Kultura Renesansu w Europie i Polsce

1. Wstęp i chronologia epoki

Termin „renesans" pochodzi od francuskiego słowa renaissance oraz włoskiego rinascita oznaczającego odrodzenie. Pojęcie po raz pierwszy użyte zostało w wieku XVI przez włoskiego malarza i historyka sztuki Giorgia Vasariego na określenie nowatorskich trendów w malarstwie. Chciał w ten sposób za­akcentować odrębność nowej epoki od średniowiecza, które uważał za czasy upadku kultury i sztuki. Renesans to ponowne odkrycie starożytnej sztuki, architektury, antycznych kanonów piękna, co uwidacznia się w rozkwicie i świetności literatury, malarstwa, rzeźby itp. Za kolebkę renesansu uważa się Włochy. To właśnie stamtąd idee odrodzenia promieniowały na północ i ogarniały kolejne kraje europejskie. Włochy były krajem wspaniałych miast, z któ­rych każde charakteryzowało się własną tradycją artystyczną. Nie ulega jednak wątpliwości, że to Florencja zdominowała pierwsza fazę renesansu.

Jako nazwa epoki kulturalnej i lite­rackiej, termin „renesans" utrwalił się w wieku XIX w pracach historyków. Pojęcie wskazuje na odrodzenie się po wiekach średnich, kultury i literatury antycznej oraz odnowienie filozoficznych studiów nad starożytnymi utworami literackimi. W szerszym znaczeniu „renesans" oznacza odrodzenie się człowieka, a także całej kultury, sztuki i nauki nowożytnej. Nastąpił wzrost zainteresowania człowiekiem i przyrodą. Pojawiły się nowe poglądy na świat i życie człowieka, które zdobywały sobie w XV wieku coraz więcej zwolenników. Znalazły one odbicie w litera­turze. Wiele utworów literackich tego okresu opisuje życie ludzi, ich troski i radości. Ponieważ w języku łacińskim słowo „ludzki" brzmi „humanus", pisarzy głoszących takie myśli nazywano huma­nistami. Ale humanistami nazywano nie tylko pisarzy. Byli wśród nich także uczeni i architekci, rzeźbiarze i malarze. Wszystkich łączyła jedna wspólna cecha: zainteresowanie człowiekiem i jego spra­wami. Uczeni przeciwstawiali się nauce, głoszonej przez kościół. Krytykowali panujące w poprzednich wiekach niezgodne z nauką wyobrażenia o powstaniu świata i o historii Ziemi. Marzyli o opano­waniu sił przyrody, aby życie ludzkie uczynić łatwiejszym i wygod­niejszym. Dla wytłumaczenia niektórych spraw sięgnęli do zapomnia­nych od lat dzieł filozofów i uczonych starożytnej Grecji i Rzymu. Także i artyści włoscy szukali wzorów dla swych dzieł w sztuce starożytnych Greków i Rzymian. Malarze i rzeźbiarze z zamiłowa­niem odtwarzali piękno ciała ludzkiego. Architekci budowali oprócz świątyń ozdobne kamienice i pałace. I one wzorowane były często na budowlach starożytnych. We Włoszech nastąpił ogromny rozwój nauki, literatury i sztuki. Ponieważ wzorem dla pisarzy, a zwłaszcza dla malarzy i rzeźbiarzy, były zabytki piśmiennictwa, kultury i sztuki z czasów starożytnych, okres ten (w XV i XVI w.) nazywamy okresem Odrodzenia.

W okresie renesansu nastąpiło istotne przesuniecie w powszechnie uznawanym syste­mie wartości, zaczęto dostrzegać i doceniać moż­liwości twórcze człowieka, co pociągnęło za sobą wiele konsekwencji. Jedną z nich był spektaku­larny rozwój sztuk pięknych, oraz nowa rola sztu­ki i artysty w życiu społecznym. Z wielu powodów renesans rozpoczął się we Włoszech. Oprócz tego, że istniała tam bogata tradycja artystyczna, Italia była również naj­bogatszym krajem ówczesnej Europy. Miasta znajdowały się w rozkwicie, bogaci kupcy i bankierzy pragnęli rozstawić swoje imiona zamawia­jąc portrety, budując wspaniale pałace- ozdabia­jąc rodzinne kaplice. I chociaż sama obecność tak szczodrego mecenatu nie musiała gwarantować powstania wybitnych dzieł sztuki, to jednak stwa­rzała warunki, w których uzdolnieni artyści mieli wspaniale możliwości do tego, by w pełni rozwi­nąć swój talent.

Chronologia epoki jest nieco złożona. Początki renesansu to we Włoszech wiek XIV(symboliczną datą jest 1527 rok, kiedy wojska cesarskie splądrowały renesansowy Rzym), natomiast w Europie zachodniej przełom XV i XVI w. Rozkwit epoki przypada we Włoszech na wiek XV, zaś w innych krajach europejskich na wiek XVI. Schyłek włos­kiego renesansu to początek wieku XVI, w pozostałej części Europy - koniec XVI stulecia.

2. Ogólne tło rozwoju

Na rozwój renesansu złożyło się wiele czynników. Przez kilka stuleci wielkimi ośrodkami handlu i kultury pozostawały wymienione poprzednio bogate miasta włoskie. Odkrycia geograficzne, rozwój handlu oceanicznego spowodowały przewrót w gospodarce. Boga­ci kupcy zdobywali władzę nad surowcami, rzemieślnicy więc nie zbywali już towarów bezpośrednio, lecz stali się niezależni od kupców przydzielających im surowce i handlujących gotowymi produktami. Tak powstał rynek zbytu, a kupcy-przedsiębiorcy bogacili się na różnicy powstałej między płacą a ceną sprzedaży wyrobów rzemieślniczych. W wyniku tych układów zrodził się kapitalizm, a kupcy zdobywali władzę w miastach. Równocześnie układ stosunków politycznych wewnętrznych i zagra­nicznych kształtowała nieustanna walka papiestwa z cesarstwem przyczy­niając się do wytworzenia innych niż w całej Europie układów ustrojo­wych. Papieże koronowali cesarzy, a cesarze chcieli zrzucić to jarzmo licząc równocześnie na zdobycie bogatej Italii i nieustannie ponawiając próby podbojów. Poszczególne miasta popierały to papieży, to cesarzy, w zależności od własnych interesów. Decydowały tu dość często przekup­stwo i zdrada, a nie było jeszcze pełnej świadomości narodowej, która dopiero wtedy narastała. Tak w toku rywalizacji politycznej i handlowej powstawały republiki włoskie: królestwo Neapolu, państwo kościelne, republika Florencji, Wenecji, księstwo Mediolanu, Sabaudii i rzeczpospo­lita Genui. Ich konsolidację przyspieszały nader częste wypadki zagarnię­cia władzy przez uzurpatorów, którymi byli przeważnie kondotierzy — dowódcy wojsk najemnych. Tak zaczęły rządzić rody Medyceuszów we Florencji, Este w Ferrarze, Montefeltro w Urbino czy Sforzów w Medio­lanie.
Sąsiednie państwa: Francja, Niemcy, Hiszpania rościły sobie prawa do poszczególnych republik, uzasadniając je więzami pokrewieństwa z ksią­żęcymi rodami Włoch. Nieustannie więc Italia nękana była przez obce interwencje. Wyprawiali się do niej królowie francuscy Karol VIII, Lud­wik XII i Franciszek I, hiszpański Ferdynand Katolicki, niemieccy Ma­ksymilian i Karol V.

Szczególnie ważnym czynnikiem rozwoju kultury i sztuki były zawsze żywe tradycje antyczne Włoch, które płynąc podskórnym nurtem w okresie średniowiecza hamowały pełne zaangażowanie w romanizm i gotyk. Czynnik ten uległ silnej aktywizacji po upadku Bizancjum, kiedy to wybitni uczeni, filozofowie i artyści greccy szukali schronienia we Włoszech.

Wszystkie te złożone warunki przyczyniły się do powstania nowego typ człowieka - dorastającego do niecodziennych zadań, świadomego swej odrębności, stawiającego swą wiedzę o świecie na pierwszym miejscu, penetrującego świat we wszystkich kierunkach. Jednostki zaczęły dynamizować postęp nauki, sztuk życia społecznego tak, że dotychczasowa ewolucja poglądów zaczęła przebiegać gwałtownie. Jedne wynalazki warunkowały następne, jedne odkrycia stwarzały możliwość dokonania innych. Narastający już od dawna pęd do poznania świata potęgował się, wydając prócz licznych podróży odkrywczych wynalazki techniczne. Bu­duje się młyny, drogi, domy ogrzewa piecami, w oknach pojawiają się szyby ze szkła, zastosowanie broni palnej stwarza konieczność wznoszenia nowych fortyfikacji, kulturę rewolucjonizuje wynalazek druku.

Zwiastuny renesansu mają miejsce we Włoszech już w XIV wieku. Renesans to ogromne bogactwo nowych prądów umysłowych i religijnych, spośród których za zdecydowanie najważniejsze uznać należy dwa: humanizm i re­formację.

W okresie renesansu, jednej z najbardziej płodnych artystycznie epok w historii sztuki, tworzyła cala plejada genialnych artystów. W dziedzinie kultury Włochy stały się dominującym krajem w Europie, natomiast w sztuce zaczęty obowiązywać wzorce klasyczne i naturalizm. To czasy pierwszych humanistów: Dantego, Petrarki, Boccaccia, artystów Cimabuego i Giotta.

Wiek XV był okresem aktywnego poznawania świata, niezwykle szyb­kiego rozkwitu kulturalnego i rozwoju świadomości narodowej Włoch. To stulecie wydało najwięcej badań naukowych, odkryć geograficznych, zrodziło największa liczbę wybitnych jednostek, geniuszy myśli i czynu. Nastąpił wspaniały rozkwit literatury w języku narodowym, dziejopisarstwa, muzyki i sztuk plastycznych. Kwitło życie towarzyskie, nastąpiło zrównanie stanów szlacheckiego i mieszczańskiego w jednakiej drodze do sławy i bogactwa. Pozycja społeczna kobiet niewiele odbiegała od przywilejów mężczyzn w dziedzinie wykształcenia, roli w życiu domowym. Wtedy też myśl włoska wydała ideał człowieka wszechstronnego (l'uomo universale), który też i we Włoszech miał najwybitniejszych przedstawicieli.
W XVI wieku owocują osiągnięcia i wynalazki poprzedniego stulecia. Analityczny i badawczy stosunek do świata wzbogacił się o bardziej uczuciowe przeżywanie rzeczywistości. Zaczęto dokonywać syntezy mate­riałów i doświadczeń, których dostarczył wiek XV. Pierwsza ćwierć XVI wieku uważana jest we Włoszech za „złoty okres" renesansu, zwłaszcza za szczytowy okres rozkwitu sztuk plastycznych. W tym też czasie przeżywa apogeum odrodzenie starożytności, natomiast już od połowy wieku poja­wiają się zwiastuny reformacji i nowego stylu — barokowego.
W pozostałych krajach Europy od połowy XV wieku zaczynają się tworzyć monarchie oparte na narodowościach, które osiągną szczyt roz­woju w następnym stuleciu. Kultura wieku XV jest, poza Włochami, jeszcze średniowieczna, a w sztuce panuje styl późnego gotyku.

XVI stulecie obfituje w ważne i różnorodne wydarzenia: jest to okres świetności Rzymu, potęgi habsburskich cesarzy, zdobycia Ameryki, rozkwitu Polski pod władzą Jagiellonów oraz Anglii rządzonej przez Henry­ka VIII i Elżbietę I. Mocarstwem staję się Hiszpania lecz jeszcze w tym samym wieku następuje jej osłabienie. Reformacja zapoczątkuje długotrwałe wojny religijne i ideologiczny podział Europy. Anglia, Szwajcaria, kraje skandynawskie i część Niemiec zrywają z hierarchią kościelną, kultem świętych. Następuje rozbicie europejskiej jedności ustrojowo-religijnej.

Kultura renesansowa i styl renesansu w sztuce ogarnął kraje europejskie właśnie w XVI w. Przyjął się wszędzie (prócz Niderlandów, które dojrzały do niego same) za pośrednictwem Włoch i utrzymał do końca wieku, a w niektórych państwach nawet nieco dłużej. Renesans był przez długie wieki przeceniany na niekorzyść gotyku, później znów uważano renesans niemal za ostatnią fazę stylu gotyckiego. Te nieporozumienia wyjaśniły się ostatecznie w świetle badań XX wieku i współczesnych możliwości obiektywnej oceny każdej epoki, których nie wartościuje się według aktualnych gustów, ale w każdej dostrzega się to, co wybitne i piękne i to, co mierne lub złe, a przede wszystkim ocenia się wszystkie osiągnięcia według miary czasów, które je zrodziły.

POLITYCZNO-SPOŁECZNE TŁO EPOKI

Epoka renesansu to okres gwałtownych zmian polityczno-społecznych. przede wszystkim postępującego roz­kładu ustroju feudalnego oraz tendencji zjednoczeniowych, charakterystycz­nych dla niektórych państw (Francja, Hiszpania). Jednocześnie obserwuje się rozpad trwającej przez wiele lat cesarsko - papieskiej struktury europejskiej i co za tym idzie upadek znaczenia Kościoła katolickiego. Na skutek rozwoju handlu i prze­mysłu wzrasta rola mieszczaństwa w życiu społecznym, kulturalnym i politycz­nym. Rozpowszechnia się instytucja mecenatu, sprawującego opiekę nad wybit­nymi artystami (nazwa wywodzi się od imienia polityka rzymskiego z I w. p.n.e. Caiusa Cilniusa Maecenasa, który opiekował się twórcami).

Renesans to epoka wielkich odkryć geograficznych i naukowych, znacząco rozszerzających wiedzę ludzi tego okresu. Wśród najważniejszych wymienić nale­ży odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, wynalezienie druku przez Gutenberga oraz rewolucyjną teorię Kopernika wyrażoną w dziele "O obrotach sfer niebieskich..." . Absolutystyczne dążenia Kościoła katolickiego oraz potęgujący się kryzys tej instytucji stały się przyczyną wybuchu reformacji, wojen religijnych i powstawania nowych odłamów wyznaniowych.

3. Literatura

SZTUKA POETYCKA RENESANSU

Sztuka poetycka odwoływała się do wzorców antycznych, głównie Arystotelesa, którego "Poetykę" czytano w oryginale. Od starożytnego filozofa przyjęto pojęcie „mimesis", oznaczające nakaz na­śladowania natury w sztuce. Znalazła też zastosowanie zarysowana przez Arysto­telesa, a rozwinięta przez Horacego w "Liście do Pilonów", teoria trzech stylów: wzniosłego, średniego i niskiego. Każdy z nich wymagał stosownych środków poetyckich (łac. decorum) oraz miał przypisane sobie gatunki, np. styl wysoki, epopeja, tragedia, oda itp. Za niedościgły wzór pisarze renesansu uznali mistrzów antycznych, głównie Cycerona, Horacego, Owidiusza i Wergiliusza. Posługując się odnowioną klasyczną łaciną pisali utwory na wzór dzieł antycznych poetów. Jednocześnie wiek XV i XVI wydał wielu oryginalnych artystów, którzy tworzyli w językach narodowych, szukali nowych środków wyrazu. Teoretycy sztuki duży nacisk kładli na znajomość poetyckich reguł i artystycznego rzemiosła, które pro­wadzić miały do doskonałości. Taki model poety, uczonego, wzorującego się na antycznych twórcach, określano mianem poeta doctus. Jednocześnie za sprawą neoplatonizmu przypisywano duże znaczenie poetyckiemu natchnieniu i kreacyj­nym możliwościom artysty, ogarniętego szałem poetyckim - furor poeticus. Re­nesans doceniał znaczenie artysty i poetyckiej sławy, która zapewniała poecie nie­śmiertelność. Nastąpiło podniesienie godności pisarza, który stał się wywyższoną ponad tłum indywidualnością - w przeciwieństwie do będącego w cieniu, anoni­mowego twórcy średniowiecznego. Odwołując się do tradycji Cycerona, renesan­sowi teoretycy postulowali czystość języka i stylu oraz nakazywali stosowanie charakterystycznych dla literatury antycznej środków stylistycznych. Na wzór dzieła Arystotelesa tworzono opisy sztuki poetyckiej, spośród których najbardziej znaczącą była rozprawa Juliusa Caesara Scaligera, napisana w 1561 roku.

ROZWÓJ GATUNKÓW RENESANSOWYCH

Poeci renesansu uprawiali przede wszystkim gatunki cenione w starożytności: liryczne - ody, treny, fraszki, pieśni, elegie, hymny, epigramy, anakreontyki, sielanki; epickie - bohaterskie eposy oraz dramatyczne - humanistyczne tragedie i komedie. Bardzo popularna była literatura parenetyczna, propagująca określone wzorce osobowe, ujęte najczęściej w formę dialogów lub traktatów oraz proza fabularna (nowela, romans). Bujnie rozwijała się proza o charakterze politycznym (popularne jako gatunek były tu mowy) i teologicznym (kazania). W dalszym ciągu uprawiano gatunki charakterystyczne dla epoki poprzedniej: misteria, moralitety, żywoty świętych.

UTWORY I POECI RENESANSOWI

Zapowiedzią nowych idei była, stanowiąca pomost między średniowieczem a odrodzeniem "Boska Komedia" Dantego, pierwsze wielkie dzieło włoskie napisane w języku narodowym. W zakresie epiki dwa modelowe wzorce rycerskiego eposu stworzyli: Tasso ("Jerozolima wyzwolona") oraz Ariosto (Orland szalony). Bujny rozwój przeżyła nowelistyka, w której mistrzostwo osiągnął Giovanni Boccaccio wraz ze swoim "Dekameronem". Na czasy renesansu przypada, powstanie i rozwój włoskiej komedii dell'arte, improwizowanych utworów ludo­wych o stałych bohaterach, wątkach i schematach kompozycyjnych. Najwybitniejszym przedstawicielem liryki był Francesco Petrarka, autor słynnych, pisanych po włosku "Sonetów do Laury". Dydaktyczna i polityczna proza reprezentowana była przez Machiavellego (Książę) oraz B. Castiglione ("Dworzanin").

Znaczącym ośrodkiem rozwoju literatury renesansowej był Półwysep Iberyjski: Portugalia i przede wszystkim, Hiszpania. Do najwybitniejszych twórców hiszpańskich należeli Lope de Vega, autor dramatów ("Owcze źródło") oraz Cervantes, autor słynnej powieści pt. "Don Kichot".

We Francji rozwijała swą działalność poetycka grupa Plejada. Wiersze jej twórców, przypadające na połowę wieku XVI, zapoczątkowały nowożytna erę francuskiej poezji. Czołowym artystą, teoretykiem i założycielem grupy był Pierre Ronsard. Twórcy Plejady, odwołując się do wzorów antycznych, pisali swe utwory w języku narodowym. Najwybitniejszym prozaikiem tego okresu we Francji był F. Rabelais, autor groteskowej, wykorzystującej ludowe motywy powieści pt. "Garguniua" i "Paniagruel". W swoim dziele stworzył Rabelais wizję karnawałowego świata, w którym wszystkie hierarchie zostały odwrócone. Naczelną zasadą organizującą rzeczywistość jest w powieści zabawa i nierzadko rubaszny śmiech. Wybitnym przedstawicielem eseistyczno-filozoficznej literatury był Michał de Montaigne, autor "Prób".

W literaturze angielskiej najwybitniejszy rozwój przeżywa dramat, reprezen­towany przez elżbietańską krwawą tragedię, a przede wszystkim nieco późniejszą twórczość Williama Szekspira, jednego z najdoskonalszych dramaturgów świa­towych, twórcy "Hamleta", "Romea i Julii", "Makbeta"," Snu nocy letniej", "Otella", "Burzy" i wielu innych.

Gwałtownemu rozwojowi teatru towarzyszyła lawinowo narastająca liczba nowo powstających sztuk. Wiele zespołów teatralnych wystawiało ponad czterdzieści sztuk rocznie, z czego połowa to dzieła nowe. Sprzyjało to doskonaleniu nowej formy. Wkrótce nastąpił podział na trzy podsta­wowe rodzaje dramatu: tragedie, komedię oraz tak zwane "histories" czyli dramatyzowane opo­wieści historyczne. Oczywiście gatunki te często mieszano ze sobą.

Nie upłynęło dziesięć lat od powstania pierw­szego teatru, a już Christopher Marlowe napisał swoje słynne tragedie: "Tamburlaine" oraz "Tragiczne dzieje doktora Faustusa", w których losy bohaterów przedstawione są z niezwykłym wy­czuciem dramatycznym, a ich celne portrety psy­chologiczne świadczą o wielkiej przenikliwości młodego twórcy.

Autor "Doktora Faustusa" należał do grona młodych absolwentów uniwersytetów, którzy za cel postawili sobie pisanie sztuk teatralnych widząc w tym zajęciu szansę na zdobycie uznania i środków utrzymania. Z racji na swe wykształce­nie nazywani byli często "Uniwersity Wits" czyli „Luminarzami z dyplomami". Do grupy „Lumi­narzy" należeli też: John Lyly, George Peele, Robert Greene oraz Thomas Kyd. Ten ostatni do­równuje niemal swą sławą Marlowowi, nie tyle może ze względu na kunszt poetycki co dzięki wprowadzeniu na scenę angielską tematu zemsty. Stało się tak za sprawą "Tragedii hiszpańskiej" (1586), przypominającej swą budową współcze­sne thrillery psychologiczne. Motyw zemsty wykorzystywano jeszcze wielokrotnie. Odnaleźć go można w "Revenger's Tragedy" (Tragedia mściciela) Cyrila Tournera, w "White Devil" (Biały diabeł) Johna Webstera. czy choćby w "Hamlecie" Williama Szekspira. Mściwe zjawy, przemoc i wszechobecny duch zemsty - oto charaktery­styczne elementy tych sztuk, które odnaleźć można również w dziełach wielkich dziewiętna­stowiecznych romantyków. Kolejnym interesującym dramatopisarzem był Robert Wilson. Podobnie jak Szekspir był on jed­nocześnie aktorem. Dwie zachowane sztuki Wilsona to "Three Ladies of London" (1581) oraz "Three Lords and Ladies of Landon (1588). Pokazują one jak bardzo przez ten krótki okres czasu udoskonalono sztukę pisania dramatów. Fabuła staje się hardziej skomplikowana, bohate­rowie nie są już tak szablonowi, wykształca się też charakterystyczna dla epoki poetyka.
W wielu sztukach tego okresu odnaleźć już można zapowiedź stylu i tematyki Szekspira. Dzieła Szekspira, choć bez wątpienia genialne, wciąż jeszcze noszą znamiona stylu epoki. Zwłaszcza komedie, będące często luźnymi adap­tacjami sztuk tłumaczonych z innych języków, ze swoimi klasycznie zabawnymi postaciami, nie­oczekiwanymi zwrotami akcji i szczęśliwymi zakończeniami, nie odbiegają zbytnio od pow­szechnie wówczas panującego stylu.

3. Architektura

Architektura renesansu zrodziła się na terenie Toskanii (dawnej Etrurii) we Florencji. Tutaj powstały nowatorskie koncepcje typów budowli, tutaj najwcześniej nawiązano do antyku. Przełomową datą jest zbudowanie sklepienia klasztornego (kopuły) na gotyckiej katedrze Santa Maria del Fiore przez Filippa Brunelleschiego w 1420 roku. Ten architekt, złotnik i rzeźbiarz pierwszy badał w Rzymie starożytną architekturę i bywa uważany za twórcę architektury renesansowej.

ELEMENTY KONSTRUKCYJNE

Ostatnie wielkie osiągnięcia konstrukcyjne wydał gotyk. W renesansie powrócono natomiast do konstrukcyjnych elementów antyku. Podstawo­wą formą stał się łuk półkolisty uważany za szlachetniejszy, doskonalszy i bardziej harmonijny niż gotycki. Powróciło też sklepienie kolebkowe, które otrzymało lunety - małe odcinki sklepionek przenikające się z nim prostopadle, wchodzące w głąb kolebki. Zastosowanie lunet odcią­żało sklepienie i pozwalało na wprowadzenie w ich półkolistych wgłębie­niach dużych okien. Na bazie półkolistego łuku stosowano ulubioną formę renesansu - arkadę, czyli luk oparty na dwóch kolumnach lub filarach i otwarty krużganek - loggię - ganek przesklepiony, otwierający się na zewnątrz rzędem arkad. Popularna stała się też inna forma antyku - portyk.

Używano tradycyjnej kopuły na żaglach opartej na bębnie i zwieńczo­nej latarnią lub nowego, tak zwanego sklepienia klasztornego, stanowią­cego rodzaj kopuły skonstruowanej na żebrach, posługiwano się też anty­czną kopułą na murach cylindrycznych (jak w Panteonie). Forma kopuły nie zaniknęła zresztą w Italii nigdy. Nawet w stylu romańskim i gotyckim wznoszono kopuły na skrzyżowaniu naw.
W budowlach świeckich stosowano drewniane stropy. Belki profilo­wano i malowano. Niekiedy drewniany strop wycięty był w skrzynce - kasetony o kształcie kwadratu lub wieloboku. Nowością w renesan­sie stały się sufity: do belek stropowych przybijano deski, pokrywano je zaprawą wapienną lub gipsową narzuconą na warstwę trzciny. Sufity rozpowszechniły się szybko, gdyż lepiej odbijały światło i umożliwiały ozdabianie ich powierzchni malowidłami.

Jeszcze inną odmianą sklepienia było sklepienie zwierciadlane przypo­minające kolebkę ściętą od góry poziomą płaszczyzną.

Jeśli chodzi o podpory, to renesans powraca do lekkich kolumn, wystarczających wobec skromnych rozmiarów budowli. W fasadach i we wnętrzach rolę dekorującą, a jednocześnie wzmacniającą, pełnią często przyścienne półkolumny oraz pilastry. Głowice tych elementów, inspiro­wane również antykiem, swobodnie przetwarzają motyw woluty wespół z motywami roślinnymi (głowica kompozytowa zwana też florencką).

Bryłę budowli świeckich urozmaicają balkony oparte na murach lub wiszące. W renesansie rozwinęła się bardzo architektura schodów usytuo­wanych z dbałością nie tylko o wygodę, lecz także o ciekawy efekt opty­czny. W XVI wieku rozpowszechnił się typ kręconej klatki schodo­wej dającej z góry wrażenie przekroju muszli. Balustrady balkonów, kruż­ganków. schodów wykonywano z drewna, kamienia lub brązu. Poszcze­gólne ich elementy (tralki, balaski) swoim kształtem przypominały kolumienki lub formę dzbana - jednego (lalka) albo dwóch złączonych podstawami i połączonych pierścieniem.

TYPOWE BUDOWLE

Wiele uwagi poświęca się urbanistyce miast średniowiecznych. Wszystkie nowe budowle wznosi się z troską o jak najkorzystniejszy wygląd w całym ich zespole. Ze szczególną pieczołowitością zabudowuje się place. W ich rozwiązaniu przeważa koncepcja osiowa. Do najsłynniejszych rozwiązań należą Piazza San Marco w Wenecji oraz zabudowa Kapitolińskiego wzgórza w Rzymie zaprojektowana przez Michała Anioła. Nieodłącznym elementem wystroju renesansowych placów były fon­tanny i pomniki. Czasem wykorzystywano tu budowle starożytne, na przykład Piazza Colonna w Rzymie z kolumnadą Marka Aureliusza.

W dojrzałym renesansie zrodziła się nowa koncepcja miasta. Jest to zasługą architektów włoskich, pozostawili oni w swych traktatach i szki­cach wiele projektów planów miasta idealnego. Jednak z owych zamierzeń zrealizowano we Włoszech (i to w późnym renesansie) jedynie Palma Nuova koło Udine blisko Florencji. Te idealne miasta planowane były na założeniach centralnych, przeważnie wielokąta, ufortyfikowane, z cen­tralnym rynkiem i promieniście odchodzącymi od niego ulicami.

Pałace możnych rodów to okazałe miejskie rezydencje (Pitti, Rucellai,).

Alberti, pałac Rucellai. FasadaArchitektura włoska zrodziła ich mnóstwo, a wszystkie są wybitny­mi dziełami sztuki. Typ pałacu ukształtował się we Włoszech, we Florencji w XV wieku. Pałac renesansowy jest budowlą zwartą, zamkniętą, na planie prostokąta, z wewnętrznym dziedzińcem przeważnie arkadowym. Jest na ogół piętrowy, o płaskim dachu i silnie wystającym wieńczącym gzymsie, z pomieszczeniami zgrupowanymi systemem amfiladowym wokół dzie­dzińca. Okna są duże, drzwi obramowane portalami, w wielu pałacach interesująco i efektownie zaprojektowano schody. Fasady są przeważnie dość oszczędne, czasem nawet surowe.

Za jedno z najdoskonalszych dzieł włoskiego renesansu uważany jest pałac Kancelarii (Cancelleria) Papieskiej w Rzymie zbudowany u schyłku XV wieku, dwupiętrowy o wieloosiowej fasadzie. Parzysty rytm pilastrów przerywa na obu piętrach jednostajny rytm okien. Gzymsy tworzą silnie zaznaczone poziome podziały. Najistotniejszą sprawą jest zaprojektowanie proporcji pałacu (widoczne w elewacji zewnętrznej) według zasady złotego podziału — w wysokości poszczególnych kondyg­nacji i w rozstawie pilastrów.

Odmienny, bardziej kameralny charakter niż pałace miały wille pod­miejskie — luksusowe pałacyki niewielkich rozmiarów, otoczone ogrodem, będące dla włoskich bogaczy miejscem relaksu, wytchnienia. Wille są przeważnie jednopiętrowe o dość oszczędnym wystroju deko­racyjnym. Uderzającą cechą brył jest elegancja, lekkość, wytworność. Plany są różne. Najczęściej centralne: kwadratu, krzyża greckiego lub też prostokąta. Budowle te są znakomicie skomponowane z otoczeniem, przeważa w nich układ horyzontalny.

Do grupy budowli o charakterze rezydencji należą też zamki obronne. Typowy może być tu pałac-zamek Famese pod Viterbo zbudowany przez Vignolę. Zamki obronne mają najczęściej podobny plan jak projekty idealne miast renesansowych. Założone są na wieloboku foremnym, są ufortyfi­kowane, z bastionami i fosą wokół murów. (Centrum rynku zajmowały ratusze. Renesansowy ratusz jest zazwyczaj zwartą, kubiczną bryłą urozmaiconą dekoracją rzeźbiarską lub arka­dami. Nad budynkiem góruje związana z nim wieża o smukłych, lekkich proporcjach. Prototypem ratuszy i pałaców renesansowych stal się Palazzo Yecchio we Florencji (1300).

Koncepcje kościołów są różne. Podłużne: krzyża łacińskiego lub pro­stokąta z nawą poprzeczną - wtedy występują też założenia bazylikowe. Nawy boczne oddzielone są od głównej kolumnami. W założeniach pod­łużnych stosuje się sklepienia kolebkowe lub drewniane, ozdobne stropy. Na skrzyżowaniu naw regułą staje się kopuła.

Ulubioną jednak formą renesansu są założenia centralne na kwadracie, krzyżu greckim, kole, oczywiście kryte kopułą, najpełniej odzwierciedlające renesansowe poszukiwanie kształtów doskonałych w formach zwartych, zamkniętych, idealnie symetrycznych, regularnych. Plan centralny uważa­ny był za najdoskonalszy, odpowiadał więc budowli religijnej, odzwier­ciedlał poglądy na miejsce człowieka we wszechświecie. I tak na przykład kościół Santa Maria degli Angeli zaprojektowany był na planie szesnastoboku, Tempielto na kole. Santa Maria delia Consolazione w Todi ma założenie czterokonchowe, a kościół Św. Piotra w Rzymie - plan krzyża greckiego wpisanego w kwadrat

Przy kościołach powstawały kaplice grobowe, dzięki przebudowie dawnych, istniejących w tym samym miejscu, lub były samodzielnymi, wolno stojącymi budowlami. Wznoszono je zazwyczaj na planach centralnych kwadratu, kryto kopułą na bębnie. Wewnątrz znajdowały się sarkofagi przyścienne. Ściany zdobiono dekoracją rzeźbiarską lub elementami architektonicznymi. Dzieła te mówią więcej o ziemskim życiu zmarłych, o ich sławie, wielkości niż o życiu wiecznym. Wnętrze jest równomiernie nasycone światłem, poważne i pogodne zarazem.

Architektura Wenecji XV i XVI wieku

Na osobne omówienie zasługuje architektura Wenecji, która odbiega od wyrazu dzieł renesansowych w pozostałych miastach. Nie można omawiać architektury weneckiej w oderwaniu od niezwy­kłego pejzażu miasta. Zostało ono zbudowane na palach i licznych małych wysepkach. W wielu wypadkach ulice zastąpione są kanałami, nad który­mi przerzucono lekkie, niewielkie mosty. Wobec ciasnej zabudowy pałace nie są rozbudowane zbyt silnie w głąb ulicy. Brak w nich wewnętrznego dziedzińca, cały nacisk położono na wystrój fasady, której bogactwo i rozmaitość ulega zwielokrotnieniu dzięki odbiciu w wodzie.

Należy tu jeszcze wspomnieć o zwiększeniu różnorodności doznań estetycznych dzięki kolorystyce dzieł. Dom Złoty otrzymał swą nazwę od pozłacanych kolumienek, balustrad i innych detali. Stosowano w budow­lach biały, różowy i wielobarwny marmur, a nawet wykładano nim po­wierzchnię placów tworząc misterne wzory.

Architekturę Wenecji tworzyli przeważnie przybysze z innych miast. Zawsze silne były tu wpływy Bliskiego Wschodu, zwłaszcza kultury islamu oraz Bizancjum, o czym świadczył już kościół Św. Marka z XII wieku.

ARCHITEKCI

Ojcem architektury renesansowej jest architekt, złotnik i rzeźbiarz, florentczyk Filippo Brunelleschi. Jego dzieło — monumentalna kopuła katedry Santa Maria del Fiore otwiera renesans w architekturze. Filippo Brunelleschi był najprawdopodobniej twórcą pałacu Pitti, potężnej budowli (38 m wys.) o surowym, ciężkim wyglądzie ze względu na funkcje obronną. Wszystkie dzieła Brunelleschiego odznaczają się spokojem, harmonią, pogodą, artysta umiał pogodzić klasyczną powściągliwość i umiar z różno­rodnością i zmiennością lekkich form, co jest tym bardziej godne uwagi, że miał do czynienia tylko z architekturą starożytnego Rzymu. Miał wielki wpływ na przyszłe pokolenia architektów.

Drugim wybitnym architektem XV wieku działającym we Florencji był Leone Battista Alberti. Jego kościół San Andrea w Mantui przypomina w ogólnym założeniu kościół Santo Spirito Brunelleschiego.
Artystą przełomu XV i XVI wieku byt Donato Bramante z Urbino, malarz i architekt. Bramante pierwszy zaczął projektować budowle monumentalne, impo­nujące rozmiarami (prócz Tempietta), stanowiące potężne, zwarte bryły w rozległej przestrzeni. Odszedł tym samym od ideałów wieku XV, ku antyko­wi innemu, operującemu efektem ogromu i wspaniałości.
Słynny rzeźbiarz i malarz Michał Anioł Buonarroti zajmował się rów­nież architekturą. Odszedł od umiaru i równowartości działania elementów na korzyść silnych kontrastów i dynamiki układu.
Kontrastowo odmiennym artystą był Andrea Palladio z Vicenzy. Miał olbrzymi wpływ na przyszłe pokolenia. Zasady jego architektury królowały we Francji i Anglii przez cały XVII wiek, a w XVIII/XIX wieku stał się ojcem duchowym klasycyzmu.

4. Rzeźba

Rzeźbę stylu renesansowego można podzielić na architektoniczną i nieza­leżną od architektury, wolno stojącą, która usamodzielniła się jeszcze bardziej niż gotycka. Zdarzało się nawet, że artysta wykonując zamówio­ne dzieło nie znał przyszłego miejsca jego ustawienia.

Dzieła wykonywano w marmurze, kamieniu, brązie. Popularnym ma­teriałem była wypalana glina z domieszką wapnia, kryta barwnymi pole­wami (ołowiowo-cynkowe), tak zwana majolika. Technologię majoliki zapożyczono z architektury i ceramiki mauretańskiej.

Do rzeźby związanej nierozerwalnie z architekturą należy reliefowa dekoracja w kamieniu zdobiąca fasady, wnętrza, głowice kolumn i porta­le. Także budowle ozdabiano wspomnianą wyżej majoliką — przykładem mogą tu być figurki niemowląt spowitych w pieluszki, w okrągłych meda­lionach, dzieło della Robbii, zdobiące Spedale degli Innoccnti Filippa Brunelleschiego.
Ścisłe związana z architekturą była także rzeźba nagrobkowa; Twórcą nowego typu nagrobka był florentczyk. rzeźbiarz XV wieku, Donatello.

Dla problematyki dzieł rzeźbiarskich decydujące znaczenie miała inspira­cja antykiem, humanizm i nowy stosunek do natury.

Takie dzieła jak "Dawid" Donatella czy "Pijany Bachus" Michała Anioła mogły powstać tylko w wyniku zachwytu nad rzeźbą starożytną. Piękno nagich ciał o doskonałych proporcjach, pewna miękkość rnodelunku, świetnie zaobserwowany ruch, a nade wszystko wyczucie „ducha" antyku sprawiają, że można zapomnieć, iż ma się przed sobą dzieła pochodzące z epoki tak odległej od czasów starożytnych.

Artyści studiowali z zapałem naturę, posuwając się aż do sekcji zwłok — w rzeźbie przydatniejszej jeszcze niż w malarstwie, w antyku i w naturze szukali najdoskonalszych wzorów. Wynikiem takiego postępowania musiało być przekazywanie prawdy o poznanej rzeczywistości, lecz zara­zem idealizacja jej form uzasadniona dążeniem do doskonałości. Z najda­lej posuniętą idealizacją artyści renesansowi potrafili jednak pogodzić indywidualny wyraz modela, zgodnie z podkreślaniem humanistycznej wartości jednostki. Piękno w renesansie nigdy nie jest pięknem bezosobo­wym jak w klasycznej Grecji, zawsze na pierwszy plan wychodzi osobo­wość modela i jego niepowtarzalne cechy czy to w dziełach powstałych z wyobraźni, na przykład "Mojżesz" Michała Anioła, czy też z natury.
Obok dzieł, w których silnie idealizuje się naturę powstawały w rene­sansie dzieła wybitnie realistyczne. Należą do nich: pomnik Gattamelaty "Św. Jan Chrzciciel" i "Maria Magdalena" Donatella, pomnik Colleoniego czy portret Giuliana Medici Verrocchia. Tutaj artyści nie liczą się z brutalną nieraz prawdą o modelu, podkreślają ją nawet, wydobywają z całą siłą. Częstokroć zresztą ci sami artyści wykonywali dzieła i takie, i takie.

Studium modela pogłębiano o cechy psychiczne, charakterologiczne, ukazywano postaci bohaterów przeżywających silne emocje ("Jeńcy" Mi­chała Anioła), okazywano zainteresowanie życiem duchowym ("Św. Jan Chrzciciel" Donatella czy "Pieta Watykańska" Michała Anioła).

Przeważają kompozycyjne układy równoważne, klasyczne, dające wrażenie spokoju i harmonii. Żaden element nie dominuje nad pozostały­mi, kompozycję cechuje umiar i szlachetność. Często stosuje się pozę kontrapostu — przeciwwagi.

Bryła widoczna ze wszystkich stron, z każdej prezentuje się równie ciekawie. Modelunek powierzchni jest dość głęboki, co zwiększa efekty światłocieniowe. Michał Anioł wykorzystywał piękno struktury kamienia pozostawiając niektóre patrie w stanie surowym, inne szlifując marmuro­wym proszkiem. Dawało to o wiele większe bogactwo estetycznych do­znań. U tegoż artysty w dojrzałym okresie twórczości można zaobserwować nowe zagadnienia kompozycyjne zwiastujące barok. Klasyczny spokój zostaje zastąpiony ukrytym, wewnętrznym napięciem, równowaga form - dynamiką, klasyczny kontrapost - gwałtownym skręceniem tułowia wokół własnej osi ("Zwycięstwo").

5. Malarstwo

Do zdobyczy malarstwa XV wieku należy ustalenie zasad perspektywy zbieżnej i powietrznej, zaaranżowanie poznawczego realizmu w studiowa­niu form natury, wskrzeszenie antycznego aktu i scen mitologicznych, rozpowszechnienie samodzielnego portretu, wprowadzenie tła pejzażowe­go. Główny nurt w malarstwie, reprezentowany między innymi przez Masaccia. Uccella, Mantegnę, Piera della Francesca, traktował sztukę jako formę poznania świata, a obraz był podobnym utrwaleniem i przekazem wiedzy o poznanej rzeczywistości, jak i liczne w tym czasie traktaty o sztuce. Były to treści pozaestetyczne, rzutujące jednak na określone środki wyrazu, kolorystykę i układy kompozycyjne.

Odmienny nurt reprezentowany najszerzej przez Sandra Botticellego czerpał z antyku odmienne niż poprzedni treści: idealizację, dążenie do doskonałości formy. Gloryfikował wartości estetyczne i stawiał je przed poznawczymi. Był blisko schyłkowego gotyku, z którego czerpał uducho­wienie kształtów i niektóre środki wyrazu.

Złoty okres renesansu charakteryzuje najsilniejsza idealizacja natury i doskonale klasyczne układy wyważonych matematycznie proporcji ele­mentów kompozycji. Absolutnym wzorem był antyk, a celem piękno idealne. Z mistrzowską swobodą posługują się artyści wypracowanymi przez poprzedników zdobyczami: perspektywą, znajomością anatomii i mechanizmu ruchu. Problematyka wzbogaca się o pierwiastki uczucio­we, emocjonalne. Następuje synteza i pogłębienie dotychczasowych do­świadczeń. Barwy są czyste, nasycone, gama ocieplona, (niekiedy mono­chromatyczna), modelunek walorowy pogłębiony i zespolony z ogólną harmonią barwną.

Ostatnim wspaniałym akordem stylu, który utrzymuje się do około 1580 roku jest twórczość Wenecjan — mistrzów koloru, którzy niezmier­nie wzbogacili gamę barw i pogłębili wiedzę o zależności barwy od światła.

Około połowy XVI wieku zaczyna równocześnie narastać nowy styl — barok, najpierw jako konsekwencja rozwoju formy artystycznej renesan­su, następnie w ścisłym związku z założeniami soboru trydenckiego, jako barok kontrreformacyjny w sztuce religijnej. Zapowiedzi baroku pojawiły się najwcześniej w twórczości Michała Anioła ("Sąd Ostateczny") i w dojrzałym okresie życia Tycjana ("Koronowanie cierniem").

W XV i XVI wieku układy kompozycyjne były przeważnie oparte na symetrii pozornej, centralne, lekko zrytmizowane barwami i kierunkami. Do rzadkości należały inne rozwiązania. Grupa elementów składająca się na centrum kompozycji układała się przeważnie w kształt trójkąta równoramiennego. Towarzyszyły mu przede wszystkim poziome oraz dopełniające je pionowe podziały płaszczyzny. Zachowano doskonałą, klasyczną równowagę elementów - zasadę jedności w wielości. Artyści zapowiadający barok budowali płaszczyznę silnymi kontrastami walo­rów, kształtów, kierunków, wielkości. Światło i ruch w obrazie stały się dla nich podobnymi problemami, jak dla mistrzów XV wieku perspektywa czy proporcje.

Nowym kształtem obrazu było w renesansie koło (po włosku tondo). Ta figura narzucała szczególną „architekturę" płaszczyzny i oryginalną koncepcję układu kierunków, które musiały liczyć się z krzywiznami brzegów obrazu.

Problem kolorystyki dzieł nierozerwalnie wiąże się ze ścisłą obserwacją natury i chęcią odtworzenia jej na płaszczyźnie. Średniowiecze traktowało barwy symbolicznie i estetycznie, były tam one wartością umowną, nieza­leżną od widzenia przedmiotu. Renesans obserwuje realne zabarwienie poszczególnych przedmiotów, a także zmianę barw na przedmiocie w zależności od przestrzeni i światła. Zasadniczo posługiwano się barwa­mi lokalnymi - traktując je jako własność przedmiotu, jako wartość stałą. Pragnienie oddania wrażenia bryły w przestrzeni na płaszczyźnie obrazu skłoniło artystów do wprowadzenia zagadnienia światła, a obser­wacja przedmiotu oświetlonego z jednej strony do wniosku, że barwa od strony zacienionej ulega ściemnieniu walorowemu i zmianie kolorysty­cznej. Leone Battisla Alberti pisze:

" ...Otóż zauważyłem, że powierzchnie płaskie zachowują na całej powierzchni jednolity kolor; wypukłe i wklęsłe natomiast zmieniają kolory; w jednym bowiem miejscu są jaśniejsze, w innym ciemniejsze, w jeszcze innym zachowują odcień pośredni."

W zależności od okresu posługiwano się różnymi sposobami sugero­wania cienia i światła. Z początku starano się bardzo, by nie zbrudzić i nie zatracić dźwięczności barwy w cieniu i dlatego zacienioną partię bryły malowano nie przez dodanie czerni, a przez ściemnienie tonem pokrew­nym. Pozwalało to zachować tak ulubioną w renesansie pełną, szeroka gamę barw czystych, nasyconych, dającą wrażenie radości, pogody, świet­ności. Z czasem stosowano jednak coraz głębszy modelunek światłocie­niowy, co pociągnęło za sobą kładzenie większego nacisku na kontrasty walorowe niż na zachowanie czystości kolorystycznej. W związku z tym barwę w świetle rozbielano i poprzez delikatną gradację pośrednich walo­rów i barw doprowadzano do głębokich ciemnych tonów powstałych między innymi przez dodanie czerni. Takie postępowanie miało interesu­jące konsekwencje. Z początku modelunek kolorystyczno -walorowy wyodrębniał bryłę z otoczenia, później natomiast jej iluzyjna plastyczność uległa spotęgowaniu, ogólna kolorystyka pewnemu strumieniu, zaczęły się zacierać wyraźne granice między przedmiotem w cieniu, a jego tłem. Przełomowe znaczenie ma tu leonardowskie sfumato, możliwe w pełni dzięki technice olejnej (zacieranie granic między tonami).

Wprowadzenie perspektywy powietrznej pozwoliło artystom na odkrycie relatywizmu (względności) barw, na zależność ich wartości od złudzeń wzro­kowych. Przedmioty znajdujące się blisko oka widza traktowano w dwoja­ki sposób, opisany powyżej, natomiast barwy ulegały zmianom w poszcze­gólnych planach przestrzeni obrazu — następowało ich rozjaśnienie, zszarzenie i zarazem ochłodzenie.
Prócz pełnej gamy spotyka się dość często w renesansie gamę zawężo­ną, i to silnie, zwłaszcza wtedy, gdy artysta kładł cały nacisk na perspekty­wę linearną i sugestię bryły relacjami walorowymi.
Jeszcze jednym zjawiskiem w kolorystyce dzieł był monochromatyzm, to jest malarstwo jednotonowe o poszerzonej skali walorowej. Nasycenie powierzchni płótna przewagą jednego tonu przy pełnej gamie popularnie nazywa się również monochromatyzmem.

Zasadniczo zestawienia barw były spokojne, harmonijne, a sąsiedztwa barw kontrastujących zawsze ściszone przez półtony.

7. Tło i chronologia renesansu w Polsce

Renesans polski, jako jeden z najbogatszych okresów kulturalnych, jest współbieżny z przemianami zachodzącymi w pozostałych krajach europejskich. Polska wieku XV i XVI to państwo zjednoczone i silne gospodarczo, aczkolwiek słabsza niż w innych krajach jest pozycja polskiego mieszczaństwa. Państwo posiada silny ośrodek naukowy w postaci Akademii Krakowskiej, atrakcyjny również dla cudzoziemców. W XVI wieku rozwija się instytucja mecenatu artystycznego (m.in. Jan Łaski i Jan Zamojski). Wysoki poziom osiąga szkolnictwo, zarówno średnie, jak i wyższe. Z inicjatywy Jana Zamojskiego powstaje Akademia w Zamościu (1591), wzrasta liczba szkół parafialnych, nowo powstały zakon jezuitów zakłada liczne kolegia. Reformacja i re­ligijne spory nie prowadzą w Polsce do wojen religijnych, luteranizm przyjmuje się wśród mieszczan, szlachta natomiast bardziej skłania się ku kalwinizmowi. Mimo edyktów Zygmunta Starego, zakazujących przywożenia do Polski pism in­nowierczych. wpływy reformacyjne obejmują coraz szersze kręgi, a Polska staje się schronieniem dla cudzoziemskich protestantów. Najbardziej radykalnym i prześladowanym odłamem religijnym byli bracia polscy (arianie), którzy uformowali się w latach 1562-65, po rozłamie Kościoła kalwińskiego. Krytyka tradycji Kościoła katolickiego, idea głosząca pierwotne człowieczeństwo Chrystusa, radykalne po­stulaty społeczne, hasło powrotu do Biblii, stały się przyczyną napaści przeciwni­ków na arian. Bracia polscy pozostawili po sobie świetnie rozwinięte szkolnictwo, dzieła literackie i przekłady Biblii, mieli w swoich szeregach wybitnych naukow­ców. Na mocy uchwały sejmowej z 1568 roku nakazano arianom zmianę wyzna­nia, bądź opuszczenie kraju. W 1570 roku, z inicjatywy różnych odłamów reformacyjnych, uchwalono tzw. zgodę sandomierską, określającą zasady pokojowej współegzystencji wszystkich wyznań, z wyłączeniem braci polskich. Ogłoszona trzy lata później, w 1573 roku, konfederacja warszawska głosiła pokój religijny oraz hasła tolerancji.

Bardzo szybko, podobnie jak w innych krajach, rozwijało się polskie drukar­stwo. Głównym jego ośrodkiem stał się Kraków, w którym swoje drukarnie zało­żyli m.in. Jan Haller, Florian Ungler, Hieronim Wietor, Łazarz Andrysowicz, jego syn, Jan Januszowski i Maciej Szarffenberg. Działalność wydawniczą prowadzili również arianie (głównie w Pińczowie i Rakowie) oraz inne odłamy wyznaniowe (kalwińska drukarnia w Brześciu). W krakowskich drukarniach ukazał się tzw. "Statut haskiego", " Raj Duszny" Biernata z Lublina, pierwsze wydanie "O poprawie Rzeczypospolitej" Andrzeja Frycza Modrzewskiego, niektóre utwory Mikołaja Reja oraz większość dzieł Jana Kochanowskiego. Rozwój drukarstwa przyczynił się do ekspansji pisanych dzieł literackich oraz wzrostu czytelnictwa, albowiem ruchliwi drukarze i wydawcy udostępniali w przekładach na język polski liczne romanse, zbiory nowelistyczne itp.

Chronologia renesansu w Polsce: Renesans polski trwał od połowy XV wieku do przełomu XVI i XVII wieku.

Wyróżnić można trzy fazy rozwoju epoki:
• prerenesans - (od drugiej polowy XV wieku do objęcia tronu przez Zygmunta Starego - 1506). Zwiastunami nowych prądów literackich i umysłowych była twórczość cudzoziemców przybyłych do Polski. Najwybitniejszym z nich był Włoch, zwany Kallimachem, który w Polsce znalazł schronienie przed policją papieską. Wśród prekursorów renesansu wymienia się również Jana z Ludziska astronoma i lekarza, profesora Akademii Krakowskiej, Grzegorza z Sanoka, który udzielił schronienia Kallimachowi, Jana Ostroroga - pisarza polityczne­go. Kallimach utworzył Nadwiślańskie Towarzystwo Literackie skupiające wie­lu humanistów krakowskich. Literatura prerenesansu tworzona była głównie w języku łacińskim;

• lata 1506-1643 - W 1506 roku zaczyna się przebudowa Wawelu, a co za tym idzie, rozbudowa królewskiej kancelarii i wzmożenie kontaktów dyplomatycz­nych z innymi krajami europejskimi. Na okres pierwszych dziesięciu lat przypa­da literacka działalność piszących po łacinie poetów: Jana Dantyszka, Kle­mensa Janickiego i Andrzeja Krzyckiego, rozwój drukarstwa oraz działalność tworzącego w języku ojczystym pisarza Biernata z Lublina. W 1543 roku uka­zało się pośmiertnie rewolucyjne dzieło Mikołaja Kopernika "O obrotach sfer niebieskich". W tym samym roku wydana zostaje "Krótka rozprawa..." Mikołaja Reja.

• lata 1543-1584 - Na okres ten przypada najbujniejszy rozkwit literatury pol­skiej, wyznaczony twórczością Jana Kochanowskiego, Mikołaja Reja, An­drzeja Frycza Modrzewskiego, Stanisława Orzechowskiego, Łukasza Górnickiego, M. Sępa Szarzyńskiego. Datę śmierci Kochanowskiego - rok 1584 -uważa się za koniec tego okresu.

• lata 1584-1629 - Ostatnia faza rozwoju renesansu nie posiada znamion schyłkowości. Mimo iż największy poeta epoki już nie żyje, jego następcy kontynuują tradycje renesansowe i antyczne. Ostatnim wybitnym poetą odrodzenia polskiego jest Szymon Szymonowic, którego śmierć w 1629 roku kończy epokę renesansu w Polsce.

8. Literatura

Powiedzieliśmy, że humanistyczna poezja zaczęła się w Polsce w ję­zyku łacińskim, lub przynajmniej, że w poezji łacińskiej potrafimy ze względu na zewnętrzne cechy formalne określić dość wyraźnie moment jej poczęcia. Pierwsi poeci humanistyczni pisali tylko po łacinie. Generacja Kochanowskiego jest dwujęzyczna (z pewnymi, ale mniej istotnymi wyjątkami).
Wzór antyku był zarówno szkołą, jak i przeszkodą w rozwoju poezji w językach narodowych. Szkołą, bo łacina antyczna dostarczała systemu tak w zakresie stylu, jak i przekonań o świecie. Przeszkodą, bo rozumo­wanie wedle schematu: ,,starożytni stworzyli piękności nieprześcignione" musiało prowadzić do powtarzania ujęć już znanych, inaczej mówiąc: poeci, operując w materiale uznanym za zbiór zamknięty, musieli dokonywać za­biegu o charakterze kombinatorycznym, a ponieważ ilość sensownych kom­binacji jest ograniczona, do naśladowania, które staje się już tylko powiela­niem, zostaje ledwie krok.

Wiemy, że rekonstrukcji łaciny antycznej (odróżnianej od obiegowej łaciny wieków średnich) towarzyszyła rekonstrukcja świata obyczajów, przedmiotów, stosunków i gustów rzymskich (i poprzez rzymskie grec­kich). I tu także tkwiło niebezpieczeństwo: świat współczesny, objęty siatką pojęć antycznych, był raczej światem przebranym w antyczny ko­stium. Co więcej, ten kostium stawał się przedmiotem snobistycznej pre­tensjonalności.

Włoskie cinquecento, które jest finalnym etapem odrodzenia, z charak­terystyczną dla schyłku skłonnością porządkowania próbuje podsumować i skodyfikować zasady twórczości poetyckiej. Oryginalny tekst Arystotelesowskiej "Poetyki" wychodzi w Wenecji w roku 1508. Potem ukazują się liczne komentarze i nowe poetyki oparte na Arystotelesie i Horacym. Najważniejsza z nich to "Poetices libri septem" J. C. Scaligera (1561). Cechą wspólną wszystkich tych poetyk normatywnych, a także i poetyk średniowiecz­nych w tym względzie opartych na autorytecie starożytnych, jest teoria trzech stylów i zasada decorum.

Renesans podniósł literaturę do rangi sprawnego i potężnego narzędzia. O tym, aby rządzić słowem, marzył Modrzewski. Rządzić było trudno, ale na pewno można było wierszem nagradzać, wyróżniać, kompromitować, kupować łaskę. Panegiryk i pamflet rozwijają się na tej samej glebie. Jeśli istnieje znormatywizowana odpowiedniość (decorum, wysokości stylu ważności przedmiotu (w tym sensie i osoby) oraz adresata, jakaż pokusa, aby podnieść godność tematu czy adresata przez podniesienie wysoko stylu!).

9. Architektura

Architektura tego okresu powstała dzięki artystom włoskim pracującym w Krakowie. W 1499 roku spłonął wawelski pałac i król podjął decyzje odbudowa­nia go w nowym stylu. Kierownikiem prac po roku 1507 został rzeźbiarz i architekt włoski Franciszek Florentczyk. Po nim przejął tę funkcję również rzeźbiarz i architekt Bartolomeo Berecci, a następnie Polak, Benedykt z Sandomierza.
Architektura Krakowa stała się wzorem dla licznych bu­dowli w całej Polsce. Do mecenatu królewskiego dołączają przedstawiciele magnaterii, duchowieństwa i mieszczaństwa. Zasięg dzieł renesansowych obejmuje już całą Polskę. Mnożą się zwłaszcza budowle świeckie: ratusze, kamienice i pałace. Ruch budowlany ożywia się dzięki coraz większej liczbie architektów polskich. Renesans poprzez imigrujących z terenów lombardzko -szwajcarskich budowniczych, tak zwanych „komasków", trafia do twórczości cechowej. Duże znaczenie maja artyści niderlandzcy osiedleni li­cznie, zwłaszcza w Gdańsku, nadal jednak silnie działają wpływy włoskie.

Odtąd attyka, znacznie bardziej rozbudowana niż w Italii, stanie się charakterystyczną cechą renesansu w Polsce. W renesansie wykonywano wiele projektów miast idealnych, bardzo nieliczne natomiast doczekały się realizacji. Należy do nich Zamość zapro­jektowany przez Bernarda Morando dla hetmana Zamoyskiego oraz Żółkiew dla Żółkiewskiego.

Architektura polska doby renesansu w zasadniczych swych rysach została ukształtowana przez architektów włoskich. Dość prędko nabrała cech rodzimych, ujawniających się najsilniej w architekturze świeckiej. Jest to przede wszystkim ogólny wyraz budowli o mocniejszych, „osiad­łych" bryłach, pogodniejszych w tonie niż włoskie, przywodzących na myśl renesansowy związek człowieka z naturą i rozliczne przyjemności, których doświadczał. Do cech dość zewnętrznych stylu, należy rozpow­szechnianie się krużgankowych dziedzińców wzorowanych na wawelskim i kaplic wzorowanych na Zygmuntowskiej. Istotna w polskiej architektu­rze jest attyka — zawsze dość potężna i bardzo ozdobna. Reszta cech wiąże się w równej mierze z tradycjami gotyku, jak cechami północy:
smukła sylwetka kamienic, trójkątne szczyty, „nałożony" ornament o formach antycznych, spadziste dachy, wysokie kominy.

10. Rzeźba

Rzeźba okresu pierwszego wykonywana była zarówno w drewnie, jak w brązie i kamieniu. Drewno i brąz reprezentują jeszcze późnogotyckie rzeźby Wita Stwosza. Nagrobna płyta Kaliimacha, zaprojektowana przez Wita Stwosza, została odlana w brązie przez warsztat Vischera w Norymberdze.

Pełnię renesansowej rzeźby reprezentują dzieła artystów włoskich wy­konywane w kamieniu.

W okresie drugim dochodzi do głosu rodzimy nurt sztuki, którego najpełniejszym wyrazem jest twórczość Jana Michałowicza z Urzędowa.

W trzecim okresie, podobnie jak w architekturze- występują już ten­dencje zapowiadające nowy styl. Rzeźbiarze włoscy przeszczepili na nasz grunt typ przyściennego na­grobka — w wydaniu już Sansowinowskim. Nagrobki kaplicy Zygmuntowskiej zostały wykonane w twardym czerwonym marmurze węgierskim, następne dzieła wykonywane były w piaskowcu i pińczowskim kamieniu, co wpływało na większą łatwość obróbki i w konsekwencji bardziej miękki wyraz formy.

Rzeźbiarzami byli Bartłomiej Berecci — twórca kaplicy Zygmuntowskiej i prawdopodobnie nagrobka Zygmunta I, Jan Maria Padovano autor pięknych groteskowych motywów kaplicy. Benedykt z Sandomie­rza, który stworzył portale wawelskie. Santi Gucci działający w II i III okresie rozwoju renesansu mistrz płyty nagrobnej Anny Jagiellonki, grobowca Stefana Batorego oraz licznych dekoracji stiukowych. Nagrobki tego artysty różnią się już bardzo od typowych renesansowych.

Najwybitniejszym rzeźbiarzem polskim był Jan Michałowicz z Urzędo­wa. Wykonał między innymi nagrobki Andrzeja Zebrzydowskiego i Filipa Padniewskiego w katedrze wawelskiej. Jan Michałowicz operował zwartą syntetyczną bryłą, klasycznymi w wyrazie formami, postaci zmarłych stanowią świetne studia psychologiczne.

11. Malarstwo

Przez cały XV wiek przeżywa rozkwit malarstwo gotyckie (sztalugowe). Wyjątkowo silny w Polsce system cechowy tamował długo rozwój indywi­dualnej twórczości. Sprzyjał też przywiązaniu do tematycznych i ikono­graficznych schematów gotyckich, które utrzymywały się długo, nawet ponad połowę XVI wieku. Znamiennym rysem dzieł przełomu jest wprowadzenie pejzażu do tła obrazu, czynienie prób w kierunku sugerowania przestrzeni perspektywą linearną, stopniowa rezygnacja ze złotego tła. Przykładem może tu być wspomniany już obraz ołtarzowy "Legenda Jana Jałmużnika" w Krakowie. Poza tym malarstwo sztalugowe doby renesansu rozwijało się słabo i nie wydało dzieł godnych postawienia w jednym rzędzie z dziełami mistrzów włoskich czy niderlandzkich.
Natomiast wspaniale rozwija się malarstwo miniaturowe, zwłaszcza w 1. połowie XVI wieku.

Wielu malarzy obcych tworzyło w Polsce. Wśród nich warto wymienić dekoratora Wawelu Hansa Durera - brata słynnego Albrechta. i Hansa Suessa z Kulmbachu, autora "Poliptyku św. Katarzyny Aleksandryjskiej" (w Krakowie).

Wybitnym przedstawicielem późnego malarstwa był wrocławianin Marcin Kober pracujący w czasach Stefana Batorego. Jego portret króla, odznaczający się prostotą i dojrzałością środków malarskich, zainauguro­wał polski portret sarmacki przeżywający szczyt rozkwitu w dobie baro­ku. Cała postać ujęta jest w pozie konwencjonalnej, ustawiona na tle kotary w ciemnym, obojętnym tle.
Szczególnie piękna jest portretowa półpostać Anny Jagiellonki (w Krakowie i w Warszawie) o wyjątkowo subtelnej, niemal wyrafinowanej tonacji barwnej. Zestawienie złocistej tkaniny w tle z wyszukanym i zwiewnym błękitem nakrycia głowy, spokojne, rzeczowe potraktowanie rysów królowej przypomina renesansowy dworski portret w malarstwie francuskim.