Dwupokoleiowa rodzina współczesna

Wstęp
Rodzina odgrywała i nadal odgrywa istotną rolę w życiu każdego człowieka. Życie rodzinne towarzyszy nam od narodzin, aż do śmierci. W epokach i kulturach na przełomie wieków, w których żyła i rozwijała się ludzkość istniały określone formy życia rodzinnego. Znaczenie rodziny dostrzegano na długo przed powstaniem socjologii, jako odrębnej dziedziny naukowej. Już w starożytności Platon uznawał rodzinę za podstawową komórkę życia społecznego i główną instytucję wychowawczą. Podobne stanowisko przedstawiał Arystoteles, mówiąc o priorytetowej roli rodziny w życiu społecznym. Badaniami nad rodziną zajmowali się historycy, psychologowie i oczywiście socjologowie.
August Comte (1798-1857) – twórca socjologii, uważał rodzinę za najważniejszą, podstawową grupę społeczną i nazywał ją pomostem miedzy jednostką a społeczeństwem.
Bez wątpienia rodzina jest naturalnym środowiskiem wychowawczym, oddziałującym na człowieka najdłużej, niekiedy nawet do końca życia. Jest ona zaliczana do grup społecznych. Tworzy tzw. grupę pierwotną, która powstaje przeważnie spontanicznie, z osobistych nieformalnych pobudek, a jej członków łączy więź oparta na wzajemnych, ścisłych, bezpośrednich kontaktach.
W zależności od miejsca i czasu rodzina przybierała bardzo zróżnicowane formy, dlatego też istnieje wiele określających ją definicji. Jan Szczepański na przykład określa rodzinę jako „grupę złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeństwa i stosunkiem rodzice - dzieci” . Maria Ziemska natomiast definiuje ją jako: „małą, naturalną grupę społeczną składającą się z małżonków ich dzieci, stanowiącą ciągłość względnie trwałą, lecz jednocześnie podlegającą dynamicznym przekształceniom, związanym głównie z biegiem życia, wchodzących w jej skład jednostek” .
Literatura socjologiczna proponuje oczywiście o wiele więcej definicji rodziny, ale prawie wszystkie można zawrzeć w jednym ogólnym stwierdzeniu, że rodzina to grupa społeczna składająca się z rodziców, dzieci i krewnych. Cechuje ją więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci, więź małżeńska, jak również wspólnota materialna i mieszkaniowa, oraz zespół pełnionych przez nią funkcji.
Ze względu na współmałżonków i rodzaj zawartego małżeństwa, można podzielić rodzinę na dwa typy:
- rodzina monogamiczna – związek jednego mężczyzny z jedną kobietą
- rodzina poligamiczna – to związek liczący więcej niż dwie osoby ( jednego mężczyznę z kilkoma kobietami lub jedną kobietę z wieloma mężczyznami).
Ze względu na hierarchię władzy i prestiżu w rodzinie wyróżniamy:
- rodziny patriarchalne – dominuje ojciec
- rodziny matriarchalne – dominuje matka
- rodziny egalitarne – rodziny, w których nie występuje przewaga jednej strony, lecz panuje równowaga prestiżu.
Natomiast ze względu na stopień pokrewieństwa osób wchodzących w skład rodziny, można wyróżnić trzy struktury życia rodzinnego:
1/ rodzinę dwupokoleniową – mała podstawowa
2/ rodzinę trójpokoleniową – duża
3/ rodzinę rozszerzoną – występująca głównie na wsiach.
Pod wpływem różnych przyczyn, wspomniane powyżej typy rodzin mogą ulegać różnym zakłóceniom strukturalnym i funkcjonalnym. Tworzą się wówczas rodziny niepełne, (gdy nastąpiła śmierć współmałżonka) złożone z jednego z rodziców i dziecka, rodziny rozbite – w wyniku rozwodu, rodziny skłócone – o nieprawidłowej atmosferze współżycia z powodu nieporozumień i kłótni współmałżonków. Jak również rodziny zrekonstruowane - uzupełnione w wyniku zawarcia nowego związku małżeńskiego przez osobę osamotnioną. Istnieją też rodziny zastępcze, czyli rodziny wychowujące dzieci, których rodzice nie żyją, bądź nie są w stanie zapewnić im opieki. Do rodzin zastępczych dzieci kierowane są, przez powołane do tego instytucje np. sądy lub ośrodki adopcyjno – opiekuńcze.
W poniższej pracy zajmiemy się dwupokoleniową rodziną współczesną.

Jak już wspomniałam wyżej rodzina dwupokoleniowa, to rodzina mała, podstawowa. Jest ona związkiem męża i żony z dziećmi ( rodzina pełna), albo też związkiem samotnego mężczyzny lub samotnej kobiety z dziećmi ( rodzina niepełna).
Jest naturalną grupą społeczną opartą na związkach krwi, małżeństwa lub adopcji.
Każda rodzina (nieulegająca rozbiciu) przechodzi przez określone fazy rozwojowe, tzw. cykle życia rodzinnego.
W literaturze socjologicznej można znaleźć różnorodne sposoby podziału na stadia rozwojowe rodziny. Jeden z takich podziałów to:
1/ małżonkowie przed urodzeniem pierwszego dziecka – podczas tej fazy małżonkowie przystosowują się do siebie. Tworzą wspólny system nawyków. Tworzą silną i trwałą więź, która jest elementem sukcesu małżeństwa.
2/ małżeństwo z dziećmi w wieku przedszkolnym – w tej fazie następuje przeorganizowanie trybu życia rodziny. Obowiązki rodzicielskie zmieniają układ więzi rodzinnych. Fakt posiadania dzieci wiąże rodziców nakładając na nich obowiązki, które muszą wspólnie wykonywać.
3/ małżeństwo z dziećmi w wieku szkolnym – charakterystyczne dla tej fazy jest tworzenie się stosunków i relacji między rodzicami i dziećmi. Ma to związek z wychowywaniem, a w późniejszym czasie z przygotowywaniem dzieci do rozpoczęcia samodzielnego życia.
4/ małżonkowie, których dzieci usamodzielniły się życiowo i odeszły – faza ta rozpoczyna się w momencie usamodzielnienia się ostatniego dorosłego dziecka. Następuje wówczas przeorganizowanie życia, zmienia się hierarchia wartości i celów.
Prawidłowe funkcjonowanie związku we wszystkich wymienionych powyżej fazach świadczy o spójności rodziny.
Oczywiście analizując cykle życia rodzinnego, nie można pominąć sytuacji i okoliczności stwarzających napięcia i konflikty. Są one istotną przeszkodą w osiągnięciu sukcesu i mogą utrudniać funkcjonowanie małżeństwa oraz rodziny . Przyczynami takich napięć mogą być: niezgodność charakterów, niezgodność dążeń i ambicji partnerów, rozbieżność wzorów kulturowych wniesionych do małżeństwa lub, utrudniające zaspokajanie potrzeb życia rodzinnego - warunki ekonomiczne. Inną podstawę mają napięcia i konflikty zachodzące między rodzicami i dziećmi. Są one często wynikiem różnicy wieku, a tym samym, różnicy patrzenia na świat, obowiązki i przyjemności. Uniemożliwia to niejednokrotnie porozumienie rodziców i dzieci. Rodzą się konflikty wartości i wzorów zachowań, wynikające z faktu, że dążenia i ambicje rodziców i dzieci wyrastają pod wpływem odmiennych ideologii i modeli.
Wszystkie powyższe sytuacje mogą poważnie utrudnić lub nawet uniemożliwić prawidłowe funkcjonowanie rodziny. W rozładowaniu konfliktów i napięć pomóc może tolerancyjność i wyrozumiałość jej członków. W przeciwnym wypadku może dojść do kryzysu małżeństwa lub rodziny. Niektóre rodzaje kryzysów mogą doprowadzić do osłabienia wewnętrznej spoistości rodziny i jej dezorganizacji charakteryzującej się zaniedbaniem obowiązków małżonków wobec siebie i względem dzieci, a dalszą konsekwencją tego jest jej rozpad .
Członkowie rodziny, powiązani są węzłami pokrewieństwa i związkami prawno – ekonomicznymi. Rodzina stwarza warunki do zaspokajania różnorodnych potrzeb psychicznych i społecznych swoich członków a zwłaszcza dzieci. Rodzice, stosując określone metody wychowawcze, wpływają na to, jakimi sposobami dzieci będą je zaspokajały. Wszyscy członkowie rodziny mają, więc określone pozycje i role. Role poszczególnych członków rodziny zazębiają się nawzajem.
Oczywiście rodzina, jako podstawowa komórka społeczna nie jest tworem hermetycznym, wyłączonym z życia społecznego, a wręcz przeciwnie jest bardzo ściśle powiązana z wszelkimi strukturami społecznymi i podlega różnym wpływom i naciskom, które docierają do niej „z zewnątrz”.
W związku z powyższym wypełnia ona istotne funkcje w interesie społeczeństwa, a zarazem zaspokaja potrzeby psychiczne, emocjonalne i społeczne swoich członków – a więc spełnia wobec nich określone zadania.
Literatura socjologiczna ujmuje funkcje rodziny w bardzo różny sposób. Podaje różną ich liczbę. Funkcje wymieniane przez jednych, są pomijane przez innych.
Można tu dla przykładu zaprezentować dwa takie podziały:
Maria Ziemska dzieli funkcje rodziny na pięć grup:
1/funkcję prokreacyjną
2/ funkcję produkcyjną
3/ funkcję usługowo – opiekuńczą
4/ funkcję socjalizacyjną
5/ funkcję psychohigieniczną .
Zbigniew Tyszka natomiast wymienia cztery grupy funkcji pełnionych przez rodzinę, a w ich obrębie funkcje składowe:
1) funkcje biopsychiczne
a/ prokreacyjna
b/ seksualna
2) funkcje ekonomiczne
a/ materialno – ekonomiczna
b/ opiekuńczo - zabezpieczająca
3) funkcje społeczno - wyznaczające
a/ funkcja klasowa
b/ funkcja legalizacyjno - kontrolna
4) funkcje socjopsychologiczne
a/ funkcja socjalizacyjna
b/ funkcja kulturalna
c/ funkcja rekreacyjno – towarzyska
d/ funkcja emocjonalno - ekspresyjna .
Takich podziałów jest znacznie więcej. Jednak analizując je wszystkie, można wyodrębnić pewną grupę funkcji, wyróżnianą przez wszystkich autorów.
Są to:
1/ funkcja prokreacyjna (nazywana też seksualną) – jest to funkcja służąca powiększaniu się rodziny i całego społeczeństwa
2/ funkcja produkcyjna ( nazywana też materialno – ekonomiczną) – funkcja ta realizowana na rzecz rodziny umożliwia zaspokojenie podstawowych potrzeb jej członków, a realizowana na rzecz społeczeństwa dostarcza pracowników, a tym samym, siły twórcze i wytwórcze społeczeństwa
3/ funkcja usługowo – opiekuńcza – służy ona zaspokajaniu potrzeb bytowych i usług codziennych ( tj. wyżywienie, czystość mieszkania itp.) członkom rodziny, a także zapewnieniu opieki tym osobom w rodzinie, które nie są w pełni samodzielne np. ze względu na wiek, chorobę czy też kalectwo
4/ funkcja socjalizacyjna ( nazywana też socjalizacyjno – wychowawczą) – ta funkcja ma na celu przygotowanie członków rodziny do życia w społeczeństwie, do pełnienia określonych ról np. roli ojca, brata, męża, żony, czy matki, a także przekazywanie dorobku kulturowego, zwyczajów, obyczajów, obowiązujących wzorów zachowań i wartości moralnych
5/ funkcja psychohigieniczna ( nazywana też emocjonalno – ekspresyjną) – pozwala na zaspokojenie podstawowych potrzeb emocjonalnych takich jak: miłość, przynależność, poczucie bezpieczeństwa. Zapewnia też równowagę emocjonalną .
Z wymienionych powyżej funkcji, jakie spełnia rodzina, wynikają też określone potrzeby jej członków, takie jak:
1/ potrzeby seksualne
2/ potrzeby ekonomiczne
3/ potrzeby bytowe i opiekuńcze
4/ potrzeby chowania dzieci
5/ potrzeby emocjonalne
Rodzina na przełomie wieków ulegała ciągłym przemianom ekonomicznym, kulturalnym, społecznym i religijnym. Na skutek, czego przeobrażeniu ulegały też wymienione powyżej funkcje.
Dawna rodzina, to rodzina typu patriarchalnego ( tradycyjna), która odznaczała się stałością i trwałością związku. Była to najczęściej rodzina wielodzietna i wielopokoleniowa. Naczelną rolę odgrywał w niej ojciec, będący często jedynym żywicielem rodziny. To on decydował o wszystkim i jednoczył rodzinę. W takiej rodzinie istniało ścisłe uzależnienie dzieci od rodziców. Miała ona charakter bardziej instytucjonalny. Była instytucja powołaną do wykonywania funkcji: biologicznych, gospodarczych, społecznych, kulturalnych, wychowawczych i religijnych. Spełnienie tych funkcji zaspokajało w pełni potrzeby członków rodziny .
Zmiany społeczne i gospodarcze we współczesnym świecie miały znaczny wpływ na współczesną rodzinę. Uległy przemianom nie tylko funkcje rodziny, ale również indywidualne potrzeby jej członków.
Najczęściej spotykaną dziś rodziną, jest rodzina dwupokoleniowa (rodzice + dzieci). Jest to rodzina partnerska, w której więzy rodzinne są bardzo luźne. Dzieci zazwyczaj szybko uniezależniają się od rodziców. Można też zaobserwować w niej zanik autorytetu ojcowskiego, a w niektórych rodzinach, ( co gorsze) walkę o autorytet (matka – ojciec). Rodzice na ogół pracują poza domem, następuje więc zanik wspólnego gospodarstwa. Widoczna jest również zmiana pozycji dziecka – to wartość sama w sobie, w którą warto inwestować.
We współczesnych rodzinach dwupokoleniowych daje się również zauważyć wzrost wymagań, co do jakości życia rodzinnego. Obecnie, życie małżeńskie tylko wtedy ma sens, jeśli daje satysfakcję obojgu współmałżonkom. Za podstawowy warunek osiągnięcia tej satysfakcji część małżonków uznaje długotrwałą miłość. Wygaśnięcie miłości natomiast traktuje jako upoważnienie do szukania szczęścia w innych związkach ( często nie zważając na dobro dzieci i uznając je za rzecz drugorzędną), a to z kolei najczęściej prowadzi do podjęcia kroków rozwodowych.
W wielu rodzinach współczesnych naczelnym dobrem stała się jakość życia a nie trwałość rodziny. Można zaobserwować gwałtowny rozwój masowej kultury konsumpcyjnej, wygodnictwo, życie dla przyjemności, kult pieniądza, przywiązywanie dużej wagi do pracy oraz do własnej kariery.
Na takie przemiany w życiu rodzin współczesnych wpłynęły zmiany zachodzące w całym społeczeństwie takie jak: praca zawodowa kobiet, zmiany w kulturze materialnej związane z osiągnięciami techniki jak również ułatwienie dostępu do środków komunikowania się i podróżowania.
Coraz mniej czasu poświęca się członkom rodziny, a wzajemne stosunki pomiędzy nimi, więzi uczuciowe i emocjonalne słabną. Znacznie częściej zaobserwować można: wzrost konfliktów małżeńskich, ( co prowadzi do wzrostu ilości rozwodów), wzrost zatrudnienia kobiet (nie tylko z pobudek ekonomicznych, ale tez z dążności do ciekawszego życia i chęci samorealizacji), rozbieżność norm i wartości u poszczególnych członków rodziny, odrębność form aktywności i zainteresowań w rodzinie.
Naturalną konsekwencją tego są przemiany, jakie zaszły w funkcjach i zadaniach współczesnych rodzin. Niektóre funkcje uległy przeobrażeniu, inne zostały ograniczone a jeszcze inne zanikają.
Zmiana w funkcji prokreacyjno – seksualnej dostrzegalna jest w obniżonym (a właściwie, obecnie – zerowym) przyroście demograficznym. Dawniej rodziny były wielodzietne. Dziś coraz częściej liczba dzieci ogranicza się do jednego, maksymalnie dwojga. Niejednokrotnie też spotyka się rodziny bezdzietne.
Również w kwestii seksualności zaszły widoczne przemiany. Dostrzec można obecnie wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych. Powodem tego jest znacznie wyższe cenienie współżycia seksualnego teraz, niż w przeszłości. Żony dawniej miały mniejsze oczekiwania w kwestii przeżyć seksualnych, obecnie ich wymagania bardziej wzrosły. Brak wystarczającej satysfakcji seksualnej u obojga małżonków jest bardziej konfliktogenny niż w przeszłości.
Kolejna funkcja, która uległa chyba największym przemianom, to funkcja materialno – ekonomiczna (produkcyjna). Co prawda jest ona nadal realizowana na rzecz społeczeństwa poprzez dostarczanie nowych pracowników do wszelkiego typu zakładów pracy, jednakże zaspokojenie potrzeb ekonomicznych i bytowych członków rodziny zmieniło się radykalnie. We współczesnych rodzinach pracą zarobkową coraz częściej zajmują się oboje małżonkowie, a nierzadko dochody rodziny zwiększają też dorastające dzieci. Wzrosła autonomia członków rodziny oraz indywidualizm i poszanowanie ich wolności osobistej ( dotyczy to szczególnie małżonków). Zdarza się (niestety), że niekiedy ten indywidualizm odbija się ujemnie na spójności rodziny ( w szczególności, gdy indywidualizm przeradza się w egoizm i interes osobisty bierze górę nad interesem rodziny jako całości), co z kolei prowadzi czasem do rozwodu.
Praca zawodowa rodziców poza domem spowodowała także istotne zmiany w kolejnej funkcji: usługowo – opiekuńczej. Współczesna rodzina dwupokoleniowa nadal zapewnia, co prawda podstawowe potrzeby swoich członków takie jak: wyżywienie, odzież, czy czyste mieszkanie, jednakże zadania opiekuńcze przesunęły się z rodziny na powołane w tym celu instytucje opiekuńczo – wychowawcze. Dotyczy to w szczególności opieki całodziennej nad dziećmi w takich placówkach jak przedszkola, żłobki, świetlice szkolne, kolonie, półkolonie itp.
Współcześnie, pracujące zawodowo matki coraz częściej rezygnują z możliwości pozostawania z dzieckiem po jego urodzeniu ( poprzez wykorzystanie trzyletniego urlopu wychowawczego) i zapewnienia mu opieki wychowawczej. Tą rolę przejmują (oferujące obecnie swoje usługi na rynku) opiekunki, bądź też żłobki. Sytuacja ta spowodowana jest u jednych, obawą przed utratą miejsca pracy, u innych zaś chęcią szybkiego kontynuowania kariery zawodowej.
Kolejna funkcja, o której należy wspomnieć przy omawianiu przemian, to funkcja socjalizacyjna ( socjalizacyjno – wychowawcza). W związku z tym, że funkcja ta jest niejako kontynuacją funkcji omawianej poprzednio, a jak już wspomniałam wcześniej zadania opieki i wychowania zostały przejęte w dużej mierze przez różnorodne instytucje, podobnie rzecz ma się z funkcją socjalizacyjną. Rodzina, co prawda nadal odgrywa podstawową rolę w socjalizacji dzieci i młodzieży, jednakże wspomniane wyżej instytucje uzupełniają, a w przypadku niektórych rodzin, nawet wyręczają w tej kwestii współczesne rodziny. Zwiększył się zakres swobody i niezależności dzieci w rodzinie. Młodzi ludzie mają obecnie okazje stykania się z różnymi systemami wartości, co daje im możliwość przekształcania i modyfikowania własnego systemu wartości.
W związku z pełnieniem przez rodziny, omówionych powyżej funkcji wyróżnić można dwie kategorie rodzin
- rodziny funkcjonalne, – czyli takie, które zaspokajają potrzeby emocjonalne swoich członków i charakteryzują się zdrowymi relacjami
- rodziny dysfunkcjonalne – takie, w których następuje ograniczenie lub zanik, wypełnianych dotychczas funkcji i ról rodziny ( zwłaszcza obowiązków małżonków wobec siebie i dzieci jak również dzieci wobec rodziców i między rodzeństwem). Brak w nich więzi, otwartości i porozumienia.
Na dysfunkcjonalność rodziny mogą mieć wpływ różnorodne czynniki i sytuacje: kłopoty zawodowe, utrata pracy, zła sytuacja materialna lub jej raptowna zmiana, ciężkie choroby członków rodziny, kalectwo czy śmierć. To powoduje liczne konflikty i tarcia wewnątrz rodziny.
Często też, zdarzają się kryzysy rodziny, których podstawą są uzależnienia rodziców od różnych rzeczy: alkoholu, narkotyków, jedzenia, pracy itp. Wraz z uzależnieniami niejednokrotnie pojawia się przemoc w rodzinie. Jest ona najczęściej, problemem ukrytym. Doświadczają jej nie tylko kobiety i dzieci, ale coraz częściej także mężczyźni. Przemoc w rodzinie ma miejsce we wszystkich warstwach społecznych. Nie zależy od statusu społecznego, ani od poziomu wykształcenia, czy kondycji materialnej domowników. Obserwuje się jednak, że w środowiskach o niższym statusie społecznym częściej spotkać można przemoc przepełnioną wybuchami agresji, wściekłością i brutalnością. Natomiast w środowiskach o wysokim statusie społecznym znacznie częściej jest to przemoc chłodna, wyrafinowana, nie pozostawiająca widocznych śladów, dokonywana „w białych rękawiczkach”.
Drastyczną konsekwencją dezintegracji rodzin jest wykolejanie się nieletnich oraz szerzenie się przestępczości wśród dzieci i młodzieży a w skrajnych sytuacjach również samobójstwa i próby samobójcze. Jest to manifestacja braku zdolności przystosowania się do warunków życia. Winę za to w pewnej mierze ponosi rodzina, która nie sprostała zadaniom socjalizacji wychowujących się w niej dzieci .

Reasumując, dwupokoleniowa rodzina współczesna, pomimo swych małych rozmiarów jest skomplikowaną grupą społeczną o zdumiewającej wręcz różnorodności rozgrywających się wewnątrz niej procesów. Ma ona ogromne znaczenie, zarówno dla jednostki jak i dla społeczeństwa. Zaspokaja szereg ważnych potrzeb życiowych jej członków, a zadania rodziny w zakresie rodzenia i socjalizacji młodego pokolenia są podstawą istnienia i właściwego funkcjonowania społeczeństwa .
Obecnie współczesne rodziny dwupokoleniowe przechodzą istotne przeobrażenia wewnętrzne i zewnętrzne na skutek czego, coraz częściej obserwujemy wzrost konfliktów małżeńskich, wzrost rozwodów, wzrost zatrudnienia kobiet, wypieranie przez cywilizację współczesną wartości tradycyjnych (także wartości rodzinnych), stopniowy zanik postępowania według norm religijnych, zwiększenie liczby niesformalizowanych związków małżeńskich, rozbieżność norm i wartości u poszczególnych członków rodziny, odrębność form aktywności i zainteresowań w rodzinie, uwalnianie się młodzieży spod arbitralnej władzy starszych, egalitaryzację w małżeństwie i rodzinie jak również niezależność członków rodziny .
Niezbędną rzeczą w tej sytuacji byłoby uruchomienie przez państwo odpowiednich działań, które sprzyjałyby rozwojowi i zaspokajaniu potrzeb rodziny oraz pomagały w prawidłowym jej funkcjonowaniu i spełnianiu wszystkich ważnych ról.
Działania takie powinny obejmować: poprawę kondycji finansowej rodziny, zmiany sytuacji demograficznej i struktury rodzin, umożliwienie kobietom i mężczyznom lepszego pogodzenia obowiązków zawodowych i rodzinnych, poprawę zdrowotności rodziny ( w szczególności opieki zdrowotnej nad matką i dzieckiem), świadczenia związane z opieką i wychowaniem dzieci, pomoc rodzinom zagrożonym dysfunkcjami oraz stworzenie programów zorientowanych na zapobieganie przemocy w rodzinie.
Należy jednak pamiętać, że przemiany w strukturze wewnętrznej i funkcjach współczesnej rodziny dwupokoleniowej nie powinny być rozpatrywane w kategoriach regresu, czy postępu w stosunku do rodziny tradycyjnej ( patriarchalnej), ani w kategoriach kryzysu rodziny jako instytucji . Nie przestaje ona, bowiem pełnić swych funkcji, nie staje się instytucją rozpadającą się, ani też instytucją w zaniku, a tylko zmienia swoją strukturę i funkcje, przystosowując się do zmienianego społeczeństwa globalnego. Powstające na skutek tego zmiany, wywołują różne zjawiska nieznane dotychczas.
Wewnętrzne siły rodziny, są zbyt potężne, by jakikolwiek nacisk zewnętrzny mógł ją „zniszczyć” jako instytucję .




Bibliografia
1. F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1982, PWN
2. J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970, PWN
3. Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1974, PWN
4. Z. Zaborowski, Rodzina jako grupa społeczno – wychowawcza, Warszawa 1980, Nasza Księgarnia
5. M. Ziemska, Rodzina i dziecko, Warszawa1979, PWN
6. Przemiany rodziny polskiej, pod. red. J. Komorowskiej, Warszawa 1975, Instytut Wydawniczy CRZZ
7. Rodzina współczesna, pod. red. M. Ziemskiej, Warszawa 2005, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego