Władze, zadania i finansowanie gmin

W 1990 r. nastąpiła zmiana koncepcji władzy lokalnej w naszym kraju. Zniesiono system rad narodowych. W jego miejsce powołano samorząd terytorialny jako formę lokalnego życia publicznego najpierw na szczeblu gminy, a od 1999 r. także na szczeblu powiatu i województwa. Jednostki samorządu terytorialnego są wspólnotami mieszkańców danego terytorium i mają osobowość prawną. System samorządu terytorialnego nie został oparty na zasadzie hierarchicznej. Zakres działania samorządu województwa nie narusza samodzielności powiatu i gminy; zasada ta odnosi się także do relacji między samorządem powiatowym i gminnym. Organy samorządu działające na wyższych szczeblach podziału terytorialnego nie stanowią wobec pozostałych jednostek organów nadzoru lub kontroli. Nie są również organami wyższego stopnia w postępowaniu administracyjnym. Samodzielność wszystkich wspólnot samorządowych podlega ochronie sądowej.

Zadaniem jednostek gminnych jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb społeczności lokalnych. Czynią to we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Do zakresu ich działania należą wszystkie sprawy o znaczeniu publicznym o charakterze gminnym, chyba że zostały zastrzeżone przez ustawy dla innych podmiotów, w szczególności dla organów administracji rządowej. W zakresie ustalonym przez ustawy lub porozumienia z organami administracji rządowej, otrzymując na to odpowiednie środki finansowe. Mówi o tym art. 167 ust. 1 Konstytucji - "Jednostkom samorządu terytorialnego zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań."

Do zadań gminy należy zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty. Są to m.in. następujące sprawy: gospodarka terenami, lokalne drogi i mosty, lokalny transport, zaopatrzenie w wodę i kanalizacja, oczyszczanie ścieków, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną, ochrona zdrowia i pomoc społeczna, oświata, kultura i kultura fizyczna, targowiska i hale targowe, zieleńce, porządek publiczny. Wykonywanie zadań publicznych przekraczających możliwości gminy następuje w drodze współdziałania międzykomunalnego.

Na dochody gmin składają się dochody własne, subwencje wyrównawcze i dotacje celowe. Dochodami własnymi gmin są przede wszystkim udziały w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa (podatek dochodowy od osób fizycznych i podatek dochodowy od osób prawnych), a wysokość tego udziału określa ustawa, podatki i opłaty lokalne oraz dochody z majątku gminy (np. czynsze za lokale komunalne). Ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego wskazuje następujący rejestr dochodów gmin, które mogą być traktowane jako ich dochody własne: wpływy z podatku od nieruchomości, wpływy z podatku rolnego, wpływy z podatku leśnego, wpływy z podatku od środków transportowych, wpływy z podatku dochodowego od osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, opłacanych w formie karty podatkowej, wpływy z podatku od spadków i darowizn, wpływy z opłaty skarbowej, wpływy z podatku od posiadania psów, wpływy z opłat lokalnych, wpływy z opłaty eksploatacyjnej w części określonej w ustawie z 4 lutego Prawo geologiczne i górnicze, udział we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych zamieszkałych na terenie gminy w wysokości 27, 6% wpływów, udział we wpływach z podatku dochodowego od osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, posiadających siedzibę na terenie gminy, w wysokości 5% (w przypadku wyodrębnionych organizacyjnie oddziałów lub zakładów położonych na terenie innych gmin, dochody te przekazywane są do budżetów tych gmin, na których terenie położone są te zakłady lub oddziały, w proporcji do liczby osób w nich zatrudnionych), dochody z majątku gminy (poza wpływami z prywatyzacji), dochody uzyskiwane przez jednostki budżetowe gminy oraz wpłaty od zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych gminy (z wyłączeniem wpływów z działalności usługowej), gromadzonych na rachunkach bankowych gminy, odsetki od pożyczek udzielanych przez gminę, odsetki i dywidendy od wniesionego kapitału, spadki, zapisy i darowizny, opłaty prolongacyjne oraz odsetki od nieterminowo regulowanych należności stanowiących dochody gminy, dochody z kar pieniężnych i grzywien określonych odrębnymi przepisami, inne dochody należne gminie na podstawie odrębnych przepisów.

Do dochodów gmin zalicza się także subwencje wyrównawcze z budżetu państwa, które mają na celu zmniejszenie różnic pomiędzy gminami najbogatszymi i najbiedniejszymi oraz dotacje celowe, służące sfinansowaniu określonych zadań. Najważniejszą z nich jest tzw. Subwencja oświatowa mająca za zadanie pokrycie bieżących kosztów szkolnictwa podstawowego finansowanego przez gminy.

W powszechnej opinii dochody gmin są zbyt małe w stosunku do rosnących zadań. W przypadku wystąpienia deficytu budżetowego gminy mogą się zadłużać, jednak wielkość tego zadłużenia jest ograniczona ustawowo do 60% dochodów budżetowych w danym roku.
Jednostki samorządu terytorialnego realizują zadania za pomocą swoich organów stanowiących i wykonawczych. Mieszkańcy mogą podejmować rozstrzygnięcia również w drodze referendum lokalnego.

Referendum może być przeprowadzone w każdej ważnej dla danej wspólnoty samorządowej sprawie, mieszczącej się w zakresie jej zadań. Referendum przeprowadza się z inicjatywy rady gminy lub na wniosek co najmniej dziesiątej części wyborców. Jest ono ważne, jeśli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania. Niektóre decyzje, np. o odwołaniu organu stanowiącego samorządu (rady) przed upływem kadencji mogą być podjęte tylko w drodze referendum. Organem stanowiącym i kontrolnym w gminie jest rada gminy. Jest ona wybierana na okres 4 lat w głosowaniu powszechnym i bezpośrednim przez wszystkich pełnoletnich mieszkańców gminy. Podziału mandatów pomiędzy listy kandydatów dokonuje się proporcjonalnie do łącznej liczby głosów oddanych na kandydatów danej listy. Jednakże w podziale mandatów uczestniczą jedynie te listy kandydatów, na które oddano co najmniej 5% głosów (klauzula zaporowa). Tylko w małych gminach, liczących do 20 tys. mieszkańców, wybory są większościowe.

Do wyłącznych kompetencji rady należy m.in. uchwalanie statutu, wybór i odwoływanie zarządu, uchwalanie budżetu i udzielanie zarządowi absolutorium. Rady obradują na sesjach, na których zbierają się przeciętnie raz na kwartał. Radni nie mogą być wiązani instrukcjami wyborców, w swym działaniu zaś winni się kierować nadrzędnym interesem państwa i interesem danej gminy.

Organem wykonawczym gminy jest zarząd, wybierany i odwoływany przez radę. Przewodniczącym zarządu gminy jest wójt lub burmistrz, gdy siedziba władz gminy znajduje się w mieście. W miastach na prawach powiatu (miasta liczące ponad 100 tys. mieszkańców i byłe miasta wojewódzkie) na czele zarządu stoi prezydent miasta.
Prawo stanowienia, na podstawie upoważnienia ustawowego, przepisów powszechnie obowiązujących na obszarze gminy, zwanych aktami prawa miejscowego przysługuje ciałom stanowiącym - radom. W przypadkach nie cierpiących zwłoki tzw. Przepisy porządkowe może wydawać zarząd, przedstawiając je następnie radzie do zatwierdzenia.
W celu wspólnego wykonania zadań publicznych gminy mogą tworzyć odpowiednie związki międzygminne, zwane związkami komunalnymi. Organem stanowiącym związku jest zgromadzenie, składające się z wójtów i burmistrzów gmin uczestniczących w związku - w przypadku związku komunalnego. Organem wykonawczym jest zarząd wybierany przez zgromadzenie.