Komuna Paryska - zryw rewolucyjny plebsu Paryża. Trwała od 18 marca 1871 do 30 maja 1871. Ruch komunardów był początkowo protestem przeciwko upokorzeniu zadanemu Francji przez Niemców i kierował się przeciwko winnym klęski wojennej. Bardzo szybko bunt i niezadowolenie społeczne przekształciły się w ruch dążący do zasadniczej przebudowy ustroju Francji. 11 III 1871, w obawie przed zbuntowanymi paryżanami, Zgromadzenie Narodowe przeniosło się do Wersalu, w tydzień później rząd wysłał wojsko przeciwko komunardom w celu ich rozbrojenia. Akcja skończyła się niepowodzeniem rządu: dzielnica Montmartre, stanowiąca siedzibę zrewoltowanych, nie została zdobyta, część wojska dołączyła do komunardów. Wojska rządowe wycofały się z Paryża, władzę przejął Centralny Komitet Gwardii Narodowej, który z powodu braku porozumienia ze Zgromadzeniem Narodowym przyspieszył nowe wybory. Ogromną większość uzyskali w nich rewolucyjni radykałowie: 71 na 86 elektów. 28 III 1871 nastąpiło uroczyste proklamowanie Komuny Paryża, która na pierwszym posiedzeniu wybrała Komitet Wykonawczy i 10 komisji zastępujących ministerstwa, wprowadziła obowiązek powszechnej służby wojskowej w Gwardii Narodowej i unieważniła dotychczasowe postanowienia rządu wersalskiego. W połowie września 1870 wojska pruskie otoczyły Paryż szczelnym pierścieniem, a próby przerwania czteromiesięcznego oblężenia głodującej stolicy nie powiodły się. Paryż ostrzeliwany był z dalekonośnych dział Kruppa. Z miasta wydostał się w balonie tylko sam Gambetta, by organizować wojnę ludową na prowincji. Nowy, ugodowy rząd francuski, kierowany przez monarchistę Louisa Thiersa, przeciwnika wojny z Prusami, przyjął 26 lutego 1871 propozycje pokojowe pruskiego kanclerza Bismarcka. Zgodnie z nimi Francja miała przekazać Niemcom Alzację, część Lotaryngii oraz zapłacić wielką kontrybucję (5 mld franków[1]). 1 marca w Paryżu odbyła się defilada wojsk pruskich, jednak już następnego dnia Prusacy wycofali swoje oddziały poza Paryż. Lud paryski przyjął tę kapitulację jako zdradę narodową, zwłaszcza, że Thiers zapowiedział restaurację monarchii. W Paryżu działało ponad 30 klubów politycznych, szczególnie w dzielnicach Saint-Antoine, Saint-Martin, Saint-Denise i Saint-Marcel. Największy wpływ wywierał Komitet Centralny gwardii narodowej. W nocy z 17 na 18 marca Thiers rozkazał odebrać paryskiej gwardii narodowej jej działa. Gwardziści i paryżanie przekonali żołnierzy, by odmówili wykonania rozkazu i zaaresztowali dowódcę, generała Lacomte'a oraz generała Thomasa. Oburzony tłum wywleka generałów z więzienia i ich rozstrzeliwuje. Thiers z ministrami opuścił Paryż udając się do Wersalu, a na Ratuszu wywieszono czerwony sztandar. Rewolucjoniści paryscy mieli do dyspozycji 200 tys. gwardzistów narodowych i żołnierzy, artylerię i wystarczające zasoby amunicji. Thiers rozporządzał niespełna 20 tys. żołnierzy.
Po wyborach 26 marca, w których wzieło udział 47% uprawnionych do głosowania paryżan, do władz Komuny Paryża (90 członków) weszli w większości radykalni republikanie, tzw. neojakobini i blankiści, opowiadający się za rewolucją społeczną, dyktatorską władzą polityczną i dalszą wojną z Prusami. Ważniejszymi działaczmi byli Charles Delescluze, Felix Pyato i Raoul Rigault; w Radzie znalazł sie malarz Gustave Courbet. Początkowo, zwłaszcza czynili to proudhoniści, głoszono ideę utworzenia z Paryża wolnego miasta. Jak pisano w Le Cri du Peuple Paryż miał uzyskać autonomię wobec rządu wybranego przez prowincję. Autorami nazwy Komuna Paryża byli blankiści, którzy zgłosili taki projekt na posiedzeniu Rady Komuny 29 marca. Wniosek przyjęto przez aklamację. Rada Komuny zaproponowała Thiersowi zwolnienie wziętych zakładników m.in. arcybiskupa Paryża Darboya w zamian za uwolnienie aresztowanego wcześniej Augusta Blanqui. Propozycja została odrzucona. Rada przejęła w mieście pełnię władzy, jednak nie potrafiła uporządkować chaosu. Rada ogłosiła szereg dekretów i uchwał, ustalających nowy ustrój społeczny. Dotyczyły min. przejęcia przez robotników opuszczonych fabryk, powszechnego nauczania, rozdziału Kościoła od państwa, równouprawnienia kobiet, minimum płacowego.
2 kwietnia rządowe wojska wzmocnienie przez 100 tys. zwolnionych z pruskich obozów jenieckich żołnierzy spod Sedanu, rozpoczęły walki uliczne z uzbrojoną ludnością Paryża. Komunardzi bronili się zaciekle na ulicznych barykadach, nie mieli jednakże żadnych szans w starciu z regularnym wojskiem. Dowódcą wojskowym Komuny został, po dymisji gen. Bergereta, polski generał Jarosław Dąbrowski. Na barykadach walczyła spora grupa ochotników zagranicznych, w tym także 400-600 Polaków, m.in. gen. Walery Wróblewski, gen. August Okołowicz i gen. Roman Czarnomski. 21 maja wojska rządowe wdarły się do Paryża. Następnego dnia Dąbrowski przestał pełnić funkcję dowódcy i zginął w ataku na barykadę przy ul. Myrruha. Walki trwały do 28 maja, gdy opór komunardów został stłumiony. Wersalczycy stracili 1 tys. żołnierzy i 84 osoby, wśród nich arcybiskup Paryża, rozstrzelane przez komunardów. Straty komunardów były większe, zabito i rozstrzelano około 30 tys. paryżan. Po zakończeniu walk aresztowano tysiące powstańców i wielu stracono m.in. z rozkazu gen. Galliffeta pod mur des fdrs na cmentarzu Père-Lachaise.
SKUTKI
Komuna Paryska dała wiarę europejskim ruchom socjalistycznym w możliwość realizacji ich idei. Po raz pierwszy nad wielkim miastem europejskim wisiał czerwony sztandar. Rewolta uniemożliwiła restaurację monarchii we Francji. W latach 80. XIX wieku we Francji rozpoczęto reformy społeczne. Zwycięzcy na znak triumfu wznieśli na Montmartrze Bazylikę Sacr Coeur. Pieśń poety-komunarda Eugène Pottiera L'Internationale ( Międzynarodówka) stała się hymnem komunistycznych spadkobierców Komuny Paryskiej.
Komunardzi w brutalny sposób zniszczyli poprzez wzniecenie pożaru wielki zabytek kultury francuskiej - pałac królewski Les Tuileries w pobliżu Luwru i spalili Htel de Ville - ratusz paryski oraz Palais-Royal. Obalili także sławną kolumnę Napoleona I na placu Vendme (później odbudowaną). W ich ślady poszedł w roku 1951 przywódca NRD, Walter Ulbricht, każąc wysadzić w powietrze zamek królewski w Berlinie jako "przeżytek feudalizmu".
Główni przywódcy i działacze: L.Ch. Delescluze, E. Vaillant, G. Tridon, G. Flourens, R. Rigault, G.P. Clusert, L. Rossel, Jarosław Dąbrowski, Walery Antoni Wróblewski, B. Malon, L.E. Varlin, Roman Czarnomorski, Napoleon La Ccilia
