Funkcjonowanie polskiej kancelarii królewskiej w XV w.

Funkcjonowanie polskiej kancelarii królewskiej w XV w.


I. CHARAKTERYSTYKA CENTRALNEGO ZARZĄDU PAŃSTWEM W
XIV I XV W.


Proces jednoczenia ziem polskich, zapoczątkowany przez Przemysla II w r. 1295 trwał do poł. XIV w. Na przyśpieszenie zjawisk historycznych związanych z tym wydarzeniem historycznym miał wpływ : rozwój gospodarki towarowej, rosnące znaczenie możnowładztwa i walka z obcą agresją. Zbliżone procesy zachodziły min. w Czechach a także nieco później na Rusi. Polska w XIV w. Weszła w okres monarchii stanowej, to prowadziło do zmian w systemie zarządzania państwem, które wymagało jednolitej organizacji i sprawnego zarządzania.

Po bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego została zmieniona zasada dynastycznego obioru panującego i wynikająca z niej unia węgiersko – polska a później polsko- litewska, oraz podporządkowanie Rusi Halickiej w 1349 r., nie przyniosły znacznych zmian w organizacji zarządu państwem. Polska wykorzystywała jedynie niektóre urządzenia i praktyki kancelarii węgierskiej, przenosząc z kolei swoje zwyczaje na teren Rusi lub Litwy ( np. formularz kancelaryjny, przeniesiony z kancelarii polskiej do litewskiej). Polskie formy zarządzania zarówno za Łokietka i Kazimierza Wielkiego przetrwały przez cały XV w.
Polityką państwa kierowała wspólnie z królem rada królewska o charakterze ogólnopaństwowym. Wyrosła ona z dawnej rady książęcej (barones). W jej skład wchodzili najwyżsi dostojnicy państwa : kanclerz, podkanclerzy, skarbnik, podskarbi, marszałek dworu. Król jednak cały czas miał prawo powoływania do rady zaufanych osób, nie piastujących żadnych urzędów. Rada miała decydujący wpływ na wszystkie ważniejsze sprawy w państwie, a więc decydowała o kierunku polityki zagranicznej. O sprawach wojny i pokoju, o obsadzaniu urzędów, małżeństwach w rodzinie królewskiej, w sprawach bicia monet, nakładania ceł i wytyczania dróg handlowych, w kwestiach nadań ziemi. Członkowie rady stanowili skład sądu królewskiego, sądzącego pod przewodnictwem króla1

Ramieniem rady królewskiej były urzędy centralne o zasięgu ogólno państwowym, które ukształtowały się w XIV w., a były kierowane prze członków rady. Urzędy te były podzielone na koronne i nadworne. Tendencje do centralizacji władzy doprowadziły do tego iż urzędy kanclerza i podkanclerzego najwcześniej nabrały charakteru ogólnopaństwowego, a kancelaria królewska stała się główna instytucja zarządu państwa. Urzędy te wyrosły z urzędów kanclerza i podkanclerza krakowskiego. Za Ludwika Węgierskiego przybrał tytuł kanclerza królestwa polskiego (1381-1382) a potem kanclerza koronnego .Kancelaria królewska kierował wspólnie z podkanclerzym z tytułem vicecancellarius curiae regis (1320).

Do końca XIV utrzymały się jeśli nie kancelarie dzielnicowe, to w każdym razie stanowiska kanclerzy dzielnicowych, utrzymujących się w różnych dzielnicach różnie np. kanclerz łęczycki występował na dokumentach do r. 1366, kujawski do r. 1364, sieradzki zapewne do r. 13572, dobrzyński do śmierci Kazimierza Wielkiego a wiec do 1370 r.

Funkcje kanclerza i podkanclerzego trudno określić, nie wiadomo dokładnie który z nich pieczętował dokumenty pieczęcią większą a który mniejszą. Najprawdopodobniej ich kompetencje nakładały się na siebie. Gdy jeden z nich był bardziej czynny politycznie, drugi
wykazywał większą aktywność w pracach ściśle kancelaryjnych 3. Kanclerz wraz z podkanclerzem prowadzili cała korespondencję dyplomatyczna, wszelkie akta dotyczące zarządu wewnętrznego, przywileje i nadania królewskie. Personel kancelarii prowadził również wiele czynności administracyjnych wynikających z kompetencji podskarbiego lub marszałka koronnego.

Od połowy XIV w. Skarbem centralnym zarządzał podskarbi, do jego funkcji należał ogólnopaństwowy zarząd skarbowy. Sprawował on osobistą piecze nad skarbcem królewskim, m. In. Nad insygniami koronacyjnymi, dokonywał wypłat z kasy królewskiej i do niego należał nadzór nad wszelkimi wpływami i dochodami pieniężnymi oraz nad mennica królewską. Obok tego urzędu rozwinął się w XV w. Urząd podskarbiego nadwornego, który był zastępcą tamtego, w czasie jego nieobecności. Jego obowiązkiem było prowadzenie rachunków skarbowych.

Następnym głównym urzędem centralnym był urząd marszałka dworu, który pojawił się na dworze Kazimierza Wielkiego w 1358 r. Do marszałka należały sprawy zarządu dworem i mistrzostwo ceremoni dworskiej. W XV w. Jego kompetencje zostały rozwinięte m. in. ustanawiał ceny żywności i pobierał opłaty targowe w miejscu pobytu króla. Od roku 1409 pojawił się jego zastępca noszący tytuł marszałka nadwornego ( marsalcus curiae )4

II. KANCELARIA KRÓLEWSKA ZA PANOWANIA WLADYSLAWA JAGIEŁŁY


Władysław Jagiełło przejął do swej kancelarii, jako szefa, kanclerza swej żony Jadwigi, Zaklikę który zrzucił suknie duchowne i od r. 1386 występował z tytułem starosty kujawskiego. Zaklinka był energicznym doradca Jagiełły, główne starania kładł jednak około kancelarii, którą zreorganizował stawiając na jej czele protonotariusza, będącego odtąd bezpośrednim kierownikiem notariatu królewskiego, który zarządzał notariuszami i pisarzami oraz podlegał kanclerzowi lub podkanclerzemu. Protonotariusz zwał się również regensem kancelarii. Również w okresie kancelarstwa Zakliki zostały wprowadzone do kancelarii do formuła relacji i być może, że w tym okresie zostały złożone pierwsze księgi kancelaryjne. Zaklika pełnił funkcję kanclerskie w latach 1386-1404. Nie wiadomo z jakich przyczyn nie występował w kancelarii od 1404 r. do swojej śmierci w 1408 r. był jednak wykonawcą testamentu Jadwigi. W latach 1404-1412 kierownictwo nad kancelaria spoczęło w rękach Mikołaja Trąby. Po nim kanclerzem został ambitny Wojciech Jastrzębic, to za jego rządów ustalił się ostatecznie tytuł kanclerza jako cancellarius regni Poloniae5.
Po Wojciechu kancelarstwo objął w 1423 r. Jan Szafraniec, kanonik, kustosz krakowski w 1404 r. rektor Akademii Krakowskie, który nadał kancelarii charakter centrum życia politycznego kraju. Ostatnim wreszcie kanclerzem Jagielły był Jan z Koniecpola, długoletni kanclerz trzech królów : Władysława Jagiełły, Władysława III Warneńczyk, i Kazimierza Jagielończyka. Występował stale jako kanclerz koronny do r. 1455, tj. do swojej śmierc. W roku 1441 z królem Władysławem był na Węgrzech. U Jagiełły był kanclerzem tylko parę miesięcy, kanclerzował pod kierunkiem Zbigniewa Oleśnickiego w czasie jego wpływów na Władysława III oraz samodzielnie na dworze Kazimierza Jagiellończyka.



Podstawowym językiem urzędowym kancelarii królewskiej była łacina, obok niej jednak w nielicznych przypadkach zachowały się dokumenty w języku ruskim i jeszcze mniej liczne w niemiecki.

Najwięcej miejsca w zachowanych dokumentach i korespondencji Jagiełły o treści politycznej zajmują stosunki polsko-krzyżackie. Są w śród nich dokumenty związane z pertrakcjami o zawieszeniu broni, o powołaniu sądu polubownego zredagowane w formie dokumentów o formularzu skróconym, czasem tylko z formą świadków.

Omawiając dokumenty kancelarii Jagiełły należy zwrócić uwagę, że niekiedy stosowano praktykę sporządzania nadania w dwóch egzemplarzach. W dwóch egzemplarzach sporządzono w roku 1402 transumpt dokumentu kasztelana krakowskiego, potwierdzającego kupno młyna wodnego przez mieszczanina krakowskiego. W roku 1414 sporządzono dwa egzemplarze nadania królewskiego wsi klasztorowi Paulinów, również wydano dwa dokumenty dla dwóch odbiorców – arcybiskupa gnieżnieńskiego i biskupa krakowskiego, o jednakowej treści, zaświadczające, że zobowiązali się wystawic każdy po chorągwi, za co król ich wynagrodził, egzemplarz dla arcybiskupa uwierzytelnia relacja kanclerza oraz pieczęć większa na pasku pergaminowym, egzemplarz dla biskupa krakowskiego ma formułę – dominus rex per se i zachował się przy nim sznur po pieczęci.

Przytoczone wyżej przykłady wskazują na praktykę kancelarii Jagielły sporządzania dla pewnych odbiorców, egzemplarza zapasowego, nieco skromniejszego od egzemplarza podstawowego. Następne królowe, żony Władysława Jagielły nie posiadał takiej pozycji jak Jadwiga, ale przynajmniej posiadały swych kanclerzy i notariuszy, którzy prowadzili ich korespondencję i wystawiali nieliczne zachowane dokumenty.

Po królowej Annie pozostały jedynie 3 listy. Jeden z nich tolis do papieża, pisany zapewne w zastępstwie nieobecnego w Krakowie króla. Dwa następne adresowane są do Zygmunta Luksemburskiego i hrabiego cylejskiego.

Elżbieta Pilecka ,trzecia żona Jagielły, posiadała ogromny majątek, co wymagało zorganizowania jakiejś kancelarii prywatnej. Już jako małoletnia posiadała pieczęć , a w okresie zanim została królową wystawiała uroczyste dokumenty. Jednak z krótkiego okresu jej królewskiego małżeństwa nie zachował się żaden list.

Kancelaria ostatniej żony Jagielły Zofii pozostawiła wyraźne ślady działalności. Zachowało się blisko 30 jej dokumentów, mandatów i listów z lat 1423-1460. Z okresu małżeństwa z Jagiełłą zachowała się głównie korespondencja z Witoldem i papieżem w sprawach nominacji jej protegowanych. Po śmierci Jagiełły, wspólnie z małoletnim Warneńczykiem, wystawiła list uwierzytelniający dla Lutkowica jako posła do soboru w bazyleii(1431). Nie zachowały siedokumenty i listy królowej Zofii pisane po rusku, o których świadczy jedynie fakt, że królowa miała specjalnego ruskiego pisarza.

III. KANCELARIA KRÓLEWSKA ZA WŁADYSŁAWA III WARNEŃCZYKA

U Warneńczyka pracowali jako podkanclerzowie Wincenty Kot z Dembna w latach 1434-1435, a po nim Piotr Woda ze Szczekocin, starosta olsztyński, zawichojaski, łukowski i chełmski, tytułujący się podkanclerzem koronnym w latach 1438-1454 ( u Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka )6.

W kancelarii Warneńczyka pieczętarzem był Jan Rey z Szumska, zaś najwyższym notariuszem Jan ze Sprowy- Odrowąż, proboszcz sandomierski i kanonik gnieżnieński, który przeszedł do pracy w kancelarii Kazimierza Jagiellończyka pełniąc w latach 1450-1453 funkcję sekretarza królewskiego.

Na Węgrzech kanclerzem Władysława kanclerzem był Szymon Rosgon (1441-1444), podkanclerzym Andrzej (1442-1444) zaś protonariuszem Jan Witez. W kancelarii Władysława prowadzono księgi kancelaryjne, o których z tego okresu czasu znajdujemy kilka wzmianek. Księgi te zaginęły w czasie przebywania króla na Węgrzech.

Dziesięcioletnie panowanie Władysława Warneńczyka pozostawiło około 800 dokumentów i listów pochodzących z jego polskiej kancelarii. W panowaniu Warneńczyka wyróżnia się kilka okresów rzutujących na zagadnienia kancelaryjne i dyplomatyczne. Nieomal połowa panowania Warneńczyka w Polsce to okres małoletniości. Z okresu począwszy od koronacji króla ( koniec lipca 1434 r. ) do uznania go za pełnoletniego ( 8 grudzień 1438 r. ) zachowały się jedynie 73 dokumenty i listy. Następne półtora roku jego panowania – przed powołaniem go na tron węgierski i opuszczeniem kraju – stanowi istną eksplozję aktywności kancelaryjnej, pozostało ponad 200 dokumentów królewskich. Gdy Warneńczyk opuścił Polskę i przez cztery lata rządził krajem z daleka, liczba dokumentów polskiej kancelarii nie maleje, pozostało ich aż 530. Z ogólnej liczby zachowanych dokumentów i listów Warneńczyka ponad 25 % to oryginały, aż 35 % - to tylko wzmianki lub regesty, reszta zachowała się w kopii.

Cechą charakterystyczną dokumentów Warneńczyka jest ogromna liczba zapisów sum na dobrach, które stanowią ponad 60 % całości znanych nam dokumentów, pozostałe dokumenty o charakterze doczesnym stanowią około 15 %.

IV. KANCELARIA KRÓLEWSKA ZA KAZIMIERZA JAGIELLOŃCZYKA.

Kancelaria Kazimierza Jagiellończyka ( 1446-1492 ) i jego dwóch synów, Jana Olbrachta ( 1492-1501) i Aleksandra ( 1501-1506 , miała już poza sobą okres prob. reorganizacji i kształtowania się form ówczesnej dokumentacji. W II pół. XV w. Była ona centralną instytucją państwową, w której koncentrowały się podstawowe funkcje administracyjne i polityczne. Przy jej pomocy król realizował plany polityki zagranicznej. Rokowania, poselstwa, misje polityczne, przyjmowanie hołdów lenników- oto funkcje, które w zależności od wagi spraw prowadzili kanclerze, podkanclerzowie, sekretarze królewscy i notariusze.

W zakresie zarządu centralnego państwem personel kancelarii królewskiej stanowił podstawowy jej trzon. Sekretarze i pisarze reprezentowali króla ma sejmikach przedsejmowych, porozumiewali się z panami rady poszczególnych ziem oraz z miastami. Oni również prowadzili główne funkcje skarbowe : ściąganie podatków na terenie Królestwa, należności od miast pruskich i pertraktacje finansowe z nimi. Organizacja kancelarii, jako instytucji koordynującej zarządzającej, stała na wysokości stawianych przed nią zadań7
Kancelaria królewska stała się też ustabilizowanym organizacyjnie urzędem, który działał bez zakłóceń i zmian personalnych, pomimo zmian na tronie polskim. Urzędnicy kancelarii królewskiej Kazimierza Jagiellończyka kontynuowali swą działalność w czasach rządów Jana Olbrachta i Aleksandra.

Personel kancelarii królewskiej był liczny i jak można wnosić posiadał odpowiednie kwalifikacje .Najbardziej odpowiedzialne funkcje spoczywały na kanclerzu i podkanclerzym. Według S. Kutrzeby i I. Sułkowskiej- Kurasiowej nie istnieje miedzy nimi rozgraniczenie kompetencji.

Kanclerz Jan Koniecpolski, który kierował kancelaria przeszło 20 lat ( 1434 –1455 ) pzejawiał duża aktywnośc polityczną ( misje zagraniczne, kontakty w sprawach wewnetrznych ) podkanclerzym był Piotr Woda ze Szczecina. Po Janie kanclerzem Jagiellonów był Jan Gruszczński ( 1455- 1469 ) czynny w pracy politycznej, równocześnie znim działali podkanclerzowie Tomasz Strzępiński ( 1455 ), Jan Lutkowic z Brzezia ( 1456-1464 ) i Wojciech z Żychlin ( 1464-1471). Każdy z tych podkanclerzy miał już za sobą staż w pracy kancelaryjnej, zwłaszcza Lutkowic i Wojciech. Wojciech zapoczątkował przeprowadzenie rewizji nadań królewskich. Po Janie Gruszczyńskimm kanclerstwo objął Jakub z Dębna ( 1469-1473), podkanclerzami byli Wojciech z Żychlina oraz Zbigniew Oleśnick. W tym czasie obok formuły relacyjnej kanclerza i podkanclerzego spotyka się dokumenty uwierzytelniane sub signeto przez sekretarzy królewskich. W roku 1474 kanclerzem został Uriel z Górki ( 1474- 1479), który w kancelarii praktycznie nie działał, z kolei Zbigniew Oleśnicki, był reformatorem i dobrym organizatorem prac kancelaryjnych. Po Zbigniewie podkanclerzym został sekretarz królewski Stanisław Kurozwęcki który piastował ta funkcję przez 3 lata ( 1476- 1479). Kolejnym kanclerzem był Andrzej oporowski ( 1479-1483) który kierował osobiście pracami kancelaryjnymi w Koronie i na Litwie .W roku 1484 Kazimierz mianował jednocześnie kanclerzem Krzesława Kurozwęckiego, zaś podkanclerzym Grzegorza Lubrańskiego. Kurozwęcki miał dośwadczenie w pracy kancelaryjnej, był pzez 19 lat ( 1484-1503) w służbie Kazimierza, Jana Olbrachta i Aleksandra, czynny politycznie posłował na Węgry w sprawie obioru tam Jana Olbrachta, w kancelari kontynuował rozpoczętą przez Wojciecha z Żychlina rewizję nadań królewskich. Za jego kanclerstwa wprowadzono nowy rodzaj księgi – księgi poselskie, istniejące od r. 1487.

Grzegorz z Lubrańca jako podkanclerzy ( 1484-1496) był aktywny w pracach kancelaryjnych, po nim został na krotko Wincenty Przerębski (1497-1499). Jednym z najwybitniejszych kanclerzy był ostatni z naszego okresu, kanclerz króla Aleksandra, Jan Łaski ( 1503-1510). Odniego i z jego środowiska wyszły myśli reformy parlamentaryzmu polskiego, skarbowości, ustawodawstwa, widomym znakiem jego działalności jest opracowany przez niego zbiór praw, tzw. Statuty Łaskiego, wydane w 1506 r .Ostatnim podkanclerzym tego okres był Maciej Drzewicki ( 1501-1511), długoletni sekretarz królewski ( 1492-1501), czynny politycznie, w kancelarii usuwał go w cień Łaski.

Podczas dłuższego przebywania Kazimierza i Aleksandra na terytorium Litwy w pracy kancelaryjnej następowały pewne zaburzenia, najczęściej towarzyszył królowi podkanclerzy –np. za rządów Aleksandra zdarzyło się, że kancelaria działała przy królu na Litwie przez dłuższy czas. W tym czasie przebywający w Polsce kanclerz wystawiał dokumenty w sprawach nie cierpiących zwłoki adnotacją że wystawiono je na polecenia króla.

Zarówno kanclerz jak i podkanclerzy mieli do dyspozycji znaczną liczb…e sekretarzy, notariuszy, pisarzy i skrybów. Nie wiadomo do końca jaki był podział funkcji między sekretarzami a pisarzami i notariuszami, najprawdopodobniej notariusze, którym powierzano zadania w zakresie administrowania, skarbowości, misji dyplomatycznych itp. Mieli ponadto funkcje odpowiedzialne i samodzielne, byli referentami spraw i jednocześnie redaktorami pism i dokumentów. Ci notariusze i pisarze, często używający obu tytułów promiscue, stali w hierarchii kancelarii wyżej niż skryba, który należał do personelu pomocniczego8
W kancelarii przeważali notariusze i pisarze ze stanu duchownego, głównie pochodzili oni ze stanu szlacheckiego, w XV w. Osoby pochodzenia mieszczańskiego były rzadkością.

Każdy pracownik kancelarii musiał posiadać wykształcenie wyższe lub takie które umożliwiałoby mu pełnienie zadań organizacyjnych i notarialnych, a także swobodne władanie w mowie i piśmie łaciną.

Niestety nie można w dość dokładny sposób określić liczebności personelu można jedynie przypuszczać, że personel pomocniczy (skryby) był proporcjonalnie liczniejszy niż personel koncepcyjny.

Personel kancelaryjny pobierał zapewne stałe pensje ze skarbu królewskiego, ponadto otrzymywali wynagrodzenia specjalne, np. obroczne dla koni, zwroty za wydatki poniesione z tytułu funkcji, pokrywanie wydatków związanych z odbywaniem misji itp.. Do opłat uzupełniających zalicza się opłaty kancelaryjne pobierane od stron. Personel duchowny posiadał liczne benificja. Warto zwrócić uwagę na powiązanie personelu kancelarii z niektórymi godnościami, np. biskupstwo włocławskie otrzymywał kanclerz lub podkanclerzy. Sekretarze i pisarze skupiali w swym ręku, z tytułu piastowania funkcji kilkanaście benificjów, które zachowywali często dożywotnio.

V. WARUNKI PRACY KANCELARII KRÓLEWSKICH ZA WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY I WŁADYSŁAWA WARNEŃCZYKA

Dwór królewski- zwłaszcza za czasów Jagiełły- był w stałym ruchu. W sposób planowy przenosił się wraz z monarchą z miejsca na miejsce ustalonym szlakiem9. Trasa królewskiej podróży zaznacza się wyraźnie wystawianymi dokumentami i rozsyłanymi listami. Z miejsc wystawienia pism królewskich wyłania się obraz pracy kancelarii urzędującej permanentnie. Zaakceptowana prośba o dokument była najczęściej realizowana na bieżąco. Realizowanie na bieżąco wystawiania dokumentów w czasie podróży królewskich wymagało stałej obecności personelu kancelaryjnego, o czym świadczą zmieniające się kolejno miejsca wystawiania dokumentów i pism, jak również bezpośrednie informacje o obecności przy królu konkretnych pisarzy. Np. w czasie wojny polsko-krzyżackiej 1410 r. Na polach Grunwaldu przebywała przy królu spora grupa pisarzy z podkanclerzym na czele. W czasie podróży króla na Litwę towarzyszyli mu pisarze, którzy wystawiali tam dokumenty i prowadzili korespondencje królewską. Byli to z reguły ludzie młodzi, lecz wybitni pracownicy kancelarii, jak Stanisław Ciołek, Zbigniew Oleśnicki, Jan Trzaska Koniecpolski.

Podobnie Warneńczykowi na Węgry towarzyszyła znaczna cześć kancelarii. Kancelaria towarzysząca królowi w czasie wojny wystawiała dokumenty, pracując w namiocie i dosłownie w ogniu bitwy. Na przykład przed bitwą grunwaldzką podkanclerzy Mikołaj Trąba zawracał dezertujących najemników, a protonotariusz Kurowski był kompetentny do wydania rozkazów, np. w sprawie poddania zamku nieprzyjacielowi, pisarze natomiast spisywali po bitwie wziętych do niewoli jeńcow10. Z czasów Warneńczyka zachowały się dokumenty wystawione w czasie oblegania miasta Pożonia (dziś Bratysława), będącego w posiadaniu stronnictwa habsburskiego, a następnego dnia po przebiciu się króla na zamek bratysławski- na tymże zamku.

Dzięki typ przykładom można odtworzyć obraz funkcjonowania kancelarii, która była nastawiona na szybkie spisywanie i uwierzytelnianie dokumentów i listów królewskich nie tylko w warunkach stałej, zorganizowanej kancelarii, lecz również w namiocie obozowym. Ten system pracy wymagał wielkiej biegłości i sprawności zawodowej oraz kondycji fizycznej i odporności psychicznej.

Nie zawsze jednak kancelaria królewska wystawiała dokumenty bezpośrednio po poleceniu królewskim. Np. dokument Jagiełły datowany 13 września 1401 r. ,zachowany w dwóch kopiach, przenoszący na prawo niemieckie wieś archidiakona zawichojskiego, podaje zgodnie z datą dokumentu i akcji prawnej świadków, z wyjątkiem jednego- Grota z Jankowa, który nosi w dokumencie tytuł, z jakim występował od 1411 r. Osoby występujące w datum per manus, (kanclerzy i podkanclerzy) byli na tych stanowiskach dopiero od 1412 r. Dokument spisano więc po tej dacie.

Opóźnienie wydania dokumentu następowało niekiedy w czasie zmian na stanowisku szefów kancelarii. Tak np. dwukrotnie dokument datowany w czasie pełnienia funkcji podkanclerzego przez Jana Szafrańca, który na nim występuje w formule datum per manus, w relacji podaje już innego podkanclerzego, Stanisława Ciołka, który objął to stanowisko później, niż jest datowany dokument.


VI. UWAGI O KACELARII KORONNEJ I JEJ ORGANIZACJI

Od XIV-XV w. Kancelaria koronna była jedynym urzędem, w którym skupiały się wszelkie czynności, związane z królewskim zarządem administracyjnym, sądowym, skarbowym i wojskowym państwa i przez który były prowadzone sprawy polityki zagranicznej.

Praktyka prowadzenie od czasów Jana Olbrachta osobnych ksiąg kanclerskich i podkanclerskich wprowadziła niejako dwie kancelarie królewskie: kanclerza i podkanclerzego. Był to jednak tylko porządkowy rozdział funkcji obu wysokich urzędników. Obaj jednak dalej działali na polu dyplomatycznym i ściśle kancelaryjnym. Sfery wpływów każdego z nich na jedną z tych dziedzin zależy nie od ich funkcji, ale od osobistych walorów, zdolności i zainteresowań.

Personel kancelarii, o wiele liczniejszy niż ten, którym dysponowali książęta dzielnicowi w XIII w. Spełniał czynności, które wymagały – zwłaszcza od sekretarzy i notariuszy królewskich – ciągłego ruchu. Jeździli oni na sejmiki, w misjach dyplomatycznych i ze szczególnymi poruczeniami króla lub kanclerza. Wypełniali polecenia w zakresie skarbowości, byli łącznikami króla z radą królewska, sejmikami, wyższymi urzędnikami i wladzami kościelnymi. Przy tak rożnorodnych zadaniach kancelaria królewska stosowała niewątpliwie system podziału pracy między sekretarzy-specjalistów w konkretnych zagadnieniach i notaiuszy-referentów dla wybranych tematycznie spraw. Pisarze wykonywali czynności kancelaryjno-pisarskie.

Kancelaria koronna, która w pierwszym okresie królewskim obok funkcji administracyjno- organizacyjnych, prowadziła prace notarialne i ściśle kancelaryjne (sporządzanie i wystawianie przywilejów, mandatów, listów )w XV w. Wprowadziła księgi wpisów, które nazywano Metryką Koronną. Metryka ta, początków prowadzona osobno dla wszelkich spraw kanclerza i osobno podkanclerzego, w krótkim czasie zaczęła się dzielić na serie rzeczowe ( np. księgi poselskie, księgi skarbowe ).

Przypisy

1 J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. 1 do połowy XV w., Warszawa 1965, s. 436-442; Historia Polski, t. 1, cz. 1 do połowy XV w., s. 487-497.
2 K. Jasiński, Uwagi nad kancelarią Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, Zapiski TNT, t. 19, 1-4, s. 93.
3 I. Sułkowska – Kurasiowa, Polska kancelaria królewska w latach 1447- 1506, Warszawa 1967, s. 460-462.
4 J. Bardach, op. cit., s. 460-462.
5 R. Maurer, op. cit., s. 35 i nn.
6 R. Maurer, op. Cit., s. 23-25; I. Sułkowska-Kurasiowa, op. cit., s. 155-156
7 I. Sułkowska-Kurasiowa, op. cit., s. 102-103
8 I. Sułkowska-Kurasiowa, op. cit., s. 29-41. Autorka podaje szereg przykładów na zasięg zadani funkcji personelu kancelarii królewskiej.
9 A. Gęsiorowski, Itinerarium..., s. 12-13.
10 Długosz, Hist. Pol., pod rokiem 1409 i 1410.


BIBLIOGRAFIA

--> Maleczyński K., Bielińska M., Gęsiorowski A., Dyplomatyka Wieków Średnich, Warszawa 1971

--> Sułkowska-Kurasiowa I., Dokumenty Królewskie I Ich Funkcja W Państwie Polskim, Warszawa 1977

--> Za Andegawenów i Pierwszych Jagiellonów 1370-1444, Warszawa 1977

--> Maleczyński K., Zarys Dyplomatyki Polskiej Wieków Średnich, Wrocław 1951

--> Szymański J., Nauki Pomocnicze Historii, Warszawa 1970