Sarmatyzm

1. SARMATYZM - to formacja kulturowa określająca świadomość, kulturę, obyczaje szlachty polskiej od XVI-XVIII, oddziaływała na świadomość Polaków nawet w czasach późniejszych.

2. GENEZĄ SARMATYZMU był mit o pochodzeniu niektórych ludów rzeczpospolitej od starożytnego ludu Sarmatów (głębokie pochodzenie - powodem do dumy). Podstawowym składnikiem sarmatyzmu stał się wzorzec sarmaty. Prawdziwym Sarmata mógł być Polak , nietolerancyjny na inność (inne tradycje, obyczaje), będący szlachcicem, ziemianinem, katolikiem.

3. Wartości, które w jego życiu były najważniejsze:
- wolność
- wewnątrz stanowa równość (równi sarmatom tylko inni Sarmaci).
- tradycja (historia, przeszłość przekazywanie informacji z pokolenia na pokolenie)
- wiara
- dawność rodu
- republikanizm

Od XVIII w. termin sarmatyzm funkcjonuje jako termin pejoratywny (negatywny).

4. Sytuacja Polski w XVII w.
Wiek XIII- apogeum potęgi politycznej i kulturalnej RP. Panowała otwartość na nowe idee, tolerancje. Barok był epoka, w której polska kultura nie musi nadrabiać wiekowych zaległości. Polact studiowali, uczyli się języków obcych, towarzyszyła im megalomania. Barok jest jedynym okresem w naszych dziejach, gdzie Polacy nie mieli żadnych kompleksów wobec innych nacji. Polacy uważali się za „lepszych” europejczyków. Zapowiedzi kryzysu można dotrzeć już w pierwszym ćwierćwieczu XVII w.

5. Zygmunt III Waza zastał Polskę będąca mocarstwem, zostawił ją zaś osłabionym, uwikłanym w spory państwa. Od 1648 r. zaczął się upadek Rzeczpospolitej , która u progu następnego stulecia była mniejsza o ponad ¼ i wyludniona.

6. Skrajności sarmatyzmu:
Od wolności do samowoli
Od waleczności do awanturnictwa
Od gościnności do życia ponad stan
Od umiłowania tradycji do ksenofobii
Od szeroko pojętej religijności do zabobonów.

Gatunki lit.charakterystyczne dla sarmatyzmu:
PAMIĘTNIK - nie jest pisany na bieżąco, opowiada o wydarzeniach z pewnego dystansu czasowego, relacje chronologiczne, znane były już w starożytności- charakter intymny

DARIUSZ- dziennik, wydarzenia zapisane na bieżąco.

EPISTOLOGRAFIA - dział piśmiennictwa (twórczość w formie listów) - sztuka pisania listów.

KSENOFOBIA - lęk, niechęć, wrogość w stosunku do obcych, innych. Niechęć do tradycji czy kultury innych narodów.

MEGALOMANIA - to skupienie się na własnej doskonałości, samozadowoleniu oraz świadomości własnej wartości, znaczenia i możliwości.

KONSERWATYZM - skłonność do zachowania przy równoczesnej możliwości ulepszenia).

TRADYCJONALIZM - określenie wskazujące usposobienie, zespół nawyków i obyczajów, albo przekonań lub nawet spójnej i kompletnej doktryny, którego precyzyjniejszy sens odczytać można dopiero identyfikując jego zakres przedmiotowy.

„Wojna Chocimska” Wacław Potocki
Według teatru W. Potockiego prawdziwy polski Sarmata powinien być wojownikiem wykreowanym na podobieństwo boga wojny-Marsa. Musi być pełen powagi i ukazywać ją w parze z męstwem i swobodą. W utworze jest nawiązanie do średniowiecznego toposu rycerza, który mówi, że trzeba walczyć w obronie ojczyzny i wiary chrześcijańskiej. Jest mowa także o tym, że obowiązkiem każdego Sarmaty jest obrona kobiet i dzieci przed złym wrogiem. Sarmata występujący w utworze kpi z Turków, zachęca polskie wojsko do walki pomniejszając odwagę i męstwo wrogów. Wywyższa Polaków przedstawiając fakt, iż wywodzą się od starożytnego plemiona Sarmatów. W dalszej części utworu autor za pomocą onomatopei ukazuje ekspresję sceny bitwy. Przedstawia ją także w sposób realistyczny, plastyczny a nawet makabryczny. Występują epitety i rymy parzyste.

„Pamiętnik” Pasek (Dania 1658r)
Na kilka rzeczy w Danii autor „Pamiętników” J. Ch. Pasek zwrócił szczególną uwagę. Przede wszystkim na ubiór kobiet, a dokładniej na jego brak podczas spania i drewniane buty, robiące dużo hałasu. Zauważył również brak powściągliwości u duńskich kobiet, które szybko i mocno się zakochują. Jeśli chodzi o kuchnię, okazało się, że Duńczycy jedzą szybko, dużymi kęsami i to w dodatku zimne posiłki. Z zabitego bydła nawet krew zachowają, by podać w niej kiszki i kaszę, jako przysmak. Chociaż Pasek opisywał w „Pamiętnikach” głównie wady Duńczyków, to jednak nie musi to być objawem ksenofobii. W opisywanych przez niego przeżyciach w Danii nie było przesadnej niechęci.

„Pamiętnik” Pasek (bitwa z Moskwą 1660r)
Pasek był żołnierzem. Przed walką zwrócił się z modlitwą do Boga, co wskazuje na jego pobożność i bogobojność. Był patriotą, kochał swój naród i ojczyznę i mimo przewagi przeciwnika wierzył w zwycięstwo. W bitwie z wrogiem był odważny, waleczny, mężny i dzielny. Nie był jednak bezwzględny, gdyż darował mu życie. Był litościwy, uległy, miłosierny i wielkoduszny. Przy swojej wielkiej szlachetności był też chciwy, zdobywczy, pazerny, zachłanny i zaborczy.

Narrator „pamiętników” przypomina gawędziarza, który w bardzo swobodny sposób opowiada o życiu.
„Pamiętniki” Paska cieszyły się ogromną popularnością w XIX w. – były inspiracją dla Sienkiewicza do napisania Trylogii.

OŚWIECENIE – to epoka, która otacza rozum i rozumowe poznanie świata czcią i kultem. Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:
- wczesną- od lat 40. XVII w. do roku 1764
- dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi-panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego) – lata 1765 – 1795
- schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) – lata 1795 – 1822

Najważniejsze pojęcia:
RACJONALIZM – Kartezjusz, „Cogito ergo sum”(„myślę, więc jestem”), „Dubitio ergo sum” („wątpię, więc jestem”) – kierunek w filozofii, który zakłada, że poznanie świata możliwe jest tylko przez rozum.

EMPIRYZM – (empiria – doświadczenie) kierunek w filozofii mówiący, że w świecie istnieje tylko to, co można zbadać, udowodnić za pomocą doświadczeń
Jon Lock ‘tabula rasa’ = niezapisana karta, tzn. , że człowiek w momencie narodzin przypomina niezapisaną kartę, która zapisuje się w trakcie życia. W momencie narodzin ideizm ludzki pozbawiony jest światopoglądu.

ATEIZM – postawa, która wyklucza obecność Boga, siły wyższej.

DEIZM – pogląd mówiący, że Bóg stworzył świat, ale przestał się nim interesować, ingerować w niego
„Nie mogę pojąć, by ten zegar mógł istnieć, a nie było zegarmistrza” WOLTER
zegar = świat
zegarmistrz = Bóg

LIBERTYNIZM – Libertynami nazywano przede wszystkim wolnomyślicieli, ateistów, którzy odrzucali wszelkie normy społeczne, etyczne i moralne. Ich życie koncentrowało się głównie wokół doznawania przyjemności cielesnych. Najsłynniejsi Libertyni to Kasanova i Markiz.

SENTYMENTALIZM – (sentyment-uczucie) kierunek w literaturze, którego teoretykiem i twórcą był francuski pisarz i filozof Jan Jakub Russo (autor „Nowa Heloiza”, „Emil”); sentymentalizm nakładał na twórcy obowiązek odkrywania tego, co we wnętrzu, w sercu człowieka.

Jan Jakub Russo uważał, że naturalnym środowiskiem człowieka jest natura nieskażona przez cywilizację.
Natura – prawdziwe, nieskończone, intuicyjne
Kultura – ogranicza człowieka, narzuca pewne formy

Bohaterowie utworów sentymentalnych poznawali świat za pomocą serca, intuicji. Najsłynniejszym polskim sentymentalistą jest Franciszek Karpiński.