Motyw snu w literaturze - prezentacja maturalna z konspektem.

Temat: Motyw snu w literaturze i jego funkcje w utworze.

Literatura podmiotu:
Carroll L.: Alicja w krainie czarów, Nasza księgarnia Warszawa 1990, ISBN 83-10-08567-2
Kafka F.: Proces, Prószyński i S-ka Warszawa 1999, ISBN 83-7255-279-7
Schulz B.: Sklepy Cynamonowe, Wydawnictwo Kama Warszawa 1998, ISBN 83-86235-31-4
Szekspir W.: Sen nocy letniej, Zakład narodowy im. Ossolińskich Wrocław 1970

Literatura przedmiotu:
Freud S.: Marzenia senne, [w:] Psychopatologia życia codziennego, Marzenia senne,
Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2003, ISBN 83-01-07644-5
Fromm E.: Proces Kafki, [w:] Zapomniany język, str. 215-228, Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1994, ISBN 83-06-02350-1
Jarzębski J.: wstęp do: Schulz B.: Sklepy cynamonowe, Wydawnictwo Kama Warszawa 1998,
ISBN 83-86235-31-4
Mroczkowski P.: Oprawa snu [w:] wstęp do: Szekspir W. Sen nocy letniej, Zakład narodowy im. Ossolińskich Wrocław 1970

Ramowy plan prezentacji:

I. Wstęp: Definicja oniryzmu. Definicja marzenia sennego zgodnie z teorią S. Freuda.

II. Sen jako podstawowy czynnik kreacji świata przedstawionego w Procesie F.Kafki oraz Alicji w krainie czarów L.Carrolla.
1. Postacie fantastyczne, narrator, bohaterowie, ich cechy oraz sposoby kreacji.
2. Przestrzeń, sposoby kreacji.
3. Symbolika snu w utworach.

III. Konwencja marzenia sennego w Sklepach Cynamonowych B.Schulza oraz Śnie nocy letniej W. Szekspira.
1. Przestrzeń, jej charakterystyczne elementy, wpływ na postacie, oraz sposoby kreacji.
2. Postacie, ich charakterystyczne cechy, postawy jakie reprezentują oraz sposoby ich kreacji.
3. Język jako narzędzie kreacji.

IV. Wnioski:
- Różne cele wprowadzenia elementów snu i ich rola w utworach.
- Język jako narzędzie kreacji postaci i przestrzeni.

Materiały pomocnicze:
- Karta cytatów


ONIRYZM (gr. oneiros- sen, marzenie senne)- występująca w literaturze technika budowania akcji na podobieństwo snu lub wyzyskująca sen jako motyw. W literaturze XXgo w. zainteresowanie snem wzrasta pod wpływem rozwoju psychoanalizy.
Psychoanaliza to zbiór teorii dotyczących struktury psychiki człowieka, jego rozwoju i funkcjonowania, próbujących wyjaśniać powstawanie różnych aktów psychicznych np. marzeń sennych. Tworzenie psychoanalizy rozpoczął Zygmunt Freud pod koniec XIX w.
Sen jest spełnieniem życzenia - tak brzmi podstawowa prawda wygłoszona przez Freuda na temat snu. Według tego autora, sen jest wytworem własnej aktywności śniącego, czyli w czasie snu cenzura czasowo osłabia swoją działalność. Dzięki temu nieświadome myśli mają możliwość ujawniania się. Analiza snów prowadzona przez Freuda polegała na gromadzeniu skojarzeń dotyczących konkretnego snu lub jego fragmentów. W efekcie można ustalić, jakie zdarzenie na jawie mogło wywołać taki sen.
Teoria Freuda stała się inspiracją dla wielu późniejszych psychoanalityków. Jednym z nich był Erich Fromm, który wykorzystał ją do analizy różnych dzieł literackich.

Opierając się o jego prace chciałabym przedstawić „Proces” Franza Kafki. W tej powieści podobnie jak w wielu marzeniach sennych mamy do czynienia z wydarzeniami, w których każde jest konkretne i realistyczne, całość jednak jest nieprawdopodobna i fantastyczna. Jak twierdzi Fromm: „Aby zrozumieć tę powieść, należy ją odczytywać tak, jakbyśmy słuchali jakiegoś marzenia sennego- długiego, zawikłanego snu, w którym zewnętrzne wydarzenia dzieją się w przestrzeni i czasie, będąc odpowiednikiem myśli i uczuć śniącego, w tym przypadku bohatera powieści- Józefa K.” Powieść zaczyna się stwierdzeniem „ktoś musiał zrobić doniesienie na Józefa K., bo mimo że nic złego nie popełnił, został pewnego ranka po prostu aresztowany.” K. rozpoczyna swoje marzenie senne od uświadomienia sobie, że jest zatrzymany. Co to oznacza? Pojawia się tu podwójne znaczenie słowa „zatrzymany”. Pierwsze aresztowanie przez policję, drugie zahamowanie możliwości rozwoju. W jawnej warstwie opowieści używa się wyrażenia „zatrzymany” w pierwszym rozumieniu. Natomiast jej symboliczne znaczenie zawarte jest w drugim. K. ma świadomość, iż jest aresztowany i zahamowany w swym własnym rozwoju.
Życie Józefa K. było puste, jego jałowa egzystencja pozbawiona była miłości i elementów twórczych.
K. nie wiedział kto go oskarżył ani co mu się zarzuca. Zadawał sobie pytania „Co to byli za ludzie? O czym mówili? Jakiej władzy podlegali?” Maił jednak mglistą świadomość, iż trwoni swe życie i ulega szybkiemu wewnętrznemu rozpadowi. Odtąd już cała powieść traktuje o jego reakcji na tę świadomość i o staraniach, jakie podejmuje, aby obronić samego siebie. Wynik okazał się jednak tragiczny: chociaż K. słyszał głos sumienia, nie rozumiał go. Zamiast pomóc samemu sobie w jedyny możliwy sposób- uznając prawdę i próbując się zmienić- szukał pomocy tam, gdzie nie można było jej znaleźć: na zewnątrz, u adwokatów lub kobiet, zapewniając ich o swojej niewinności i zagłuszając głos mówiący mu, że jest winny.
W powieści tej znajdują symboliczny wyraz dwa rodzaje sumienia: sumienie humanistyczne, które jest naszym własnym głosem, przywołującym nas z powrotem do samych siebie, reprezentuje je nadzorca i ksiądz. Drugim rodzajem sumienia jest sumienie autorytatywne, dla którego posłuszeństwo jest największą cnotą, nieposłuszeństwo zaś największą zbrodnią, uosabia je sąd, sędziowie i adwokaci. Tragiczna pomyłka K. polega na tym, że pomylił on głos sumienia humanistycznego z autorytatywnym i bronił się przed zarzutami.
Sąd jest przedstawiony jako organ despotyczny, sprzedajny i niegodziwy. Świadczą o tym księgi jakie znajduje bohater w sądzie, a także niemoralne zachowanie żony sędziego. Jednakże Józefowi K. nigdy nie zaświtała myśl, że reprezentantem prawa nie jest sąd, lecz jego własne sumienie. Raz jeden dane mu było zbliżyć się do prawdy. Posłyszał głos swego sumienia humanistycznego, wyrażał je ksiądz spotkany w katedrze. W tym momencie K. miał sposobność wejrzenia w samego siebie i stwierdzenia co mu się właściwie zarzuca, lecz trzymając się konsekwentnie swej uprzedniej orientacji, interesował się jedynie ustaleniem skąd może uzyskać wsparcie.
Rok po aresztowaniu, ponieważ K. nie wykrył o co go oskarżono i jak mógłby się ocalić, przybywa po niego dwóch mężczyzn. Powieść ta, kończy się jak wiele marzeń sennych dręczącym koszmarem. Jednak to właśnie w chwili, gdy wszystko ma się zakończyć K. zdaje sobie sprawę ze swej zachłanności i jałowości własnego życia. Dopiero w obliczu śmierci przerażenie pozwoliło mu uświadomić sobie możliwość przyjaźni i miłości i paradoksalnie w chwili śmierci po raz pierwszy uwierzył w życie.

Opierając się na teorii Freuda oraz idąc za przykładem Ericha Fromma i jego analizy, chciałabym teraz przedstawić moją własną analizę snu Alicji, bohaterki powieści „Alicja w krainie czarów”
W śnie dziewczynki widzimy dużą ilość postaci fantastycznych, mają one formę zwierząt lub przedmiotów jednak cechy, jakie posiadają i ich zachowanie są całkowicie ludzkie. Można się łatwo domyślić, że powodem powstania we śnie takiego rodzaju postaci, mogą być bajki czytane dziewczynce przed zaśnięciem. Analiza kilku z nich pomoże w rozszyfrowaniu znaczenia tego snu.
Sen Alicji rozpoczyna się spostrzeżeniem Białego Królika, który ubrany jest w kamizelkę i ma zegarek. Do tego bardzo się spieszy. Osobą, która mogła wywołać takie skojarzenia u bohaterki jest jej ojciec, który jest bardzo zapracowany i nie ma czasu dla córki. Teorię tą potwierdza sposób, w jaki Biały Królik odzywa się do Alicji „Co ty tu robisz Marianno? Biegnij w te pędy do domu i przynieś mi parę rękawiczek i wachlarz. Ale już!” Jako głowa rodziny ojciec na pewno często wydaje różne polecenia.
Kolejną napotkaną przez Alicję osobą jest Pan Gąsienica „Wspięła się na paluszki i natychmiast zauważyła ogromnego, niebieskiego Pana Gąsienicę. Siedział wygodnie z rękami skrzyżowanymi na piersiach i pykał wolno i uroczyście z olbrzymiej fajki, nie zwracając najmniejszej uwagi na otoczenie”. Ta postać przywodzi na myśl dziadka dziewczynki. Świadczą o tym słowa przez niego wypowiadane „co chcesz przez to powiedzieć?- zapytał surowo pan Gąsienica.- Wytłumacz się!” a także fakt, że każe Alicji recytować „Ojca Wergiliusza”, być może dziadek jest w stosunku do bohaterki surowy i często sprawdza jej wiedze. Ponadto Pan Gąsienica daje Alicji radę jak ma urosnąć. Symbolizuje to, że dziadek wychowuje swoją wnuczkę jest jej mentorem w dorastaniu.
Dość znacząca w tej analizie może się okazać trochę zwariowana postać Królowej Kier. Chciałabym tu wysunąć być może kontrowersyjna hipotezę, iż może ona symbolizować matkę Alicji. Jako uzasadnienie chciałabym dodać, że wg. Freuda silne i wyraziste elementy snu są najczęściej związane z osobami nam najbliższymi lub wydarzeniami wywołującymi w nas skrajne uczucia. Królowa Kier jest postacią mająca władzę, wydającą rozkazy, które muszą być respektowane, jest bardzo surowa i wzbudza strach. Prawdopodobnie mama Alicji jest panią domu, która silną ręką trzyma zarówno służbę, jaki i dzieci. Ulubionym zajęciem Królowej Kier jest skazywanie na śmierć z byle błahego powodu. Świadczyć to może o częstych karach, jakie Alicja otrzymuje od matki i które uważa za niesprawiedliwe i zbyt surowe. Ponadto w całej książce obserwujemy brak porozumienia Alicji prawie wszystkimi postaciami. Dziewczynka nie rozumie ich zachowań.
W trakcie trwania powieści Alicja często zmienia swój rozmiar. Na samym początku, gdy bohaterka chce się dostać do ogrodu znajdującego się za małymi drzwiczkami, obserwujemy kilkakrotną zmianę wielkości dziewczynki. Niestety żaden z uzyskiwanych rozmiarów nie pozwala jej osiągnąć celu, gdyż raz jest za duża i nie mieści się przez drzwiczki a raz za mała i nie może dosięgnąć klucza. Można to odnieść do zjawiska z życia codziennego. Dzieci bardzo często słyszą, że są na coś za małe, więc im tego nie wolno, a chwile później dowiadują się, że na coś innego są już za duże i im nie wypada. W efekcie dzieci są sfrustrowane i myślą, że niczego im nie wolno.
Podsumowując, widzimy, że w śnie Alicji postaci mają cechy dorosłych, świat w którym rozgrywa się akcja jest dziwnym nieznanym miejscem. Pytania zadawane przez Alicje pozostają bez odpowiedzi albo odpowiedzi są całkowicie niezrozumiałe dla małego dziecka. Sama Alicja mówi: „Trochę to trudno zrozumieć… nasuwa jakieś myśli.. ale nie wiem dokładnie jakie!” Dlatego też uważam, że sen Alicji można zinterpretować jako obraz świata dorosłych widziany oczyma dziecka. Kraina czarów to rzeczywistość dorosłych, zbyt zagmatwana dla dziecka.

W omówionych powyżej książkach sen stanowił podstawowy czynnik kreacji świata przedstawionego. Innym przykładem oniryzmu w literaturze może być przenikanie obu płaszczyzn: realnej i fantastycznej tworząc kompozycję w której ciężko odróżnić jawę od snu. Do takich utworów zaliczyć możemy „Sklepy Cynamonowe” Brunona Schulza. W opowiadaniach tych autor tworzy dziwną rzeczywistość przypominającą marzenie senne.
W świecie stworzonym przez Schulza czas i przestrzeń przestały być czymś stałym i jednoznacznym. Są subiektywne, zależne od psychiki człowieka. Czytelnik ma wrażenie, że czas płynie raz szybciej raz wolniej „Wśród sennych rozmów upływał niepostrzeżenie czas i biegł nierównomiernie, robiąc niejako węzły w upływie godzin, połykając kędyś całe interwały trwania.” W opowiadaniach Schulza przeszłość, teraźniejszość i przyszłość nieustannie mieszają się ze sobą i przenikają wzajemnie.
Podobnie niejednoznaczna i zmienna jest przestrzeń pokazana w tych opowiadaniach. Świat przedstawiony został przetworzony przez wyobraźnię pisarza. Wszystko dzieje się zasadniczo w jednym prowincjonalnym miasteczku. Jego granice wyznaczają przestrzeń bezpieczną. Ostoją bezpieczeństwa jest dom stanowiący dla bohatera środek świata. Obawę budzi każde wydarzenie grożące temu porządkowi np. wichura. Przestrzeń podlega rozmaitym przeistoczeniom, jest ruchliwa i zmienna.
Metamorfozom w Sklepach cynamonowych ulegają także ludzie, wśród których najciekawszą postacią zdaje się być ojciec wyposażony w niezwykłą osobowość, niemalże magiczną. W tej literackiej kreacji ojciec jest kluczem do tajemnic istnienia i tworzenia. Bohaterowie opowiadań Schulza zostali podzieleni według płci. Kobiety (matka, Adela) uosabiają zwyczajność, przyziemność, materialność i narzucają swoją wolę. Ojciec przekracza tę zwyczajność, ucieka od niej. Jest artystą i filozofem, próbującym wyjaśnić zagadki bytu. Ojciec pragnie tworzyć coś nowego, chce być nowym demiurgiem. Jego starania wielokrotnie kończą się klęską bo teorie nie są rozumiane, ptaki rozgania Adela, a on sam nie może uwolnić się od erotycznej fascynacji kobietami.
Ponad to oniryczna rzeczywistość ujawnia się głównie w niezwykłości języka jakim posługuje się autor. Wyjątkowe nagromadzenie metafor oddaje najważniejszą właściwość świata przedstawionego: jego nieokreśloność, chwiejność, zmienność. W ten sposób daje się zatrzeć granicę między realnością a fantazją. Zwyczajne rzeczy autor potrafi przedstawić w sposób zaskakująco odbiegający od zwyczajności. Dzięki temu pokazywana rzeczywistość staje się marzeniem sennym w którym wszystko jest możliwe.

Kolejnym utworem, w którym podstawowym tworzywem jest wyobraźnia i sen jest dramat Szekspira „Sen nocy letniej”. Autor zastosował dualizm świata przedstawionego, obok świata realnego istnieje świat fantastyczny. Pewnej nocy „środka lata” granica pomiędzy tymi światami się zatarła. Las, w którym rozgrywa się akcja staje się miejscem gdzie jednocześnie działają jawa i sen. Szekspir tworzy obraz przypominający wierzenia pierwotnych ludzi lub fantazje dziecka. Las zamienia się w miejsce magiczne dzięki obecności elfów i ich czarów.
Wśród postaci dramaty możemy wyodrębnić dwa kręgi. Pierwszy z nich to krąg ludzi. Symbolizują oni zwyczajność i przyziemność. Drugim jest krąg elfów, symbolizujący niezwykłość i magię. Elfy pokazują nam, że wszystko może się zdarzyć np. człowiek przemieni się w osła lub zakochany do szaleństwa nagle się odkocha. To właśnie czary elfów zastosowane na zwykłych ludziach sprawiły, że nie można odróżnić, co jest jawą a co snem, czy zachowanie kochanków jest prawdziwe czy tylko im się śni. W tę magiczną noc zaciera się różnica między snami postaci realnych, ich działaniem i działaniem elfów, jakby dla potwierdzenia słów: „Wariat, poeta, człowiek zakochany- są utworzeni wszyscy z wyobraźni”

Podsumowując widzimy, że sen może stanowić podstawowy czynnik kreacji świata przedstawionego lub tworzyć kompozycję, która balansuje pomiędzy rzeczywistością a fantastyka, między jawą a snem. Wrażenie marzenia sennego autorzy uzyskują poprzez zastosowanie języka poetyckiego, pełnego metafor i porównań. Postaci zyskują cechy nadprzyrodzone i magiczne. Elementy te nadają utworom plastyczności i płynności. To wszystko sprawia, że czytelnik ma wrażenie jakby śnił razem z bohaterami.