Prawo zobowiązań

Są to notatki z prawa zobowiązań. Przydadzą się z penością studentom WSSS w Suwałkach.



Prawo cywilne jest jedną z głównych gałęzi współczesnego prawa. Wraz z dwoma innymi podstawowymi gałęziami prawa, tj. prawem administracyjnym i prawem karnym, współkształtuje ono warunki życia jednostek i społeczeństw.
Systematyka prawa jest owocem jego historycznego rozwoju i ukształtowała się w wyniku oddziaływania różnych czynników. Prawodawca nie definiuje więc podstawowych gałęzi prawa. Zajmuje się tym problemem nauka prawa. Najczęściej prawo cywilne wyodrębnia się wskazując na specyficzny przedmiot jego przepisów i szczególną metodę regulacji.
Wyróżnia się 3 podstawowe części prawa:
· cywilne,
· karne,
· administracyjne.
Interdyscyplinarne części prawa:
· prawo pracy.
Każda z gałęzi prawa ma swoje regulacje, inne dla prawa cywilnego, inne dla administracyjnego i inne dla karnego.
Prawo cywilne wyodrębnia się od innych praw przedmiotem regulacji i metodami regulacji.
Przedmiot regulacji
Prawo cywilne dotyczy stosunków społeczno – majątkowych oraz związanych z nimi kwestii niemajątkowych, np. pojęcie własności, współwłasność majątkowa małżeńska, pochodzenie dziecka.
Dla prawa cywilnego wszystkie podmioty są równorzędne i niezależne. Działania w prawie cywilnym są wskrzeszane na wniosek petenta.

Są 2 „szkoły myślenia”: jedni uważają, że należy rozpatrywać prawo cywilne wg przedmiotu regulacji, natomiast inni twierdzą, iż wg metody regulacji.

Darowizna – nie jest jednostronną czynnością prawa cywilnego, gdyż jest to umowa – czynność dwustronna. Nie można obdarować kogoś na siłę.
Cechą charakterystyczną stosunków cywilno – prawnych jest równorzędność podmiotów.
W stosunkach administracyjno – prawnych jest nierównorzędność podmiotu. Stroną jest tu urząd administracyjny. We współczesnym państwie często osoba prawna ma do czynienia z organami samorządowymi. Bardzo często mamy do czynienia ze zwykłą cywilistyką, np. nabycie działki, oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste przez gminę.
Wójt, burmistrz, czy prezydent może wystąpić w 3 osobach:
· kierownik gminy,
· pracodawca,
· organ cywilny, a także organ administracyjny.
Wg k.p.a. sprawę należy załatwić niezwłocznie, czyli nie powinno to trwać dłużej niż 30 dni. Jeżeli sprawa jest wyjaśniająca, to nie dłużej niż 2 miesiące, po wcześniejszym pisemnym uprzedzeniu zainteresowanego.

Zasada swobody umów
Strony mogą swobodnie ustalać warunki umów, kar umownych, ustaleń.
Wyróżniamy 2 zasady swobody:
1. normy względnie obowiązujące – dopuszczają one odmienne normy niż te, co są przewidziane w k.c.. Będą obowiązywać wtedy, gdy strony danej kwestii nie uregulowały, np. w przypadku wypowiedzenia najmu mieszkania.
Jest to reguła związana z zasadą swobody umów. Mogą tu wystąpić również ograniczenia, np. wysokość czynszu dla lokatorów wynajmowanego mieszkania.
2. normy bezwzględnie obowiązujące – np. terminy przedawnienia roszczeń nie mogą być zmienione wolą stron. Zasadniczy termin przedawnienia ma lat 10. roszczenie przedawnione nie wygasa. Nie można go skutecznie walczyć przed sądem.

Bezpieczeństwo obrotu prawnego
Chodzi tu o ochronę praw nabytych. Zasadę tę wyraża: „prawo nie działa wstecz”. „ ustawa nie ma mocy wstecznej. Chyba, że wynika to z jej mocy lub celu” (art. 3 k.p.c.). prawo zadziała wstecz, gdy chodzi o przyznanie praw, ale nigdy wtedy, gdy chodzi o zabranie praw.
Zasada bezpieczeństwa obrotu cywilnoprawnego. W sferze normowanej przepisami prawa cywilnego konkretyzuje ona ustrojową zasadę bezpieczeństwa prawnego. Jej przejawem jest ochrona praw nabytych oraz ochrona praw osób trzecich. Ochronę praw nabytych wyraża łacińska paremia akceptowana przez wielkich prawników rzymskich: lex retro non agit — prawo nie działa wstecz! Art. 3 k.c. deklaruje tę zasadę, jednakże dopuszczając niebezpieczne wyjątki. Stwierdza bowiem, iż „ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że wynika to z jej brzmienia lub celu". W obecnych warunkach ustrojowych Trybunał Konstytucyjny zdecydowanie sprzeciwia się normowaniu praw cywilnych z mocą wsteczną.

Zasada równości
Zasada ochrony praw podmiotowych.
Jest też podział prawa na:
prawo prywatne – cywilne,
prawo publiczne – administracyjne.


ELEMENTY STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO
Podmiotami stosunków cywilnoprawnych są wyłącznie osoby. Wśród nich wyróżniamy dwie kategorie, a mianowicie: (a) osoby fizyczne i (b) osoby prawne.
Zarówno osobom cywilnym, jak i osobom prawnym przysługują dwa przymioty odgrywające szczególną rolę w kształtowaniu stosunków prawnych. Tymi przymiotami jest zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.

Zdolnością prawną jest zdolność do stania się podmiotem praw i obowiązków. Żeby móc mieć prawa i obowiązki. Każdy człowiek ma tę zdolność z chwilą urodzenia aż do śmierci. W pewnych wypadkach podmiotem praw i obowiązków może być dziecko poczęte, jeszcze nie narodzone. Oczywiście spadkobiercą może stać się dopiero w chwili, kiedy się urodzi żywe. Z chwilą śmierci zdolność ta zanika, bądź przechodzi na inne osoby.
Stwierdzenie zgonu jest na podstawie aktu zgonu – wtedy domniemywa się, że człowiek traci zdolność prawną.
Sądowe stwierdzenie zgonu – sąd stwierdza, że osoba nie żyje. Dopóki takie stwierdzenie nie zostanie podważone, uznaje się, że taka osoba nie żyje.
Jeśli nie wiadomo, czy ktoś żyje czy nie, wówczas wchodzi w grę instytucja uznania za zmarłego.
Zaginiony może być uznany za zmarłego, po upływie 10 lat. W przypadku osób 70-cioletnich po upływie 5 lat. Natomiast w stosunku do osób, które nie ukończyły 23 lat nie można zastosować instytucji uznania za zmarłego.


Zdolność prawną posiada każdy człowiek od chwili urodzenia, o ile tylko urodził się jako żywy. W art. 9 k.c. ustanowiono domniemanie, iż każde dziecko, które przyszło na świat, urodziło się jako żywe.
Istnieją dwa wyjątki od powyższej zasady, niejako przesuwające powstanie zdolności prawnej jeszcze przed moment urodzin. Po pierwsze, dziedziczy dziecko poczęte, ale pod warunkiem żywego urodzenia się (art. 927 2 k.c.). Po drugie, art. 75 k.r. i op. pozwala uznać dziecko poczęte jeszcze przed jego urodzeniem.
Człowiek zachowuje zdolność prawną nieprzerwanie aż do śmierci. Stwierdzenie zgonu następuje przez sporządzenie dokumentu zwanego „aktem zgonu" albo przez stwierdzenie zgonu na drodze sądowej. Akt zgonu wystawiany jest w urzędzie stanu cywilnego na podstawie karty zgonu sporządzonej przez lekarza lub po osobistym stwierdzeniu śmierci przez kierownika USC (Urząd Stanu Cywilnego).
Stwierdzenie zgonu na drodze sądowej konieczne jest w sytuacji, gdy nie doszło do stwierdzenia zgonu przez lekarza lub przez kierownika USC. W takiej sytuacji sąd może uznać za zmarłego człowieka po upływie dostatecznie długiego wymaganego czasu od ostatniej o nim wiadomości. Wymagany czas wynosi:
a) 10 lat, ale nie wcześniej niż przed ukończeniem 23. roku życia,
b) 6 miesięcy, gdy dany człowiek zaginął w związku z katastrofą statku morskiego lub powietrznego,
c) 6 miesięcy od planowanego terminu przybycia, gdy z niewiadomych przyczyn statek morski lub powietrzny nie przybył do portu przeznaczenia,
d) dwa lata od ostatniej wiadomości o statku morskim lub powietrznym, gdy odbywał rejs bez wyznaczonego portu przeznaczenia,
e) jeden rok od daty ustania innego bezpośredniego zagrożenia dla życia.

Zdolność prawna wyraża niejako bierną stronę osoby prawnej. Jej stronę czynną wyraża zdolność do czynności prawnych.
Zdolność do czynności prawnych jest zdolnością do stawania się podmiotem praw i obowiązków, a nabywania praw i zaciągania zobowiązań oraz rozporządzania nimi na mocy własnych działań.

W stosunku do osób prawnych też istnieje zdolność prawna. Od czasu zaistnienia do czasu likwidacji ma prawa i obowiązki. Osoba prawna powstaje poprzez zarejestrowania w krajowym rejestrze sądowym.
Są osoby samodzielne, które nie należą ani do osób fizycznych ani do osób prawnych. Są to jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej. Nie są one zarejestrowane KRS-ie. Mogą być podmiotami prawa (ułomność podmiotowości prawnej). Do jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, ale posiadających zdolność prawną, stosuję się przepisy dotyczące osób prawnych.
Odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie. Odpowiedzialność ta powstaje, gdy jednostka ta stała się niewypłacalna. Odpowiedzialność ta wchodzi w grę, gdy przepis odrębny nie stanowi inaczej.


Zdolność prawna a zdolność do czynności prawnych.

Zdolność prawna osoby prawnej. Przymiot osobowości prawnej nabywa się z mocy ustawy lub na skutek rejestracji w specjalnym rejestrze prowadzonym przez sąd. Osoba prawna ustanowiona ustawowo nabywa zdolność prawną z wejściem w życie danej ustawy lub w terminie oznaczonym w tej ustawie. Pozostałe osoby prawne nabywają zdolność prawną z chwilą rejestracji.
Osoba prawna zachowuje zdolność prawną do czasu likwidacji.
Zdolność do czynności prawnych. Prawo cywilne rozróżnia trzy stany zdolności do czynności prawnych:
pełną zdolność,
zdolność ograniczoną,
pozbawienie zdolności do czynności prawnych.
Nabycie pełnej zdolności do czynności prawnych następuje z chwilą osiągnięcia pełnoletności lub przez zawarcie małżeństwa. Zgodnie z art. 10 1 k.c. człowiek staje się pełnoletnim po ukończeniu lat 18. Małoletni zawierający małżeństwo przed ukończeniem tego wieku uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych. Nie traci jej nawet w przypadku unieważnienia tego małżeństwa lub rozwiązania z innego powodu przed ukończeniem 18. roku życia.
Art. 10 – pełnoletni jest ten, kto ukończył 18 lat. Pełnoletnim można zostać przed 18. rokiem życia poprzez zawarcie związku małżeńskiego (będąc małoletnim). Mimo pełnoletności osoba może mieć ograniczoną zdolność lub być jej pozbawiona na skutek ubezwłasnowolnienia.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby fizyczne w wieku od ukończonych 13 lat do ukończenia 18 oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione. Posiadający zdolność ograniczoną mogą samodzielnie:
a) dokonywać czynności nie zawierających zobowiązania lub rozporządzenia,
b) rozporządzać swoim zarobkiem, o ile sąd opiekuńczy tego im nie zabroni,
c) zawierać umowy dotyczące drobnych i bieżących spraw dnia codziennego,
d) dokonywać czynności prawnych dotyczących przedmiotów oddanych im do swobodnego użytku przez przedstawiciela ustawowego.
Czynności wykraczające poza te granice mogą zostać konwalidowane, czyli stać się ważnymi po uznaniu ich przez przedstawiciela ustawowego lub przez daną osobę po osiągnięciu pełnoletności.
Nie mają zdolności do czynności prawnych dzieci w wieku do 13. roku życia oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Działa za nie przedstawiciel ustawowy, tj. rodzice lub opiekun, a w sprawach szczególnego znaczenia dla ich dobra wymagana jest dodatkowo zgoda sądu opiekuńczego
Ubezwłasnowolnienie dokonywane jest orzeczeniem sądu i może być całkowite lub częściowe. W przypadku całkowitego ubezwłasnowolnienia pieczę nad daną osobą sprawują rodzice, a w ich braku ustanawia się kuratora.
Częściowo ubezwłasnowolnionymi mogą być tylko osoby pełnoletnie. Sąd orzekający w tej materii ustanawia dla nich opiekuna.
Przesłankami dla orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu może być choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub inne zaburzenia (np. pijaństwo lub narkomania).
Czynność dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych jest nieważna.

Pojęcie Skarbu Państwa – (art. 34)
Nie należy utożsamiać Skarbu Państwa z całym majątkiem państwowym. Skarb Państwa mienie państwowe, nie przypisany konkretnej osobie państwowej i prawnej.
Art.. 40

PRAWO PODMIOTOWE

Uwagi ogólne. Treść stosunku cywilnoprawnego tworzą wynikające z niego uprawnienia i obowiązki podmiotów tego stosunku. Stosunki cywilnoprawne mogą być jednostronnie zobowiązujące lub wzajemnie zobowiązujące: Ze stosunkiem pierwszego rodzaju mamy do czynienia, gdy jeden podmiot wyłącznie rozporządza uprawnieniami, natomiast na drugim uczestniku tylko ciążą zobowiązania. Stosunek cywilnoprawny ma charakter wzajemnie zobowiązujący, gdy każdy z podmiotów w nim uczestniczących zarazem dysponuje uprawnieniami i obciążony jest zobowiązaniami.
Prawa podmiotowe.
Prawem podmiotowym jest możność postępowania w oznaczony sposób, przyznana i zabezpieczona w oznaczony sposób oraz wynikająca z oznaczonego stosunku prawnego.
Wobec tego prawem podmiotowym jest możność postępowania charakteryzująca się następującymi cechami:
a) polegająca na działaniach lub zaniechani ach,
b) realizująca się w granicach oznaczonych przepisami,
c) chroniona przez prawo,
d) wynikająca ze stosunku prawnego.
W stosunkach cywilnoprawnych wzajemnie zobowiązujących odpowiednikiem praw podmiotowych są obowiązki.
Z reguły prawo podmiotowe ma złożoną naturę i obejmuje kilka szczegółowych uprawnień funkcjonalnie ze sobą powiązanych.
Podmiot posiadający określone prawo podmiotowe dysponuje prawną możnością domagania się od innego podmiotu oznaczonego działania lub zaniechania.
Prawo podmiotowe ma złożoną naturę i obejmuje kilka uprawnień ze sobą powiązanych.
Systematyka praw podmiotowych. Ze względu na przymioty praw podmiotowych dzielimy je na następujące rodzaje:
a) majątkowe i niemajątkowe,
b) bezwzględne i względne,
c) zbywalne i niezbywalne.
Każdy z tych podziałów ma charakter dychotomiczny. To znaczy, iż całość możliwych do pomyślenia praw podmiotowych dzieli się na majątkowe lub niemajątkowe itp. Na przykład konkretne prawo podmiotowe może zarazem być majątkowym, względnym i zbywalnym.
Pojęcia „majątek" używa się w dwojakim znaczeniu. W szerszym terminem tym oznaczamy ogół majątkowych praw i obowiązków danej osoby. W znaczeniu węższym pod tym terminem rozumiemy same tylko prawa majątkowe. Często zamiennie używa się terminu „mienie". Mieniem jest ogół praw majątkowych należących do danego podmiotu.
Prawa majątkowe bezwzględne są skuteczne wobec wszystkich. Każdy bez wyjątku ma obowiązek uszanować dane prawo podmiotowe bezwzględne, np. prawo własności. Prawa majątkowe względne są skuteczne jedynie wobec osoby obciążonej zobowiązaniem odpowiadającym danemu prawu, np. wobec dłużnika.
Prawa podmiotowe zbywalne mogą być przenoszone na inne osoby pod tytułem odpłatnym lub darmowym. Prawo podmiotowe niezbywalne nie może być przedmiotem obrotu.
Nabywanie praw podmiotowych. Są dwa podstawowe sposoby nabycia prawa podmiotowego: pochodne i pierwotne.
W przypadku nabycia pochodnego treść prawa podmiotowego przysługującego nabywcy jest uzależniona od treści tego prawa w czasie, gdy przysługiwało ono zbywcy. Na tej drodze można przejąć mniej uprawnień, niż miał zbywca, ale nie można zyskać ich więcej.
Nabycie pochodne może przybrać postać nabycia translatywnego lub konstytutywnego. W wyniku nabycia translatywnego nabywca otrzymuje prawo podmiotowe w kształcie nie zmienionym. Nabycie konstytutywne polega na wydzieleniu nowego prawa podmiotowego z prawa mającego dotychczas szerszy zakres lub bogatszą treść. Przykładem nabycia konstytutywnego może być użyczenie rzeczy. Uprawnienia wynikające z użyczenia są węższe od uprawnień składających się na prawo własności.
Nabycie pierwotne ma miejsce wtedy, gdy nabywca nie otrzymuje prawa podmiotowego od określonej osoby, jak na przykład przy znalezieniu. Jego prawo podmiotowe nie ma więc żadnego związku z jakimkolwiek prawem istniejącym wcześniej.
Skutkiem nabycia pochodnego jest następstwo pod tytułem szczególnym lub pod tytułem ogólnym. Następstwo pod tytułem szczególnym polega na nabyciu jednego lub kilku indywidualnie oznaczonych praw podmiotowych. Następstwo pod tytułem ogólnym polega na nabyciu całego majątku lub jego części (ale bez wydzielania poszczególnych praw) na podstawie jednego zdarzenia prawnego. Przykładem tego jest objęcie spadku.
Utrata prawa podmiotowego. Prawo podmiotowe może wygasnąć. Następuje to z upływem oznaczonego terminu lub na skutek zdarzenia powodującego wygaśnięcie danego prawa. Na przykład prawo do renty ustanowionej na czas studiów wygaśnie z chwilą uzyskania dyplomu, a służebność osobista — na skutek śmierci uprawnionego.
Utrata prawa podmiotowego następuje również na skutek przeniesienia tego prawa na inną osobę, chociażby przez sprzedaż.

PRZEDMIOT STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO


Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest to wszystko, na co skierowane są uprawnienia i obowiązki podmiotów stosunku cywilnoprawnego.
Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego mogą więc być rzeczy, pieniądze i papiery wartościowe, energia, dobra niematerialne oraz zorganizowane kompleksy majątkowe.

Rzeczami są przedmioty majątkowe na tyle wyodrębnione, że w obrocie cywilnoprawnym mogą być traktowane jako samoistne dobra.
Przyjmując właściwości istotne za podstawę klasyfikacji, wyróżniamy następujące zbiory rzeczy:
a) ruchome i nieruchome,
b) oznaczone co do gatunku i oznaczone co do tożsamości,
c) podzielne i niepodzielne,
d) samoistne i niesamoistne.
Ruchome są rzeczy mogące zmieniać położenie bez utraty dotychczasowej tożsamości. Nieruchome, zwane nieruchomościami, to powierzchnia ziemi (grunt) i rzeczy ruchome trwale połączone z gruntem (budynki, ich części, drzewa, sprzęty związane z gruntem). Od tej zasady są wyjątki, o których stanowi ustawa; np. osobną nieruchomością jest budynek, a osobną grunt.
Nieruchomość wspólna, część wspólna. Są 3 rodzaje nieruchomości:
nieruchomości gruntowe,
nieruchomości budynkowe,
nieruchomości lokalowe.
Odrębna własność lokalu jest to coś innego niż spółdzielcze prawo do lokalu.
Oznaczone co do gatunku są rzeczy mające tylko cechy gatunkowe (zboże, cegła itp.). Rzeczy mające cechy indywidualne, różniące je od innych należących do tego samego gatunku (np. książka z imienną dedykacją), są oznaczone co do tożsamości.
Podzielne są rzeczy zachowujące po podziale dotychczasową naturę i przydatność (deska, bela tkaniny krawieckiej itp.). Rzeczy nie mające takiej właściwości są niepodzielne.
Samoistne są rzeczy istniejące niezależnie od innych rzeczy. Rzeczy niesamoistne dzielą się na: części składowe i przynależności. Zgodnie z art. 47 2 k.c. „częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego" (cylinder z bloku silnika). Części składowe nie mogą być przedmiotem odrębnych praw rzeczowych.
Przynależnością jest rzecz ruchoma pozostająca w specyficznym związku z inną rzeczą ruchomą lub nieruchomą, zwaną rzeczą główną. Związek taki charakteryzuje się następującymi cechami:
a) ta sama osoba jest właścicielem rzeczy głównej i przynależności,
b) przynależność służy właściwemu korzystaniu z rzeczy głównej,
c) przynależność jest faktycznie przyłączona do rzeczy głównej,
chociaż po odłączeniu nie traci tożsamości.
Przykładem takiej przynależności jest pompka znajdująca się na wyposażeniu roweru. Należy do właściciela roweru, jest konieczna do jego prawidłowej eksploatacji, a po odłączeniu zachowuje tożsamość i użyteczność.


POWSTANIE STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO
Stosunki te powstają poprzez:
umowę,
zdarzenia prawne
- zachowanie ludzi,
- dzieją się niezależnie,
- zdarzenia losowe.
Działania dotyczą ludzi, a zdarzenia są np. losowe.
Zdarzenia prawne. Stosunek cywilnoprawny powstaje w następstwie zaistnienia faktu, czyli zdarzenia, z którym norma prawna wiąże skutek w postaci powstania, zmiany lub ustania określonego stosunku prawnego.
Istnieją rozmaite postacie zdarzeń prawnych. Jedne z nich są rezultatem zachowań ludzi, inne dzieją się całkowicie niezależnie. Działania i zaniechania mogą być zamierzone lub przypadkowe. Mogą też być podejmowane w sferze prywatnej lub na rachunek państwa.
Klasyfikacja zdarzeń prawnych. Wśród zdarzeń wyróżniamy działania i zdarzenia w ścisłym znaczeniu. Działania są zdarzeniami spowodowanymi przez osoby. Zdarzenia w ścisłym znaczeniu są faktami zaistniałymi poza sferą oddziaływania osób.
W zbiorze działań wyodrębniamy dwa podzbiory, tj. czynności i inne czyny.
Czynnościami są działania świadomie podejmowane dla wywołania skutków prawnych. Są to:
a) oświadczenia woli, będące koniecznym, ale nie jedynym elementem czynności prawnej,
b) akty administracyjne, o ile wywołują skutki w zakresie prawa cywilnego,
c) orzeczenia sądowe, konstytutywne, to znaczy powstanie, zmianę
lub ustanie stosunku cywilnoprawnego.
Czyny są działaniami podejmowanymi w innym celu niż spowodowanie zaistnienia, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego. Czyny dzielimy na bezprawne i zgodne z prawem.
Wśród czynów zgodnych z prawem wyróżniamy przejawy woli podobne do oświadczeń, zawiadomienia i czynności faktyczne.
Prawo cywilne wyróżnia dwie główne postacie czynów niezgodnych z prawem: szkodę i bezpodstawne wzbogacenie.

PRZEDSTAWICIELSTWO. ISTOTA PRZEDSTAWICIELSTWA
Przedstawiciel reprezentuje reprezentowanego.
Posłaniec – przenosi gotowe oświadczenie woli. Wykonuje więc czynność praktyczną, a nie prawną.
Zastępca pośredni - działa na cudzy rachunek, ale we własnym imieniu. Osoba reprezentowana pozostaje niejako w ukryciu. Wobec tego zastępca pośredni nabywa prawa i zaciąga zobowiązania we własnym imieniu. W dalszej kolejności ma je obowiązek przenieść na reprezentowanego, na podstawie łączącego ich stosunku cywilnoprawnego.
Istota i rodzaje przedstawicielstwa
Istota przedstawicielstwa.
Przedstawicielstwo polega na tym, że przedstawiciel dokonywa czynności prawnej w imieniu reprezentowanego, który nabywa bezpośrednio wynikające z tej czynności prawa i obowiązki.
Przedstawicielstwo jest czynne, gdy przedstawiciel składa oświadczenie woli w imieniu reprezentowanego, jest zaś bierne, gdy przedstawiciel odbiera oświadczenie woli osoby trzeciej.
Od przedstawiciela należy odróżnić posłańca oraz zastępcę pośredniego. Posłaniec jedynie przenosi gotowe oświadczenie woli. Wykonuje więc czynność faktyczną, a nie prawną. Wobec tego posłańcem może być osoba nie mająca zdolności do czynności prawnych lub też osoba nie rozumiejąca treści oświadczenia. Zniekształcenie posłania jest traktowane jak błąd przy składaniu oświadczenia woli (zob. 11.3).
Zastępca pośredni działa na cudzy rachunek, ale we własnym imieniu. Osoba reprezentowana pozostaje niejako w ukryciu. Wobec tego zastępca pośredni nabywa prawa i zaciąga zobowiązania we własnym imieniu. W dalszej kolejności ma je obowiązek przenieść na reprezentowanego, na podstawie łączącego ich stosunku cywilnoprawnego.
Rodzaje przedstawicielstw. Kodeks cywilny dopuszcza dwa źródła umocowania przedstawiciela.
Jednym z nich może być ustawa. Mówimy wówczas o przedstawicielstwie ustawowym.
Drugim źródłem może być oświadczenie woli osoby reprezentowanej. Określamy je mianem pełnomocnictwa. Pełnomocnictwo nie jest umową, nie jest potrzebne przyjęcie pełnomocnictwa przez drugą stronę, która ma być pełnomocnikiem.

Przesłanki skuteczności przedstawicielstwa i pełnomocnictwa
Skuteczność działania przedstawiciela lub pełnomocnika uzależniona jest od następujących przesłanek:
a) Przedstawiciel (pełnomocnik) musi być należycie umocowany i działać w granicach tego umocowania. Działanie przedstawiciela ustawowego bez umocowania lub poza granicami umocowania jest nieważne. Natomiast pełnomocnik działający bez pełnomocnictwa lub poza jego granicami jest rzekomym pełnomocnikiem. Zdziałane przez niego czynności prawne jednostronne skierowane do określonego adresata lub czynności dwustronne mogą zostać konwalidowane. Następuje to, gdy adresat godził się na działania rzekomego pełnomocnika, a reprezentowany potwierdził ich ważność.
b) Przedstawiciel ustawowy musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych. Pełnomocnik winien mieć przynajmniej zdolność ograniczoną, gdy skutki jego działania dotyczą mocującej go osoby reprezentowanej.
c) Działania muszą być podejmowane w imieniu reprezentowanego. Okoliczność ta powinna być co najmniej bezspornie dorozumiana.
d) Musi być dopuszczalne dokonanie danej czynności prawnej za pośrednictwem przedstawiciela. W prawie polskim jest to regułą. Niemniej jednak są nieliczne wyjątki. Testament można sporządzić tylko osobiście. Małżeństwa natomiast nie można zawrzeć przez przedstawiciela ustawowego.

Pełnomocnictwo
Uwagi ogólne. Pełnomocnictwo jest jednostronną czynnością prawną mocodawcy. Oświadczenie woli składane jest pełnomocnikowi, a przyjęcie tego oświadczenia nie warunkuje skuteczności pełnomocnictwa. Mocodawca winien mieć zdolność do czynności prawnych co najmniej w takim zakresie, jaki wymagany jest do zdziałania czynności, dla której ustanawia pełnomocnika.
Pełnomocnictwo może być ogólne lub szczególne, udzielone do wykonania określonej czynności prawnej lub określonego rodzaju tych czynności.
Pełnomocnictwo ogólne musi być udzielone na piśmie pod rygorem nieważności. Pełnomocnictwa szczególnego można udzielić w dowolnej formie, chyba że ustawa wymaga zachowania formy szczególnej.
W przypadku ustanowienia kilku pełnomocników każdy z nich może działać samodzielnie, chyba że mocodawca wyraźnie zastrzegł obowiązek wspólnego działania.
Pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności dokonywanej w imieniu mocodawcy. Wyjątkowo dopuszcza się taką możliwość, gdy mocodawca wyraźnie się na to zgadza lub gdy nie zachodzi kolizja interesów.
[2] Odwołanie pełnomocnictwa. W braku innych zastrzeżeń umownych pełnomocnictwo można odwołać w każdej chwili. Po odwołaniu pełnomocnik powinien niezwłocznie zwrócić mocodawcy dokument pełnomocnictwa.
Druga strona czynności dokonanej przez pełnomocnika już po odwołaniu jest związana tą czynnością, jeżeli w momencie jej dokonywania wiedziała o wcześniejszym cofnięciu pełnomocnictwa.

PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ

Istota przedawnienia
Przedawnienie polega na zaistnieniu skutków niekorzystnych dla uprawnionego na skutek zaniechania wykonywania prawa podmiotowego przez czas w ustawie określony.
Przedawnienie w zwykłej postaci powoduje jedynie niemożność dochodzenia danego roszczenia. Wszakże gdy dłużnik je spełni, nie może żądać od wierzyciela zwrotu tego roszczenia, jako nienależnego.
W kwalifikowanej postaci, nazywanej prekluzją, przedawnienie powoduje wygaśnięcie roszczenia. Terminy prekluzyjne (zawite) są więc terminami, z których upływem ustawa wiąże nieodwołalnie niekorzystne skutki prawne dla podmiotu dopuszczającego się zwłoki. Kodeks przewiduje m.in. terminy prekluzyjne dotyczące:
a) roszczeń posesoryjnych (art. 344 k.c),
b) praw kształtujących (art. 88 2 k.c),
c) zawiadomień (np. o wadzie rzeczy),
d) wytoczenia powództw nie dotyczących dochodzenia roszczeń
(art. 534 i art. 901 2 k.c).
Przedawnienie dotyczy tylko roszczeń majątkowych. Są jednakże 1 w tej kategorii roszczenia nieprzedawnialne. Należą do nich roszczenia o zniesienie współwłasności oraz niektóre roszczenia przysługujące właścicielowi nieruchomości (art. 222 i 223 k.c).

BIEG TERMINU PRZEDAWNIENIA

Termin przedawnienia zaczyna bieg od dnia wymagalności roszczenia. Typowy czas przedawnienia wynosi dziesięć lat, a przy świadczeniach okresowych i wywodzących się z działalności gospodarczej — trzy lata.
W pewnych okolicznościach bieg terminu przedawnienia może ulec zawieszeniu na czas trwania przeszkody, przewidzianej w prawie, uniemożliwiającej dochodzenie roszczenia. Po ustaniu przeszkody dalszy bieg podejmowany jest z zaliczeniem czasu, jaki upłynął od rozpoczęcia biegu terminu do chwili jego zawieszenia.
Szczególnym przypadkiem jest wstrzymanie zakończenia biegu terminu przewidziane w art. 122 k.c. „Przedawnienie względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia".
Bieg terminu przedawnienia ulega przerwaniu przez każdą czynność podjętą dla ustalenia lub zabezpieczenie tego roszczenia przed sądem, innym organem państwa uprawnionym do rozstrzygania sporów lub egzekwowania roszczeń, a także przed sądem polubownym. Identyczny skutek wywiera uznanie roszczenia. Na skutek przerwania termin zaczyna biec od początku w całym należnym wymiarze.

PRAWO RZECZOWE
Definicja przedmiotowa. Termin „prawo rzeczowe" używany jest w dwóch znaczeniach: przedmiotowym i podmiotowym. Używając tego terminu w znaczeniu przedmiotowym odnosimy się do sfery, na którą nakierowane są przepisy tej gałęzi prawa cywilnego.
Prawem rzeczowym w znaczeniu przedmiotowym jest zespół przepisów prawa cywilnego normujących powstanie, treść, zmianę i ustanie prawa własności oraz praw do innych form korzystania z rzeczy.
Definicja podmiotowa. W znaczeniu podmiotowym prawem rzeczowym jest prawo cywilne mające równocześnie dwie cechy. Po pierwsze, dotyczy ono rzeczy, a po drugie, jest prawem bezwzględnym. Prawa podmiotowego nie mającego równocześnie obu tych cech nie można zaliczyć do kategorii praw rzeczowych. Prawa autorskie oraz prawa do wynalazku mają charakter bezwzględny, gdyż muszą być respektowane przez każdego. Nie są one jednakże prawami rzeczowymi, gdyż nie dotyczą dóbr materialnych.
W znaczeniu podmiotowym prawem rzeczowym jest majątkowe prawo podmiotowe mające za przedmiot rzecz w znaczeniu prawnym i ukształtowane jako prawo bezwzględne.
Katalog praw rzeczowych. Prawa rzeczowe wyliczone są ustawie taksatywnie, czyli wyczerpująco. Wobec tego nie można tworzyć nowych praw rzeczowych, nie znanych kodeksowi cywilnemu, w drodze czynności stron. Jest to istotna różnica dzieląca prawa rzeczowe od sfery prawa zobowiązań. W tej drugiej strony mogą swobodnie kształtować swoje prawa podmiotowe. Na przykład zawierane są umowy leasingu, iż kodeks cywilny ich nie przewiduje.
Polskie prawo cywilne zna prawo własności, użytkowanie wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe: użytkowanie, służebności, zastaw, spółdzielcze prawo do lokalu i hipotekę.
Zasada jawności praw rzeczowych
Prawa podmiotowe bezwzględne muszą być respektowane przez każdego bez wyjątku. Konsekwencją takiego ich charakteru jest zasada jawności do nich się odnosząca. Skoro bowiem każdy jest zobowiązany do honorowania cudzego prawa rzeczowego, np. prawa własności, to prawo owe musi być powszechnie znane. Realizacji zasady jawności praw rzeczowych służy instytucja ksiąg wieczystych.

Przeniesienie własności (przez właściciela na nowego nabywcę). Przeniesienie własności jest terminem prawnym oznaczającym przejście prawa własności z dotychczasowego właściciela na nowego na podstawie umowy zawartej przez zbywcę z nabywcą. Jest to pochodny sposób nabycia własności. Zbywca nie może więc przenieść więcej praw, niż posiada.
Niezależnie od natury rzeczy przeniesienia można dokonać pod tytułem darmowym lub odpłatnym.
Rzecz oznaczona co do tożsamości staje się własnością nowego właściciela z mocy samej umowy obligacyjnej, na przykład umowy sprzedaży, zamiany lub darowizny.
Strony mogą wszakże umówić inny tryb przeniesienia własności. Zwłaszcza zaś możliwe jest ustalenie, iż umowa obligacyjna (np. umowa sprzedaży) zrodzi jedynie zobowiązanie do przeniesienia własności danej rzeczy. Sam akt przeniesienia nastąpi wówczas po dokonaniu przez zbywcę dodatkowej czynności prawnej rozporządzającej albo też po zawarciu przez strony jeszcze jednej umowy przenoszącej własność.
Przeniesienie własności rzeczy oznaczonych co do gatunku wymaga aktu wydania, to jest przeniesienia posiadania. Następuje po wyodrębnieniu rzeczy i wręczeniu ich nowemu właścicielowi lub wskazanej przez niego osobie trzeciej (np. przewoźnikowi, składowcy itp.).
Zasady szczególne dotyczące przenoszenia własności nieruchomości. Art. 157 1 k.c. wyklucza możliwość przenoszenia własności nieruchomości z zastrzeżeniem warunku lub terminu. Umowa zawierająca takie klauzule jest wprawdzie ważna, ale wywiera tylko skutek obligacyjny. Tworzy więc jedynie zobowiązanie między stronami do przeniesienia własności po spełnieniu się warunku lub po upływie oznaczonego czasu. Skutek rzeczowy, to znaczy przeniesienie własności, zostanie osiągnięty dopiero po zawarciu przez strony dodatkowego Porozumienia obejmującego „ich bezwarunkową zgodę na niezwłoczne Przejście własności" (art. 157 2).
Umowa o przeniesienie własności nieruchomości musi być zawarta w formie aktu notarialnego. Jest to forma solenna. W razie więc uchybienia jej nie dojdzie do przeniesienia własności. Forma notarialna obowiązuje również wtedy, gdy strony zawierają najpierw umowę zobowiązującą do przeniesienia własności, a dopiero później umowę rozporządzającą, tj. przenoszącą własność. Obie te umowy muszą być pod rygorem nieważności zawarte w formie aktu notarialnego.
Dodatkowym wymogiem w obrocie nieruchomościami jest dokonanie wpisu do księgi wieczystej. Czynność ta zabezpiecza prawa nowego właściciela, ujawniając go wobec osób trzecich jako jedynie uprawnionego do dysponowania nieruchomością.
Zasiedzenie. W sytuacjach szczególnych na skutek upływu czasu mogą nastąpić zmiany w sferze prawa własności. Dotychczasowy właściciel może utracić swoje prawo, a nieruchomość lub rzecz ruchoma stanie się przedmiotem własności innej osoby. Podobne skutki w następstwie upływu czasu mogą też zaistnieć w odniesieniu do niektórych ograniczonych praw rzeczowych. Nabycie prawa własności w tym trybie nazywamy zasiedzeniem.
Zasiedzenie jest rezultatem nieprzerwanego samoistnego posiadania danej rzeczy nieruchomej lub ruchomej w przeciągu czasu prawem wymaganego. Po upływie wymaganego czasu posiadacz nabywa własność z mocy samego prawa (ipso iure) w chwili upływu wymaganego terminu. Sąd stwierdza jedynie, że doszło do uzyskania prawa własności w drodze zasiedzenia. Orzeczenie sądu w tej materii nie ma więc konstytutywnego charakteru.
Do zasiedzenia prowadzi tylko posiadanie samoistne, czyli wtedy, gdy posiadacz używał rzeczy i dysponował nią na sposób odpowiadający treści prawa własności. Ma to miejsce najczęściej w przypadku nabycia nieruchomości bez zachowania formy prawem nakazanej. Posiadanie niesamoistne nie prowadzi do zasiedzenia.
Dla zasiedzenia nieruchomości wymagane jest nieprzerwane samoistne posiadanie jej przez przeciąg co najmniej:
— 20 lat w przypadku posiadania w dobrej wierze,
— 30 lat w razie posiadania w braku dobrej wiary.
Zasiedzenia ruchomości można dokonać tylko w dobrej wierze
{bona fides continua). Nabycie własności na tej drodze następuje po upływie nieprzerwanego samoistnego posiadania przez 3 lata.
Kodeks w sposób szczególny chroni prawa małoletnich właścicieli zasiadanych nieruchomości. Wprawdzie termin zasiedzenia takiej nieruchomości też wynosi odpowiednio 20 lub 30 lat, ale upływa on najwcześniej w dwa lata po osiągnięciu pełnoletności przez właściciela nie wykonującego swoich praw.

Współwłasność
Treść współwłasności. Współwłasność nie jest odrębnym pra-em do rzeczy, ale tylko specjalną postacią prawa własności. Współwłasność polega na tym, że prawo własności tej samej rzeczy przysługuje niepodzielnie kilku podmiotom (art. 195 k.c).
Taka konstrukcja współwłasności sprawia, iż charakteryzuje się ona jednością przedmiotu, wielością podmiotów i niepodzielnością wspólnego prawa.
Zasada jedności przedmiotu powoduje, iż prawo współwłasności dotyczy jednej rzeczy ruchomej lub nieruchomej. Tam zaś, gdzie przedmiotem jest kompleks majątkowy, jak w małżeństwie lub spółce cywilnej czy w spółce jawnej, należy mówić o istnieniu wspólności majątkowej.
Wspólne prawo własności przysługuje co najmniej dwu osobom. Każda z nich jest odrębnym podmiotem prawa. Współwłaściciele nie tworzą więc jako zbiorowość odrębnego podmiotu prawa, nie stają się osobą prawną.
Niepodzielność prawa własności oznacza, iż rzecz nie została podzielona. Żadnemu ze współwłaścicieli nie przysługuje więc odrębne prawo do wybranego fragmentu tej rzeczy.
Rodzaje współwłasności. Prawu polskiemu znane są dwie postacie współwłasności, a mianowicie współwłasność w częściach ułamkowych i współwłasność łączna.
Współwłasność w częściach ułamkowych jest samoistnym stosunkiem prawnym prawa rzeczowego powstającym z czynności prawnej (np. z umowy), z wyroku sądu lub z innych zdarzeń (np. z dziedziczenia). Współwłaścicielowi przysługuje odpowiedni ułamek prawa własności (np. 1/3). Wprawdzie nie może on, w czasie trwania współwłasności wyodrębnić swojej części rzeczy, ale prawem ułamkowym może swobodnie dysponować, zbywając go lub obciążając.
Współwłasność łączna jest zawsze konsekwencją szczególnego stosunku osobistego współwłaścicieli i pełni służebną rolę wobec tego stosunku. Taka forma współwłasności istnieje w przypadku małżonków oraz wspólników spółki cywilnej i spółki jawnej. Uznając nadrzędność stosunku osobistego prawo nie dopuszcza ułamkowego wykonywania prawa własności. Należy tu nadmienić, iż przedmiotem prawa współwłasności są poszczególne rzeczy, natomiast majątek małżonków traktowany jako całość jest przedmiotem ich wspólności majątkowej.
Zarządzanie współwłasnością. Sposób zarządzania rzeczą będącą przedmiotem współwłasności łącznej podporządkowany jest prawu regulującemu stosunki osobowe między małżonkami lub wspólnikami. Natomiast zarządzanie współwłasnością w częściach ułamkowych normują przepisy prawa rzeczowego.
W zakresie zwykłego zarządu współwłaściciele decydują większością głosów. Przy tym większość ustala się według wielkości udziałów, a nie według liczby głosów. Trzej współwłaściciele mający po 1/7 rzeczy są w mniejszości wobec dwóch mających po 2/7 tej rzeczy. W sprawach wykraczających poza granicę zwykłego zarządu decyzje zapadają jednomyślnie. Spory pomiędzy współwłaścicielami dotyczące zarządzania rozstrzyga sąd.
Każdy współwłaściciel obowiązany jest do współdziałania w zarządzaniu rzeczą wspólną. Każdy też może dochodzić samodzielnie wszelkich roszczeń zmierzających do zachowania wspólnego prawa i wyegzekwowania roszczeń.
Zniesienie współwłasności. Prawo polskie traktuje współwłasność w częściach ułamkowych jako stan przejściowy. Dlatego każdy współwłaściciel może żądać jej zniesienia.
Ze względów gospodarczych na przykład, by wszyscy współwłaściciele mogli mieć udział w przychodach z poczynionej inwestycji, prawo to można czasowo wyłączyć. Wyłączenie takie nie może przekroczyć pięciu lat (art. 210 k.c).
Zniesienie współwłasności następuje na mocy umowy, a w razie braku zgody w tej materii — na drodze sądowej. Roszczenie o zniesienie współwłasności jest nieprzedawnialne. Jednakże sąd może zabronić dokonania podziału, gdyby taki sposób zniesienia współwłasności był bezprawny, sprzeczny z dobrą wiarą albo też powodował zmniejszenie wartości rzeczy lub niekorzystną zmianę jej natury.
Ochrona własności
Roszczenia chroniące prawo własności. Wyróżniane są dwie odstawowe postacie naruszenia prawa własności. Właściciel może być zbawiony rztcZy, giyt znalazła się ona we władaniu innej osoby, naruszono więc przypadające mu uprawnienia: ius possidendi i ius dispo-nendi- Może też doznać innych przeszkód utrudniających swobodne dysponowanie i korzystanie z rzeczy, mimo iż pozostaje ona w jego władaniu. Odpowiednio do tego wykształcono dwa roszczenia służące ochronie prawa własności. Jest to roszczenie windykacyjne (actio rei vindicatio) i roszczenie negatoryjne {actio negatoria).
Roszczenie windykacyjne.
Roszczenie windykacyjne jest skargą właściciela o wydanie rzeczy* skierowaną przeciwko osobie faktycznie nią władającej.
Adresat roszczenia może bronić się wykazując, iż przysługuje mu prawo do władania tą cudzą rzeczą, na przykład na podstawie zastawu. Zgodnie z art. 223 k.c. roszczenie windykacyjne o wydanie nieruchomości jest nieprzedawnialne. Trwa aż do wygaśnięcia prawa własności (np. na skutek zasiedzenia).
Ciężar dowodu spoczywa na powodzie, czyli na właścicielu występującym z takim roszczeniem. Domniemywa się więc, iż osobie władającej rzeczą przysługuje stosowne prawo do tego władania.
Pozwany, to jest osoba władająca mtciĄ, może skutecznie podnieść następujące zarzuty wobec roszczenia windykacyjnego:
a) powołać się na prawo do władania (np. prawo obligacyjne, zastaw itp.),
b) dowodzić, iż żądanie wydania rzeczy w konkretnej sytuacji nosi cechy nadużycia prawa w rozumieniu art. 5 k.c,
c) powołać się na przedawnienie, ale tylko w przypadku żądania wydania ruchomości, gdyż roszczenie windykacyjne dotyczące nieruchomości jest nieprzedawnialne.
Uprawnienia samoistnego posiadacza wobec właściciela do
chodzącego wydania rzeczy. Samoistny posiadacz władający rzeczą
w dobrej wierze podlega szczególnej ochronie wobec roszczeń windykacyjnych właściciela. Przede wszystkim nabywa on własność odłącznych pożytków naturalnych i wymagalnych pożytków prawnych. Niezależnie od tego może żądać od właściciela zwrotu nakładów koniecznych, w części przewyższającej wartość pożytków przez niego uzyskanych. Natomiast nie musi wynagradzać właściciela za korzystanie z jego rzeczy. Nie odpowiada też za jej zużycie, pogorszenie lub utratę.
Samoistny posiadacz w złej wierze obowiązany jest uiścić właścicielowi stosowne wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, zwrócić pobrane pożytki oraz wyrównać wartość pożytków zużytych. Odpowiada też wobec właściciela za zużycie, pogorszenie jakości lub utratę rzeczy. Przed takim roszczeniem może się bronić dowodząc, iż rzecz doznałaby danego uszczerbku, nawet gdyby znajdowała się w tym czasie we władaniu właściciela.
Każdy posiadacz, bez względu na dobrą czy złą wiarę, może zabrać części składowe dołączone do rzeczy. W razie wzniesienia budynku lub budowli znacznie przewyższającej wartość gruntu właściciel i samoistny posiadacz mogą wzajemnie domagać się przewłaszczenia nieruchomości (art. 227 i 231 k.c).
Roszczenie negatoryjne. Istotą roszczenia negatoryjnego jest żądanie przywrócenia naruszonego stanu i zaniechania dalszych naruszeń. Również to roszczenie nie ulega przedawnieniu, gdy ma za przedmiot ochronę prawa własności nieruchomości.
Przywrócenie naruszonego stanu obejmuje żądanie usunięcia się z rzeczy oraz usunięcia skutków dokonanego naruszenia.
UŻYTKOWANIE WIECZYSTE
Pojęcie i treść prawa użytkowania wieczystego
Pojęcie użytkowania wieczystego.
Użytkowanie wieczyste jest prawem rzeczowym usytuowanym niejako pośrednio, pomiędzy własnością i ograniczonymi prawami rzeczowymi.
Przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być wyłącznie grunty należące do Skarbu Państwa i grunty komunalne. Podmiotem tego prawa, zwanym użytkownikiem wieczystym, może być dowolna osoba fizyczna lub prawna.
Użytkowanie wieczyste jest o tyle bliskie własności, iż użytkownikowi przysługuje prawo korzystania z rzeczy — z wyłączeniem osób trzecich —oraz prawo dysponowania rzeczą. Zarazem różni je od własności okoliczność, iż treść prawa użytkownika wyznaczają nie tylko stawy, ale przede wszystkim cywilnoprawna umowa ze Skarbem Państwa lub gminą ustanawiająca użytkowanie wieczyste. Ten aspekt użytkowania wieczystego zbliża je do praw rzeczowych ograniczonych.
Instytucję użytkowania wieczystego wprowadzono do polskiego prawa cywilnego dla umożliwienia rozwoju indywidualnego i spółdzielczego budownictwa. Pozwala ona udostępniać inwestorom grunty państwowe i komunalne bez wyzbywania się ich własności. Obecnie instytucja ta stała się użyteczną dla określenia prawa państwowych osób prawnych, zwłaszcza przedsiębiorstw, do nieruchomości pozostających w ich władaniu, a będących własnością Skarbu Państwa.
Umowa o ustanowienie użytkowania wieczystego musi być zawarta w formie aktu notarialnego.
Treść prawa użytkowania wieczystego. Zgodnie z art. 233 k.c. użytkownik wieczysty może „korzystać z gruntu z wyłączeniem innych osób" oraz „może swoim prawem rozporządzać". Granice praw użytkownika wieczystego wyznaczają ustawy, zasady współżycia społecznego oraz każdorazowo zawierana umowa o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste.
Treść prawa użytkowania wieczystego kształtowana jest więc zarówno aktami publicznoprawnymi, tj. ustawami, jak i cywilnoprawnymi — umową zawieraną z użytkownikiem. W granicach tak zakreślonych użytkownik może posiadać rzecz, korzystać z niej i nią rozporządzać.
Użytkowanie wieczyste jest prawem zbywalnym. Użytkownik może oddać go innej osobie pod tytułem darmowym lub odpłatnym, może też obciążyć przedmiot użytkowania wieczystego ograniczonym prawem rzeczowym lub prawem obligacyjnym. Umowy zawierane w tym zakresie muszą spełniać takie same wymogi formalne jak odpowiednie umowy w obrocie własnością nieruchomości.
Budynki i budowle wzniesione przez użytkownika wieczystego na użytkowanej nieruchomości są jego odrębną własnością.
Użytkowanie wieczyste jest odpłatne. W czasie jego trwania użytkownik uiszcza na rzecz właściciela okresową opłatę, co zbliża ją charakterem do tenuty ponoszonej przez dzierżawcę.

Wygaśnięcie prawa użytkowania wieczystego
Użytkowanie wieczyste wygasa z mocy prawa po upływie 99 lat. Jest to termin maksymalny. Strony mogą natomiast w umowie ustanawiającej użytkowanie wieczyste ustalić krótszy czas użytkowania, ale nie mniej niż 40 lat.
Możliwe jest rozwiązanie stosunku użytkowania wieczystego przed upływem terminu ustawowego lub umownego, gdy użytkownik korzysta z terenu w sposób oczywisty sprzeczny z jego przeznaczeniem.
Po upływie terminu użytkowania wieczystego możliwe jest jego przedłużenie na przeciąg nowego terminu ustawowego lub umownego.

ZASTAW
Istota zastawu. Zastaw jest prawem rzeczowym zabezpieczającym związaną z nim wierzytelność.
Zastaw polega na uprawnieniu zastawnika do zaspokojenia określonej wierzytelności z przedmiotu obciążonego zastawem, z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela tego przedmiotu, z wyjątkiem wierzycieli mających ustawowe pierwszeństwo.
Zastaw można ustanowić na rzeczach ruchomych lub na prawach, tego podstawą jest zawsze czynność prawna w postaci umowy między wierzycielem i właścicielem zastawionej rzeczy lub prawa. Wierzyciela nazywamy zastawnikiem, a właściciela zastawcą.
Zastaw na rzeczach ruchomych. Ten rodzaj zastawu powstaje następstwie dwóch czynności: prawnej (umowy o ustanowieniu zastawu) oraz faktycznej (wydania rzeczy zastawnikowi lub osobie trzeciej). Ustanowienie zastawu jest więc czynnością rzeczową. Dla jej skuteczności konieczna jest zgodna wola stron (zastawnika i zastawcy) wyrażona w umowie oraz rzeczywiste wydanie rzeczy będącej przedmiotem zastawu.
Prawo cywilne dopuszcza jednakże wyjątki od rzeczowego charakteru czynności prawnej ustanawiającej zastaw. W takich wyjątkowych sytuacjach zastaw dochodzi do skutku na podstawie samej umowy, mimo iż rzecz nadal pozostaje u zastawcy. Znajduje to zastosowanie w obrocie gospodarczym, w przypadku zastawu na maszynach lub środkach transportowych zabezpieczającego kredyty udzielane przez banki.
Zastawca może rzecz zbyć w czasie trwania stosunku zastawu. Nie narusza to uprawnień zastawnika-wierzyciel a, który wyda rzecz nowemu właścicielowi dopiero po zaspokojeniu ciążącego na niej długu. Wobec tego zastrzeżenie umowne ograniczające w tej mierze swobodę zastawcy jest nieważne (art. 311 k.c). Nabywca rzeczy obciążonej zastawem może podnosić zarzuty przysługujące mu osobiście przeciwko zastawnikowi. Między innymi obejmuje to żądanie potrącenia długu zabezpieczonego zastawem z wierzytelnością nabywcy należną od zastawnika.
Zaspokojenie roszczenia zastawnika zabezpieczonego zastawem następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym. Zastaw zabezpiecza również odsetki od wierzytelności głównej, odszkodowanie za niewykonanie zobowiązania nim umocnionego oraz roszczenie o zwrot nakładów i kosztów postępowania.
Przedmiotem zastawu może być rzecz przynosząca pożytki. O ile więc strony nie postanowiły inaczej w umowie, wartość pożytków uzyskanych w czasie zastawu zalicza się na poczet wierzytelności. Taki zastaw nazywa się tradycyjnie „zastawem do wydzierżenia".
Przeniesienie wierzytelności umocnionej zastawem pociąga za sobą przeniesienie zastawu, chyba że w umowie ustanawiającej zastaw zamieszczono przeciwne temu postanowienie.
Zwrócenie zastawionej rzeczy zastawcy powoduje wygaśnięcie zastawu.

Zastaw na prawach. Zastaw na prawach jest dopuszczalny pod warunkiem, że zastawiona wierzytelność jest zbywalna. W przeciwnym razie zastawnik nie mógłby przejąć prawa w zamian za nie zwrócona wierzytelność. Zastaw nie byłby więc skutecznym środkiem zabezpieczenia interesów wierzyciela.
Zastaw na prawach ustanawia się według zasad i w trybie obowiązującym przy zbywaniu wierzytelności.
Zastawnik może wykonywać wszelkie czynności konieczne dla zapieczenia wierzytelności. Jest zwłaszcza władny podnosić wszelkie szczania konieczne do zachowania prawa obciążonego zastawem. Może też samodzielnie dokonać wypowiedzenia wierzytelności obciążonej zastawem, gdy czynność taka jest konieczna do uczynienia tej wierzytelności wymagalną. W takim wypadku zgoda zastawcy nie jest konieczna do dokonania skutecznego wypowiedzenia.
Dług z zastawionej wierzytelności należy świadczyć łącznie zastawcy i zastawnikowi lub złożyć do depozytu sądowego.
W razie uiszczenia długu z zastawionego prawa wyłącznie do rąk zastawcy zastaw przechodzi na to świadczenie.

Hipoteka
Pojęcie hipoteki.
Hipoteka polega na uprawnieniu jej właściciela do dochodzenia określonej sumy (wierzytelności) z nieruchomości obciążonej hipoteką, z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela tej nieruchomości.
Współczesna hipoteka wywodzi się z dawnego zastawu na nieruchomości bez przejmowania dzierżenia gruntu przez wierzyciela. Spełnia ona zarazem dwie funkcje gospodarcze. Wierzyciel uzyskuje wiarygodne zabezpieczenie udzielonej pożyczki. Dłużnik może nadal korzystać z nieruchomości, rozwijając swoją działalność gospodarczą i gromadząc środki na spłacenie długu.
Przedmiot hipoteki. Przedmiotem hipoteki jest w zasadzie jedna nieruchomość wraz z przynależnościami. Części składowe oraz przynależności, również po ich odłączeniu od nieruchomości, są nadal obciążone hipoteką tak długo, dopóki na niej pozostają. Mogą one zostać wcześniej uwolnione od obciążenia, a więc jeszcze w czasie pozostała na nieruchomości, jeżeli zbyto je w granicach prawidłowej gospodarki na mocy dokumentu pisemnego z datą urzędowo poświadczoną.
Hipoteka nie obejmuje odłączonych części składowych przypadających:
a) dzierżawcy,
b) użytkownikowi lub osobie korzystającej ze służebności, gdy prawa te korzystają z pierwszeństwa przed hipoteką.
Jedną wierzytelność można zabezpieczyć na kilku nieruchomościach, ustanawiając hipotekę łączną. Kwoty wierzytelności zabezpieczonej w taki sposób można dochodzić z jednej nieruchomości, z kilku lub z wszystkich obciążonych hipoteką.
Hipotekę można ustanowić też na idealnej części nieruchomości (np. na 1/3) przypadającej jednemu ze współwłaścicieli. Taką hipotekę nazywamy hipoteką ułamkową.
Hipotekę można też ustanowić na użytkowaniu wieczystym.
Powstanie hipoteki. Hipoteka powstaje w wyniku umowy między wierzycielem i dłużnikiem będącym właścicielem, współwłaścicielem lub wieczystym użytkownikiem danej nieruchomości. Oświadczenie dłużnika musi być złożone w formie aktu notarialnego. Do powstania hipoteki konieczny jest też wpis do księgi wieczystej. Wpis taki ma znaczenie konstytutywne.
Wymogi tu przedstawione nie dotyczą hipotek powstających z mocy ustawy, tj. hipotek ustawowych. Są one skuteczne nawet bez wpisu do księgi wieczystej.
Ochrona hipoteki. Wierzyciel hipoteczny może żądać od dłużnika zaniechania działań powodujących zmniejszenie wartości nieruchomości w stopniu zagrażającym bezpieczeństwu hipoteki.
Wygaśnięcie hipoteki. Hipoteka wygasa przede wszystkim na skutek wygaśnięcia samej zabezpieczonej nią wierzytelności. Przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką nie pozbawia wierzyciela możliwości zaspokojenia sumy hipotecznej.
Wygaśnięcie hipoteki następuje też przez jej umorzenie. Dochodzi do tego po złożeniu sumy hipotecznej do depozytu, gdy wierzytelność jest już wymagalna, a wierzyciel zwleka z jej odbiorem, lub gdy zaspokojenie go napotyka na inne trudności. Trzecim powodem wygaśnięcia hipoteki jest połączenie w jednym ręku własności nieruchomości i własności hipoteki.
Hipoteki szczególne. Prawo polskie zna kilka rodzajów hipotek szczególnych.:
a) Hipoteka kaucyjna. Ten rodzaj hipoteki służy zabezpieczeniu wierzytelności o kwocie jeszcze nie ustalonej. Zabezpieczenie jest skuteczne dla sum o wysokości nie przewyższającej pułapu hipoteki kaucyjnej.
b) Hipoteka na wierzytelności hipotecznej. Ten rodzaj hipoteki obciąża wierzytelność zabezpieczoną hipotecznie na danej nieruchomości. Pozwala więc wierzycielowi hipotecznemu korzystać z kredytu. Właściciel nieruchomości spłacający swoje zobowiązanie hipoteczne zobowiązany jest uiścić do rąk właściciela hipoteki na hipotece zabezpieczoną w ten sposób kwotę drugiej hipoteki. Swojemu wierzycielowi hipotecznemu wypłaca tylko ewentualną nadwyżkę. Unormowanie to gwarantuje skuteczność zabezpieczenia.
Na hipotece ustanowionej na wierzytelności hipotecznej można ustanawiać następne hipoteki.
c) Hipoteka na użytkowaniu wieczystym. Dopuszczalność ustanowienia takiej hipoteki zbliża użytkowanie wieczyste do prawa własności.
d) Hipoteka przymusowa. Taką hipotekę ustanawia się na rzecz wierzyciela rozporządzającego tytułem wykonawczym. Tytuł ten zastępuje umowę między wierzycielem i dłużnikiem jako źródło hipoteki.
Hipotekę przymusową można ustanowić też na podstawie tymczasowego zarządzenia sądu lub prokuratora. Wówczas hipoteka przymusowa przybiera charakter hipoteki kaucyjnej.
POSIADANIE
Definicja posiadania
Istota posiadania. Posiadanie jest jedną z form władania rzeczą. Może ono być sprawowane w konsekwencji wykonywania prawa do rzeczy, chociażby prawa własności. Może też być posiadaniem oderwanym od postawy prawnej. W takiej sytuacji znajduje się nabywca nieruchomości, który nie dopełnił wymogu sporządzenia umowy w formie aktu notarialnego. W tym wypadku wymóg dotyczący formy ma charakter solenny. Wobec tego uchybienie formie uniemożliwia przejście prawa własności na nabywcę. Możemy przyjąć określenie, iż posiadanie jest stanem faktycznego władania rzeczą, obejmującym zarówno corpus possessionis, jak i ani-mus possidendi.
Element corpus possessionis oznacza, iż osoba władająca rzeczą może faktycznie korzystać z niej jak osoba mająca do tego prawo. Znane jest określenie, iż „to, co uprawnionemu wolno, to posiadacz faktycznie może".
Posiadanie może być wykonywane jednoosobowo lub wspólnie przez co najmniej dwie osoby, podobnie jak w przypadku współwłasności lub wspólnego wykonywania innego prawa.
Rodzaje posiadania. Art. 336 k.c. rozróżnia dwa rodzaje posiadania: posiadanie niezależne i posiadanie zależne.
Posiadaczem niezależnym jest ten, kto faktycznie włada rzeczą tak jak właściciel.
Posiadacz zależny włada rzeczą na podstawie ograniczonego prawa rzeczowego lub prawa obligacyjnego. Kodeks cywilny wymienia przykładowo jako posiadaczy zależnych: użytkownika, zastawnika, najemcę i dzierżawcę.
Domniemywa się, iż ten, kto faktycznie włada rzeczą, jest posiadaczem samoistnym.
Posiadanie może być wykonywanie w dobrej wierze lub w złej wierze. Posiadacz w dobrej wierze jest przekonany, iż przysługuje mu tytuł prawny do danej rzeczy. Posiadacz w złej wierze nie ma takiego przekonania, gdyż wszedł we władanie rzeczą bezprawnie lub w okolicznościach przemawiających za bezprawnością faktu objęcia rzeczy.
Dzierżenie rzeczy. Dzierżenie rzeczy jest faktycznym władaniem nią za kogo innego. Instytucja dzierżenia umożliwia posiadaczowi samoistnemu oddanie rzeczy osobie trzeciej w posiadanie zależne. Wobec tego posiadacz samoistny może władać rzeczą osobiście lub za pośrednictwem osoby zastępującej go w tej funkcji.

Nabycie posiadania
Nabycie posiadania następuje w wyniku jednego z działań.
Przede wszystkim można nabyć posiadanie przez akt jednostronny polegający na objęciu we władanie danej rzeczy nieruchomej lub ruchomej.
Można też stać się posiadaczem danej rzeczy przez przeniesienie posiadania. Następuje to w wyniku:
a) wydania danej rzeczy nowemu posiadaczowi,
b) zmiany sytuacji dotychczasowego posiadacza, który staje się posiadaczem zależnym lub dzierżycielem,
c) umowy między dotychczasowym i nowym posiadaczem i zawiadomienia dzierżyciela o przejęciu posiadania danej rzeczy, gdy znajduje się ona w faktycznym władaniu osoby trzeciej,
d) zmiany dotychczasowego stosunku prawnego.
Ochrona posiadania
Przesłanki prawnej ochrony posiadania. Wprawdzie posiadanie jest tylko stanem faktycznym, ale za jego prawną ochroną przemawiają istotne powody. Jednym z nich jest konieczność eliminowania samowoli w regulowaniu sporów pojawiających się w sferze stosunków cywilnoprawnych. Nie mniej istotne jest też częste powiązanie posiadania z prawem własności (domniemanie prawa). Z tych powodów w art. 342 k.c. zawarto bezwzględny zakaz samowolnego naruszania posiadania, nawet gdyby posiadacz był w złej wierze.
Naruszenie posiadania następuje na skutek bezprawnego wkroczenia w tę sferę lub wkroczenia bez zachowania form prawem przepisanych. Polega ono, w ostrzejszej formie, na całkowitym pozbawieniu władztwa nad rzeczą. W formie łagodniejszej naruszenie posiadania przejawia się w działaniach utrudniających korzystanie z rzeczy.
Środki ochrony posiadania. Naruszone posiadanie podlega ochronie na drodze sądowej. Służy temu skarga posesoryjna. Ponadto, podobnie jak właściciel, również posiadacz może uciec się do obrony koniecznej lub samopomocy w obliczu aktu naruszania jego przedmiotu posiadania.
Ze skargi posesoryjnej posiadacz może skorzystać w każdym przypadku naruszenia posiadania, nawet gdy naruszającym jest właściciel rzeczy. Zależnie od charakteru naruszenia przedmiotem skargi może być żądanie przywrócenia posiadania lub zakazania działań utrudniających prawidłowe korzystanie z rzeczy. Na przykład dopuszczalne jest żądanie wstrzymania budowy mogącej naruszyć przedmiot posiadania lub wyrządzić szkodę w tym przedmiocie.
Legitymowanym czynnie jest tylko posiadacz dotknięty pozbawieniem lub naruszeniem posiadania. Legitymowaną biernie jest osoba naruszająca lub osoba, na której korzyść dokonano tego naruszenia.
Ochrona posiadania doznaje ograniczenia w stosunkach między współposiadaczami (art. 346 k.c). Nie można skorzystać z roszczenia posesoryjnego w stosunkach między nimi, gdy nie ma wyraźnie rozgraniczonego zakresu współposiadania poszczególnych podmiotów.
Kierując się intencją ograniczenia samowolnych działań w sferze obrotu cywilnego, prawo polskie przyjęło model czystego procesu posesoryjnego. Sąd bada więc wyłącznie fakt naruszenia posiadania. Natomiast nie bierze pod uwagę jego legalności.
Obrona konieczna i samopomoc mogą być stosowane analogicznie jak w przypadku ochrony naruszanej własności.
KSIĘGI WIECZYSTE

Instytucja ksiąg wieczystych
Funkcja ksiąg wieczystych. Obrót nieruchomościami odgrywa szczególną rolę w stosunkach gospodarczych i społecznych. Dlatego państwo zainteresowane jest uwiarygodnieniem i usprawnieniem tego obrotu. Celom tym służy instytucja ksiąg wieczystych. Pierwsze z nich pojawiły się jeszcze w średniowieczu, służąc przede wszystkim rejestracji praw do gruntu. W czasach nowożytnych pojawiła się druga równie ważna funkcja, a mianowicie zapewnienie bezpiecznego obrotu nieruchomościami i zabezpieczanie kredytów nimi gwarantowanych.
W miarę wzbogacania funkcji ksiąg wieczystych zmieniała się też ich treść i forma. Obecnie
księga wieczysta jest sformalizowanym urzędowym publicznym rejestrem nieruchomości, służącym ujawnianiu jej stanu prawnego, zwłaszcza zaś praw rzeczowych dotyczących tej nieruchomości.
Księgę wieczystą prowadzi się oddzielnie dla każdej nieruchomości i zakłada na żądanie właściciela lub organu administracji publicznej.
Księga wieczysta powinna ujawniać ogół praw rzeczowych dotyczących danej nieruchomości.
Forma księgi. Księga wieczysta składa się z czterech działów (art. 25 u.o k.w.i h.).
Dział pierwszy służy oznaczeniu nieruchomości oraz zawiera wpisy praw związanych z jej własnością.
Dział drugi przeznaczony jest do wpisywania praw dotyczących własności i użytkowania wieczystego.
W dziale trzecim ujawnia się ograniczone prawa rzeczowe, ale z wyjątkiem hipotek, oraz ograniczenia w rozporządzaniu prawem własności lub użytkowania wieczystego wynikające z innych tytułów prawnych niż hipoteka.
Wreszcie dział czwarty zawiera wyłącznie wpisy hipotek.
Każda księga wieczysta powinna mieć osobno urządzony zbiór dokumentów dotyczących danej nieruchomości.
Prawne zasady dotyczące treści ksiąg wieczystych
Prawna moc wpisów. Tylko w przypadkach ustawowo określonych wpis w księdze wieczystej ma konstytutywny charakter, to znaczy, jest konieczny do ustanowienia, zmiany lub zniesienia prawa. Taką funkcję pełnią wpisy dotyczące ustanowienia hipoteki i użytkowania wieczystego, przeniesienia ujawnionego już w księdze ograniczonego prawa rzeczowego oraz ustanowienia odrębnej własności lokalu. Pozostałe wpisy mają deklaratoryjny charakter.
Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece ustanawia zasadę rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Jej istota wyraża się przyznaniem pierwszeństwa stanowi ujawnionemu w księdze przed rzeczywistym stanem praw dotyczących danej nieruchomości. Powołany artykuł postanawia bowiem, iż „w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym treść księgi rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną z osobą uprawnioną według treści księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe".
Rękojmia nie chroni nabywcy działającego w złej wierze oraz osoby uzyskującej to prawo pod tytułem darmowym. Nie działa też przeciwko obciążeniom należnym z mocy ustawy oraz przeciwko prawu dożywocia, służebnościom ustanowionym na mocy decyzji organu administracji publicznej i służebnościom drogi koniecznej albo innym ustanowionym w związku z przekroczeniem granicy przy wznoszeniu budynku lub budowli.
Moc rękojmi ograniczają też zastrzeżenia zamieszczone w samej księdze, w tym dotyczące jej niezgodności ze stanem rzeczywistym.
Domniemania umacniające wpisy. W art. 3 u.o k.w.i h. ustanowiono dwa domniemania umacniające znaczenie wpisów zamieszczonych w księdze wieczystej. Domniemywa się więc, iż (a) prawo jawne z księgi wieczystej jest zgodne z rzeczywistym stanem prawnym oraz że (2) prawo wykreślone nie istnieje. Wprawdzie są to domniemania usuwalne, ale nie można powoływać się przeciwko nim na „domniemanie prawa wynikające z posiadania".
Możliwość ujawnienia niektórych praw obligacyjnych.
Zgodnie z art. 16 u.o k.w.i h. można ujawnić wyjątkowo niektóre prawa osobiste i roszczenia. Należą do nich:
a) prawo najmu, dzierżawy, odkupu, pierwokupu i dożywocia,
b) roszczenie, w tym przyszłe i warunkowe, o przeniesienie własności lub użytkowania wieczystego oraz o ustanowienie ograniczonegoprawa rzeczowego,
c) roszczenia dotyczące sposobu wykonywania zarządu przez współwłaścicieli lub wieczystych współużytkowników,
d) roszczenia wyłączające możliwość zniesienia współwłasności.
Pierwszeństwo ujawnionych praw rzeczowych. W art. 11-14 u.o k.w.i h. ustanowiono ogólne zasady pierwszeństwa praw ujawnionych w księgach wieczystych. Zgodnie z tymi przepisami „ograniczone prawo rzeczowe ujawnione w księdze wieczystej ma pierwszeństwo przed takim prawem nie ujawnionym w księdze". O pierwszeństwie rozstrzyga dzień, od którego liczą się skutki wpisu. Wpisując prawo do księgi wieczystej możliwe jest uczynienie zastrzeżenia pierwszeństwa przed nim dla innego prawa jeszcze w tym czasie w księdze nie ujawnionego.
Zasady ogólne wyrażone w tych przepisach nie naruszają pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych wynikających z ustaw szczególnych.

PRAWO ZOBOWIĄZAŃ
Istota zobowiązania
Pojęcie zobowiązania. Elementy zobowiązania
Definicja zobowiązania.
Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w którym jeden podmiot może żądać od drugiego podmiotu spełnienia określonego świadczenia, a drugi podmiot ma obowiązek spełnić to świadczenie na jego rzecz. Ponieważ zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, to wytwarza więź prawną między podmiotami w nim uczestniczącymi. Z racji charakteru tej więzi uprawnienia wynikające ze stosunku zobowiązaniowego chronione są autorytetem państwa.
Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego. Zobowiązania tworzą jedną z kategorii stosunków cywilnoprawnych. Podobnie więc jak we wszystkich stosunkach cywilnoprawnych w zobowiązaniowym stosunku prawnym wyróżniamy trzy elementy:
— podmioty zobowiązaniowego stosunku prawnego,
— przedmiot zobowiązaniowego stosunku prawnego,
— treść zobowiązaniowego stosunku prawnego.
Podmioty zobowiązania
Wierzyciel i dłużnik. W zobowiązaniowym stosunku prawnym występują zawsze co najmniej dwa podmioty. Podmiot uprawniony do żądania świadczenia nazywa się wierzycielem. Podmiot zobowiązany do wykonania świadczenia nazywa się dłużnikiem. Wierzyciel i dłużnik są dwoma stronami zobowiązania. Stosunek zobowiązaniowy ma więc dwie strony: wierzyciela i dłużnika.
Zarówno po stronie uprawnionej, jak i po stronie zobowiązanej może występować więcej niż jedna osoba. Mówimy wtedy o wielości wierzycieli lub o wielości dłużników. W obu wypadkach są tylko dwie strony zobowiązania, mimo że po jednej lub nawet po obu stronach występuje więcej niż jedna osoba.
Zobowiązania o wielu stronach. Znamy dwa przypadki szczególne nie w pełni odpowiadające strukturze dwóch stron zobowiązania.
a) W niektórych zobowiązaniach dodatkowo występuje osoba trzecia po stronie wierzyciela lub dłużnika. Po stronie wierzyciela osoba trzecia może wystąpić jako uprawniona zamiast niego do odbioru świadczenia. Po stronie dłużnika osoba trzecia może być zamiast niego
zobowiązana do wykonania świadczenia.
b) Drugim przypadkiem jest spółka. Może w niej uczestniczyć dowolna liczba osób, dysponujących przy tym różnymi prawami i obciążonych różnymi obowiązkami. Dlatego też w literaturze przedmiotu przeważa pogląd, iż w przypadku spółki jest tyle stron, ilu liczy ona
wspólników.
Przedmiot zobowiązania
Wierzytelność i dług. Przedmiotem zobowiązania jest określone świadczenie. Ze strony wierzyciela nazywa się ono wierzytelnością. Ze strony dłużnika to samo świadczenie nazywa się długiem.
W stosunkach zobowiązaniowych świadczenie polega na odpowiednim czynieniu lub zaniechaniu ze strony dłużnika.
Świadczenia działania i zaniechania. Świadczenie polegające na czynieniu wymaga aktywnej postawy dłużnika. Przykładem takiej postawy jest chociażby świadczenie pracy. Zaniechanie wymaga zaprzestania dotychczasowego działania. Może to być na przykład rezygnacja z dalszego dochodzenia odsetek. Znoszenie polega na tolerowaniu zachowania się wierzyciela. Przykładem takiego świadczenia jest tolerowanie wybudowania przez sąsiada wysokiej ściany na granicy działki. Właściciel sąsiedniej działki, który uprzednio wyraził zgodę na wzniesienie takiej budowli, nie musi podejmować żadnych działań ani też rezygnować z dotychczasowego zachowania. Istotą jego świadczenia jest bierne zaakceptowanie faktu stworzonego przez sąsiada.
Świadczenia majątkowe i niemajątkowe. Świadczenie może być majątkowe lub niemajątkowe. To ostatnie może być zastąpione odpowiednim substytutem pieniężnym. Świadczenie może też polegać na dokonaniu jednej czynności, ale też może ono składać się z większej liczby takich samych lub różnych czynności.
Przedmiot świadczenia. W analizie zobowiązań często posługujemy się terminem „przedmiot świadczenia". Jest to pojęcie różne od pojęcia „świadczenie". Określa ono obiekt, na który świadczenie jest niejako nakierowane. Różnica między tymi dwoma pojęciami jest wyraźnie widoczna chociażby w umowie przechowania. Świadczenie osoby zobowiązanej do przechowania określonej rzeczy polega na sprawowaniu nad nią należytej pieczy. Natomiast przedmiotem świadczenia jest przechowywana rzecz.
Treść zobowiązania
Określenie pojęcia treści zobowiązania.
Treścią zobowiązania nazywamy ogół uprawnień przysługujących wierzycielowi oraz zobowiązań ciążących na dłużniku.
Suma uprawnień i zobowiązań wytwarza szczególną więź prawną łączącą wierzyciela z dłużnikiem.
W niektórych zobowiązaniach jednej stronie przysługują tylko uprawnienia, a na drugiej ciążą same obowiązki. Mamy wówczas do czynienia z zobowiązaniem jednostronnym. Są to stosunkowo rzadkie przypadki. W obrocie cywilnym znacznie częściej występują zobowiązania, w których obu stronom przysługują pewne uprawnienia, a zarazem na obu stronach ciążą określone obowiązki. Są to zobowiązania dwustronne. Przykładem tego jest chociażby zobowiązanie ukształtowane typową umową sprzedaży. Sprzedawca zobowiązany jest do przeniesienia własności i wydania rzeczy. Temu świadczeniu odpowiada zobowiązanie kupującego do zapłacenia umówionej ceny i odebrania nabytej rzeczy od sprzedawcy.
Względny charakter praw obligacyjnych. Więź prawna między stronami zobowiązania ma względny charakter. Wierzycielowi przysługują uprawnienia względem określonego dłużnika, a dłużnik jest zobowiązany do świadczenia na korzyść określonego wierzyciela. Wobec tego również ochrona prawna jest skuteczna tylko wobec określonej osoby, a nie wobec wszystkich.
W pewnych przypadkach ta ochrona jest zwiększona, a więc skuteczna wobec osób trzecich. Jest to konsekwencją uznania za nieważne czynności prawnych dłużnika zdziałanych nielojalnie na niekorzyść wierzyciela. W następstwie takiego zachowania dłużnika wierzyciel nie mógłby zaspokoić z jego majątku słusznych roszczeń. Wobec tego wierzyciel może domagać się uznania takiej czynności za nieważną i dochodzić roszczeń na majątku kontrahenta nieuczciwego dłużnika. Jest to tzw. skarga pauliańska.
Wierzytelność i roszczenia. Wierzytelność jest prawem podmiotowym. Składa się na nią jedno lub więcej uprawnień, przybierających postać roszczeń, gdy stają się one wymagalnymi.
Rozróżniamy uprawnienia główne oraz uprawnienia pomocnicze. Istotą uprawnienia głównego jest roszczenie o uzyskanie danego świadczenia ze strony dłużnika, np. zaległej zapłaty za wykonane dzieło. Roszczenia pomocnicze mają charakter służebny wobec roszczenia głównego. Przygotowują one lub ułatwiają ich wykonanie. Przykładem roszczenia pomocniczego jest możliwość żądania od dłużnika zabezpieczenia, przewidziana w art. 364 k.c.
Ochrona wierzyciela. Ochrona prawna uprawnień wierzyciela polega na możliwości skorzystania z drogi sądowej do egzekucji stosownego świadczenia dłużnika. Samopomoc we współczesnym państwie jest tylko wyjątkowo dopuszczana. Niekiedy ma to miejsce w razie wykonania zastępczego. Mianowicie „w wypadkach nagłych wierzyciel może (...) wykonać bez upoważnienia sądu czynność na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił" (art. 480 3 k.c).
Dług i odpowiedzialność
Pojęcie długu. Dług jest odpowiednikiem wierzytelności. Tym pojęciem określamy całokształt obowiązków ciążących na dłużniku, służących zaspokojeniu prawa podmiotowego wierzyciela.
Odpowiedzialność dłużnika. Zazwyczaj dłużnik odpowiada wobec wierzyciela całym swoim majątkiem, obecnym i przyszłym. Taką sytuację określamy tradycyjnie „osobistą odpowiedzialnością dłużnika".
Z konstrukcji odpowiedzialności osobistej wynikają ważkie konsekwencje.
Wierzyciel może określić, z jakich elementów majątku dłużnika chce zaspokoić swoje roszczenie. Jednak realizując to uprawnienie musi mieć na względzie art. 5 k.c. Jego wybór nie może sprawiać dłużnikowi zbędnej dolegliwości.
Jeżeli majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich wierzycieli, w zasadzie realizują oni swoje roszczenia w równym stosunku. Odstępstwem od tej zasady ogólnej jest pierwszeństwo w zaspokojeniu roszczeń zabezpieczonych w sposób szczególny (np. zastawem lub hipoteką) lub uprzywilejowanych ustawowo (np. alimenty).
Granice odpowiedzialności dłużnika. Niekiedy odpowiedzialność dłużnika podlega ograniczeniu. W polskim prawie cywilnym dopuszczone są dwa sposoby takiego ograniczenia.
1) W pierwszym przypadku dłużnik odpowiada wprawdzie wobec wierzyciela całym obecnym i przyszłym majątkiem osobistym, ale tylko do pewnej kwoty. Tak odpowiada spadkobierca za długi spadku przyjętego z dobrodziejstwem inwentarza.
2) Druga postać ograniczenia polega na wskazaniu przedmiotów majątku, z których wierzytelność może być zaspokojona. Przypadki takie istnieją na gruncie prawa rodzinnego, ze względu na różne majątki małżonków (art. 41 2 k.r.i op.). Innym przypadkiem jest odpowiedzialność za długi spadkowe w okresie do przyjęcia spadku (art. 1030 k.c).
Odpowiedzialność rzeczowa. Przeciwieństwem odpowiedzialności osobistej dłużnika jest odpowiedzialność rzeczowa. Powstaje ona w razie ustanowienia hipoteki lub zastawu. W takim wypadku wierzyciel może zaspokoić roszczenie jedynie z danej rzeczy, a nie z całego majątku. W zamian może on dochodzić roszczenia z danego przedmiotu również po jego zbyciu osobie trzeciej.
Osobiste wykonanie świadczenia. Dłużnik powinien sam wykonać świadczenie określone przedmiotem zobowiązania. Wykonanie zastępcze, zwłaszcza w postaci odszkodowania, jest dopuszczalne jedynie za zgodą wierzyciela lub na podstawie orzeczenia sądowego (zasada realnego wykonania zobowiązań).
Zobowiązania niezupełne
Zobowiązaniami niezupełnymi, zwanymi inaczej naturalnymi, nazywamy zobowiązania, których nie można skutecznie dochodzić korzystając z autorytetu państwa. Charakteryzują się one dwoma cechami. Ustawa wyraźnie odmawia im zaskarżalności, a zarazem uznaje słuszność dobrowolnego spełnienia świadczenia przez dłużnika. W rezultacie wierzyciel nie może dochodzić na drodze sądowej spełnienia świadczenia. Dłużnik zaś nie może żądać zwrotu świadczenia, jeżeli uprzednio spełnił go dobrowolnie.
Niezupełnymi są zobowiązania przedawnione oraz zobowiązania z gry i z zakładu (art. 413 k.c).