Środki stylistyczne.

Aluzja literacka – świadome ,znaczące nawiązanie do innego dzieła literackiego, odwołujące się do wiedzy i dociekliwości czytelnika, który powinien dostrzec i zinterpretować to nawiązanie.
Anafora – retoryczny środek stylistyczny polegający na rozpoczęciu dwóch albo kilku kolejnych wersów, zdań, strof tym samym wyrazem lub wyrażeniem.
Anegdota – niewielkie opowiadanie o jakimś znamiennym, zabawnym czy niecodziennym zdarzeniu, dotyczącym znanej osoby. Jest to gatunek epiki występujący zarówno w literaturze pisanej, jak i ustnej. Czasami anegdoty bywają fragmentami większych całości, np. kronik, biografii, pamiętników
Archetyp – obraz, np. jakiejś postaci, zjawiska, zachowania, zakodowany w świadomości ludzkiej i podświadomie realizowany przez każdego człowieka; pierwowzór.
Argument – wypowiedź potwierdzająca lub obalająca czyjś sąd o czymś, zdanie uzasadniające tezę, dowód.
Asceza – dobrowolne ograniczanie własnych potrzeb.
Autocharakterystyka – to inaczej charakterystyka samego siebie.
Epilog – końcowa część utworu literackiego.
Epitet stały – tworzą trwałe związki frazeologiczne z określanym wyrazem, np. gromowładny Zeus.
Epos – gatunek literacki należący do epiki, wywodzący się z antyku. Jednymi z najstarszych eposów są Iliada i Odyseja.
Cechy charakterystyczne:
- wierszowana forma
- podział na części, pieśni i księgi będące samodzielnymi całościami
- stałe elementy kompozycyjne, np. inwokacja(patrz niżej)
- wielowątkowość, liczne opisy i dygresje
- wszechwiedzący i obiektywny narrator
- bardzo rozbudowane porównania zwane homeryckimi (człon drugi, porównujący staje się samodzielnym obrazem poetyckim)
- stałe epitety(patrz wyżej)
- ukazanie ingerencji bogów w losy bohaterów
- występowanie przerzutni(środek stylistyczny polegający na przeniesieniu części zdania z jednego do drugiego wersu.
Eufemizm – wyraz, zwrot lub wyrażenie(czasami metaforyczne) używane zamiast innego, którego chce się uniknąć ze względów obyczajowych, politycznych, religijnych itp.
Felieton – gatunek z pogranicza dziennikarstwa i literatury pięknej, najczęściej publikowany cyklicznie w stałej rubryce czasopisma. Felieton charakteryzuje się: aktualną tematyką, swobodą stylu i kompozycji, subiektywnym(autorskim) sposobem przedstawiania zjawisk, lekką, żartobliwą formą.
Hipoteza – przypuszczenie wysunięte dla objaśnienia jakiegoś zjawiska, wymagające sprawdzenia.
Ikonografia – ogół dzieł plastycznych związanych ze sobą tematycznie, dotyczących określonego przedmiotu lub wydarzenia, np. ikonografia chrześcijańska
Inwokacja – rozwinięta apostrofa będąca bezpośrednią prośbą do Boga lub bóstwa o poetyckie natchnienie.
Komizm – zespół cech jakiegoś obiektu, np. przedmiotu, osoby albo sytuacji czy zdarzenia, wywołujących wesołość i śmiech. Komizm polega na zaskoczeniu odbiorcy, który spodziewa się zupełnie czegoś innego.
-postaci – przejawia się najczęściej w wyglądzie zewnętrznym i/lub zachowaniu postaci,
-słowny – wyraża się bądź w odpowiednio prowadzonym dialogu, bądź w wywołujących wesołość zwrotach i zestawieniach słów,
-sytuacyjny – polega na tworzeniu między bohaterami zabawnych dla odbiorcy układów zdarzeń i sytuacji.
Konspekt – szkic utworu, wykładu, przemówienia, lekcji itp. zawierający najważniejsze treści zapisane na przykład w formie punktów.
Kontrargument – argument skierowany przeciwko argumentom strony przeciwnej, obalający inne twierdzenie.
Legenda – epicki gatunek literacki, opowieść związana z autentycznymi miejscami, postaciami i zdarzeniami, w której realizm łączy się z treściami fantastycznymi i cudownymi. Do XVIII wieku tematem legend było życie apostołów i męczenników. Zbiory legend pisane były zazwyczaj na użytek kaznodziejów i służyły celom moralistycznym. Obecnie legendą nazywa się również podanie ludowe.
Liryka – jeden z trzech rodzajów literackich. Osoba wypowiadającą się jest podmiot liryczny, który najczęściej w formie monologu lirycznego subiektywnie przedstawia swoje uczucia, doznania, refleksje czy przekonania.
-bezpośrednia – gdy podmiot liryczny wypowiada się w pierwszej osobie i bezpośrednio nazywa swe uczucia
-pośrednia – gdy podmiot liryczny nie nazywa bezpośrednio uczuć, ale wyraża je między innymi przez opis sytuacji, zjawisk.
-zwrotu do adresata – !inaczej zwana inwokacyjną! – obejmuje ona utwory, w których podmiot liryczny wyraźnie zwraca się do adresata. Adresatem może być konkretna osoba lub zbiorowość, ale również upersonifikowane(uosobione) zjawisko lub pojęcie.
Monolog wewnętrzny – w utworze narracyjnym większy, złożony co najmniej z kilku zdań fragment będący przytoczeniem mowy wewnętrznej bohatera (jego myśli, spostrzeżeń) w formie wypowiedzi pierwszo- lub trzecioosobowej.
Narracja – monologowa wypowiedź prezentująca elementy świata przedstawionego utworu: czas i miejsce akcji, bohaterów oraz ciąg zdarzeń tworzących fabułę utworu.
Narrator – wypowiada kwestie w narracji. Może być wszechwiedzącym(w trzeciej osobie) i jednym z bohaterów(w pierwszej osobie; ma ograniczoną wiedzę)
Neologizm – nowy wyraz utworzony na użytek konkretnego utworu literackiego.
Opis przeżyć wewnętrznych – zapisane, choć niewypowiedziane na głos myśli i przeżycia bohatera. Opis przeżyć wewnętrznych może mieć różną formę: uporządkowaną lub nieuporządkowaną – dążącą do wiernego odtworzenia toku myśli i przeżyć bohatera.
Panegiryk – utwór okolicznościowy, napisany prozą lub wierszem, o charakterze przesadnie pochwalnym, utrzymany w podniosłym tonie. Panegiryki tworzono na cześć jakiejś osoby, zdarzenia. Panegiryk może mieć formę listu, dedykacji, toastu itp. W utworach panegirycznych stosuje się liczne retoryczne środki stylistyczne, aluzje mitologiczne i historyczne, wyszukane metafory, których celem jest uwznioślenie bohatera.
Parabola – gatunek literatury moralistycznej. Jest to utwór narracyjny, w którym wydarzenie jest opowiedziane nie ze względu na atrakcyjność fabuły czy postaci, ale jako przykład służący do zilustrowania prawd uniwersalnych lub moralnych. Wiele przypowieści zawartych jest w Ewangeliach, ponieważ Jezus głosił swoją naukę wśród prostych ludzi i chciał być rozumiany. Nieskomplikowane historie pozwalały przybliżyć prawdy wiary przedstawione za pomocą alegorii.
Paradoks – sformułowanie zaskakujące swoją treścią, zawierające myśl niezgodną z powszechnymi przekonaniami, które jednak przekazuje nieoczekiwanie prawdę, np. Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć(Stanisław Jerzy Lem).
Porównanie homeryckie – patrz w „epos”
Prozaizm – element językowy użyty w wypowiedzi poetyckiej, pochodzący spoza stylu poetyckiego określonej epoki, np. spodnie na tyłkach zacerowane.
Przypowieść – patrz parabola.
Publicystyka – podstawowa forma dziennikarska zawierająca wypowiedzi na aktualne w danym momencie tematy, dotyczące problemów politycznych, społecznych, kulturalnych itp. Artykuły publicystyczne przekazują nie tylko obiektywne wiadomości o faktach, ale też naświetlają je, komentują i wyjaśniają z przyjętego przez autora punktu widzenia.
Puenta – krótkie, często dowcipne podsumowanie jakiejś wypowiedzi lub utworu literackiego.
Rytuał – ustalone i niezmienne czynności składające się na obrzęd religijny lub podniosłą uroczystość; rytuałem nazywamy też powtarzające się czynności tworzące jakiś zwyczaj w naszym życiu.
Satyra – utwór literacki, który ośmiesza i piętnuje prezentowane zjawiska społeczne, wady ludzkie, osoby i grupy społeczne. W odróżnieniu od bajki nie proponuje żadnych wzorów ani ideałów, ograniczając się jedynie do ośmieszającej krytyki i przedstawienia rzeczywistości w krzywym zwierciadle, karykaturalnie zdeformowanej. Satyra ma cechy liryki(opis przeżyć wewnętrznych), epiki(fabuła) i dramatu(udramatyzowanie sceny dialogowe).
Stereotyp – utrwalone w świadomości wielu osób skrótowe, uproszczone i zabarwione wartościująco wyobrażenie o jakiś ludziach, rzeczach lub zjawiskach, często oparte na niepełnej lub fałszywej wiedzy, z trudem ulegające zmianom.
Stygmaty – krwawiące rany pojawiające się u niektórych osób w miejscach, w których rany miał Chrystus
Stylizacja językowa – zróżnicowanie języka bohaterów, polegające na świadomym wprowadzeniu do wypowiedzi bohaterów elementów, które pozwolą czytelnikowi trafnie rozpoznać ich wykształcenie, pochodzenie społeczne itp.
Teza – twierdzenie wymagające dowodu, główna myśl, której należy dowieść.
Wulgaryzm – wyraz lub wyrażenie będące dosadnym, ordynarnym określeniem zjawisk, które można nazwać, używając słów neutralnych stylistycznie.
Zdrobnienie – wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczający na przykład rzecz lub osobę mniejszą od nazywanej wyrazem podstawowym. Zdrobnienia mają bardzo silne zabarwienie emocjonalne(najczęściej pozytywne, czasem ironiczne).