Odzwierciedlenie światopoglądu na podstawie wybranych utworów.

W epoce średniowiecza przyjmowano za sprawy nadrzędne dogmaty religijne, panował teocentryzm, czyli w centrum zainteresowania stal Bóg i związane z Nim sprawy. Co za tym idzie, charakterystyczna cecha literatury średniowiecznej w Polsce i w całej Europie było jej zaangażowanie w sprawy religijne, miała ona charakter parenetyczny, czyli pouczający, miała kształtować czytelnika. Literatura tej epoki pełna jest wizerunków ludzi godnych naśladowania. Nadrzędnym celem było rozpowszechnianie religijnych i świeckich wzorców osobowych. Dążono do uzyskania życia wiecznego, poprzez dobre postępowanie za życia. Polska literatura średniowiecza propagowała 3 wzorce osobowe: doskonałego rycerza, dobrego władcy oraz ascety i świętego.
Postanowiłam udowodnić ze w „Pieśni o Rolandzie” odnajdujemy ów wzorzec doskonałego rycerza. Utwór traktuje o wyprawie Karola Wielkiego, władcy Franków, do Hiszpanii zajętej przez pogańskich Saracenów, a wiadomym jest ze średniowiecze to czasy wypraw krzyżowych mających na celu niesienie prawdziwej wiary chrześcijańskiej aż po Bliski Wschód. W utworze opisane jest zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii oraz tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji została zdradziecko zaskoczona i po bohaterskiej obronie wycięta. Zginął wówczas kwiat rycerstwa w tym hrabia Roland, bohater poematu, który był siostrzeńcem Karola Wielkiego. Tytułowa postać stanowi właśnie wzór doskonałego rycerza. Jest to człowiek oddany władcy i bogobojny, u jego boku walczy towarzysz i przyjaciel Oliwier. Obaj są dumni i odważni, mimo przeważającej siły pogan, gotowi są do walki, gdyż Roland ma zamiar wytrwać do końca dla swojego władcy gotów jest poświęcić siebie. Kiedy wielu Francuzów ginie, Oliwier namawia przyjaciela, aby zadął w róg i w ten sposób wezwał pomoc reszty wojska. Roland jest jednak dumny i woli zginąć niż prosić o pomoc, bardziej dba o sławę rycerska i pamięć u potomnych niż o własne życie. Kiedy jednak widzi wielu przyjaciół konających na polu bitwy, wzywa wojska Karola i sam śmiertelnie ranny żegna się z towarzyszami i prosi Boga, aby przyjął ich do nieba, na koniec modli się za siebie samego. Roland oddal swe życie jako boże lenno, jest postacią, która w pełni oddaje cechy doskonałego rycerza, czyli odwagę, postępowanie zgodne z rycerskim kodeksem, bezgraniczne oddanie ojczyźnie, bezwzględna wierność swemu suwerenowi, walka w obronie wiary, bycie przyjacielem i posiadanie przyjaciół.
W literaturze propagowano również wzorzec dobrego władcy, postanowiłam udowodnić, ze postać taka odnajdujemy w „Kronice polskiej” Galla Anonima, która dokumentuje czasy panowania od Bolesława Chrobrego do Bolesława Krzywoustego. W swym utworze Gall przedstawił dwa wizerunki doskonałych władców.
Bolesław Chrobry przedstawiony został jako wspaniały władca, który doprowadził państwo do świetności. Bolesław zasłynął w świecie swoimi podbojami, w których ujawnia się jego męskość oraz wspaniały charakter dowódcy. Jego potęga militarna była ogromna, mimo iż był jeszcze księciem, wszyscy panujący obawiali się go. Chrobry mimo swych podbojów był bardzo oddany kościołowi. Gdy przybył do niego św. Wojciech, przyjął go gościnnie. Gall pisze również o szlachetności i dobroci Bolesława Chrobrego, który po śmierci św. Wojciecha, wykupił jego zwłoki za złoto, które ważyło tyle ile ciało nieboszczyka, następnie z wielka czcią umieścił je w Gnieźnie. Bolesław opisany został jako cnotliwy i posłuszny duchowieństwu. Biskupów i swoich kapelanów zawsze nazywał „panami” a w ich obecności nie pozwalał sobie usiąść, jeżeli oni stali. Bardzo ważną cechą Bolesława, która Gall w swojej kronice opisuje jest uczciwość i bezstronność. Władca sprawiedliwie i bezstronnie rozstrzygał spory miedzy ludźmi. Wszystkich traktował na równi i nikogo nie wyróżniał bez względu na pozycje czy stanowisko, nienawidził, gdy ktoś go okłamywał lub sprzeciwiał się jego woli. Męskość, sprawiedliwość, szlachetność, czyniły Bolesława Chrobrego jednym z najwspanialszych władców państwa polskiego, który dbał o państwo, religie i obywateli.
Natomiast Bolesław Krzywousty został przedstawiony przed Galla anonima jako odważny władca, który gardził śmiercią i walczył aż do zwycięstwa. Bolesław Krzywousty to król rycerski, sprawiedliwy władca chrześcijański, wojujący z poganami, strzegący suwerenności państwa. Obydwaj władcy opisani w „kronice polskiej” przez Galla anonima oddają w pełni cechy idealnego władcy. Byli obrońcami wiary chrześcijańskiej, byli władcami mądrymi, dobrymi, odważnymi i sprawiedliwymi, którzy dbali o poddanych, byli patriotami i przyjmowali na równi z sobą osoby świeckie.
W epoce pozytywizmu dążono natomiast do szczęścia jednostki powiązanego z pożytkiem społecznym, panował kult pracy i wiedzy, które stały się podstawa ruchu oświatowego. W literaturze nowym bohaterem miał być człowiek pracy. Pozytywizm to także epoka niechęci i wrogości wobec Żydów oraz epoka emancypacji i równouprawnienia kobiet.
W noweli „Mendel Gdański” Marii Konopnickiej poruszona jest właśnie kwestia asymilacji Żydów. Bohaterem jest Żyd Mendel, od urodzenia mieszkający w Warszawie, prowadzący zakład introligatorski i samotnie wychowujący wnuczka. Cieszy się on szacunkiem sąsiadów i dobra opinia. Czuje się bezpiecznie w mieście, w którym przepracował ciężko cale życie, a z którego mieszkańcami dzielił ciężkie chwile w czasie powstania. Idylle przerywa zdarzenie, w którym wnuk Mendla opowiada jak musiał uciekać przed kolegami oskarżającymi go i wytykającymi palcami ze jest Żydem. Później niepomyślna wieść przynosi zegarmistrz który oznajmia, że będą bić Żydów. Kiedy wybuchają zamieszki, okazuje się ze pogromu Żydów dokonują młodzi ludzie z marginesu społecznego. Rzucony kamień trafia wnuczka Mendla. Po tym incydencie Żyd który czul się Polakiem, doświadczony przed dyskryminacje zmienia nastawienie do polskości i miasta. Nowela ta jest sprzeciwem wobec form dyskryminacji mniejszości narodowych, Konopnicka chciała pokazać, ze nie należy oceniać ludzi według religii jaka ktoś wyznaje, ale po tym , czym zasłużył się dla społeczeństwa i w jaki sposób żyje.
W „Lalce” Bolesława Prusa głównym bohaterem jest Stanisław Wokulski, kupiec, bez szlachetnego pochodzenia, który nieszczęśliwie zakochuje się w Izabeli Łęckiej. Zawiera on w sobie dużo cech pozytywistycznych: ogromny szacunek dla ludzi nauki , pragnienie wiedzy, mimo trudnych warunków życiowych w młodości pracował i uczył się, posiada kontrakty z naukowcami rosyjskimi, współpraca z Geistem i Ochockim, szacunek dla pracy nad wynalazkami, wkład w realizacje postulatu pracy organicznej-rozbudowuje sklep, zakłada spółkę handlowa, działa charytatywnie, zauważa nędzę biedoty, stara się jej pomoc- realizując w ten sposób hasło pracy u podstaw. Właśnie dzięki cechom pozytywistycznym zaczął dopiero zdobywać Izabele, którą była arystokratka, kobieta próżna i niezdolna do prawdziwych uczuć. W „Lalce” można także odnaleźć problem asymilacji Żydów , społeczeństwo było im nieprzychylne, miano im za źle, ze się bogacą, uważano ze pieniądze są dla nich najważniejsze. Doskonałym przykładem, odzwierciedleniem emancypacji kobiet jest postać Heleny Stawskiej, która mimo skomplikowanego życia osobistego, podjęła się pracy i samodzielnie utrzymywała córkę i matkę. Filantropie można znaleźć również nie tylko w postaci Wokulskiego, arystokracja także organizowała dobroczynne kwesty dla biednych. W „Lalce” Bolesława Prusa zdecydowanie można odnaleźć hasła które oddają idee epoki.
W „Zbrodni i karze’ Fiodora Dostojewskiego głównym bohaterem powieści jest Rodion Raskolnikow , student wydziału prawa uniwersytetu petersburskiego, którego trudna sytuacja finansowa zmusiła do przerwania nauki . Rodion postanowił zabić w celu rabunkowym stara lichwiarkę oraz by uwolnić świat od tak plugawej istoty. Ostatecznie on również stal się ofiara swojej zbrodni. W powieści Dostojewskiego można odnaleźć idee utylitaryzmu. Jednostka miała dążyć do szczęścia, a społeczeństwo to przecież suma jednostek. Idee te w utworze prezentuje Łużyn, postać wierząca w postęp cywilizacyjny i społeczny. Raskolnikow natomiast zastanawia się nad użytecznością społeczną lichwiarki , takie utylitarne myślenie sprowokowało go do zbrodni. Takie mierzenie ludzi, dzielenie ich na otwierających drogi postępu i tych którzy je zagradzają rodzi zbrodnie.
Literaturę polską powstałą po 1939 roku nazywamy literatura współczesną , epoka ta trwa po dziś dzien. Podłoże filozoficzne okresu wyznaczone jest rzeczywistością, w której tworzona była literatura polska. Wydarzenia historyczne i uwarunkowania polityczno-społeczne kraju stanowią punkt odniesienia dla tematyki dzieł, kształtują obraz literatury i światopogląd ich autorow.
Lata 1939- 1944 to okres wojny i okupacji. Ideologia tych lat opiera się na problemach postawy patriotycznej i walki z hitlerowskim najeźdźcą. Cechy powstającej literatury to powaga, przygnębienie, wywołane klęska polskiego września, nostalgia. Tragedia praw moralnych głoszonych przed wybuchem wojny , niepokój i obawy o przyszłość narodu, ale również wskazywanie bohaterstwa żołnierza polskiego, krajowej konspiracji i pochwala postaw patriotycznych.
Wszystkie te cechy odnajdujemy w wierszu „Campo di Friori „ Czesława Miłosza. W wierszu Miłosz zestawił ze sobą dwa odlegle w czasie wydarzenia, przez to pokazuje powtarzalność historii i niezmienność ludzkich reakcji wobec nieszczęścia i cierpienia. Wspomniany w wierszu Giordano Bruno był włoskim filozofem renesansowym, który oficjalnej nauce Kościoła traktującej ziemie jako centralny , nieruchomy punkt wszechświata przeciwstawił teorie Kopernika, ostatecznie został spalony na stosie. Egzekucja Giordana Bruna była chwilową atrakcja dla zgromadzonych , po której życie szybko wróciło do normy. Z drugiej strony Miłosz pokazał sytuacje w okupowanej Warszawie . W ogrodzonym murem gettcie rozgrywa się tragedia , podczas gdy życie mieszkańców miasta na ulicach toczy się normalnie , odgłosy walki nie budzą spokoju i radości. Zestawiając ze sobą dwa odlegle w czasie wydarzenia podmiot liryczny wskazuje na ludzka obojętność wobec tragedii i łatwość zapominania.
Lata 1945-1948 to czasy literackiego rozliczania się z przeszłością okupacyjna. W literaturze dominuje nurt refleksji nad moralnymi konsekwencjami katastrofy wojennej, zburzeniem ładu i zasad etyki tworzonych przez stulecia cywilizacji. Literatura wyjawia światu cale okrucieństwo czasów okupacji hitlerowskiej i reżimu stalinowskiego. Ukazują się rożne pamiętniki, dzienniki, kroniki, poezje, opowiadania i powieści, których tematem jest rozprawa z nieludzka postawa fanatyków totalitaryzmu. Literatura tych lat pozbawiona jest radości i entuzjazmu wynikającego z odzyskania niepodległości, ponieważ jest to niepodległość pozorna, a rozliczanie z przeszłością stanowi temat ważniejszy.
Wybitne dzieła tych lat to miedzy innymi „Medaliony” Zofii Nałkowskiej i „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzinskiego.
„Medaliony” Nałkowskiej to zbiór krótkich opowiadań o tematyce obozowej, napisanych na podstawie autentycznych zeznań świadków. Utwór ten jest wstrząsającym dokumentem ludobójstwa i ludzkich cierpień podczas II wojny światowej, bohaterowie to zwykli ludzie, a ich relacje są świadectwem zbrodni. Wybierając najbardziej drastyczne epizody, autorka podkreśla duchowe i moralne zniszczenia wywołane obcowaniem człowieka ze śmiercią i zbrodnia, ukazała również proces demoralizacji jakiemu ulegali kaci i ich ofiary. Utwór ten to swoisty literacki pomnik ofiar hitleryzmu.
Natomiast w książce „Inny świat” Grudzinskiego przedstawiony jest proces wyniszczenia człowieka w sowieckich obozach pracy. Jest to świadectwo upokorzeń ludzi w reżimie stalinowskim, destrukcyjnego wpływu systemu na psychikę ludzka, tresurze więźni i katorżniczej pracy w nieludzkich warunkach. Jest to zapis wydarzeń samego Grudzinskiego który był więźniem w obozie. Niewielu zachowało własne człowieczeństwo i postawę humanitarna. Autor chce, aby potomni nie poddawali się biernie terrorowi, by walczyli o godność i człowieczeństwo , nawet gdyby cena za to miałoby być własne życie.
Utwory te są świadectwem zbrodni, ale zarazem pomnikiem stworzonym dla ofiar , próba udokumentowania historii. Literatura tego czasu jest jednym wielkim hołdem złożonym pamięci ofiar wojny.
Wnioski nasuwają się same, każda epoka w dziejach ludzkości ma swoje ramy czasowe, swoja nazwę, która związana jest z dominującym wówczas prądem umysłowym, kulturowym bądź stylistycznym. Utwory powstałe w danej epoce są odzwierciedleniem światopoglądu w niej panującego , zdarzeń wówczas zaistniałych oraz które były inspiracja dla ich autorów , źródłem pytań i wzorców. Dowodem na to są utwory wybrane przeze mnie .