Etos inteligencji

Inteligencją zwykło nazywać się warstwę ludzi wykształconych i zawodowo zajmujących się praca umysłową, twórczością kulturalną, naukową oraz artystyczną. Zadaniem tej grupy było kreowanie opinii publicznej i pokazywanie wzorców postępowania.

W literaturze polskiej możemy odnaleźć wiele przykładów bohaterów-inteligentów, jednym z nich jest dr Judym, główna postać w modernistycznej powieści „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego. Pisarza, dla którego społeczeństwo było najbardziej palącą i bolesną sprawą. Judym to człowiek wywodzący się z biedoty, ale poprzez swoją ciężką pracę i trud włożony w wykształcenie zajmuje poważaną w społeczeństwie role lekarza. Był nonkonformista, mającym niezależne spojrzenie na rzeczywistość go otaczającą. Skutkiem tego były inicjatywy jakich się podejmował. Zaliczyć do nich można odczyt u dr. Czernisza na temat higieny, czemu towarzyszyła wroga postawa wobec kolegów po fachu, otwarcie własnego gabinetu z myślą o leczeniu ludzi ubogich. Obydwie próby zakończyły się jednak fiaskiem. Najpierw Judym stracił poważanie u grupy lekarzy, co spowodowało swoistą blokadę towarzyską, a w konsekwencji skazało go na ostracyzm zawodowy, gdyż jego gabinet świecił pustkami. Kolejne przedsięwzięcie tzn. praca w Cisach powtórzyło niestety porażkę poprzednich. Mimo że, na początku otoczenie doceniało jego intencje i pomysły, to po pewnym czasie gdy działalność młodego doktora przeistoczyła się w bardziej wywrotową, zaczął być niewygodnym dla zarządu. Analizując przykład przedsięwzięć Judyma, możemy zaobserwować, że poświęcenie i oddanie się sprawie oraz jej słuszność nie są równoznaczne z jej pomyślnym przebiegiem i zakończeniem. Mimo starań bohater nie potrafi zaszczepić w ludziach swoich wzniosłych idei. Jego prace można nazwać syzyfową. Przekonuje się, że do wdrążenia jego postulatów potrzebna jest aprobata społeczna, o którą bardzo trudno.

Kolejnym przykładem przedstawiciela inteligencji w prozie Żeromskiego może być Joanna Podborska. Młoda nauczycielka i guwernantka. Kobieta rozumna i samodzielna. Pracowała na utrzymanie siebie i swych braci. Tak jak Judym wiele zawdzięczała swojej pracy. Interesowała się teatrem i literatura, skupiała się na samokształceniu. Wierzyła w dobro i postęp, do których starała się przyczynić. Te wszystkie cechy czynią ją kobieta nowoczesną i wyemancypowaną. Jej działalność była może mniej spektakularna od poczynań jej narzeczonego, jednak dawała świetny przykład podążania z duchem czasów dla innych kobiet.

W powieści „Przedwiośnie” Żeromski kreuje postać Seweryna Baryki. Jest ona syntezą wszystkich cech XIX-wiecznego polskiego inteligenta. Pochodził ze szlacheckiej rodziny, która po powstaniach straciła swój majątek. Ż jego pochodzeniem wiąże się ogromne przywiązanie do korzeni oraz wyolbrzymienie wielkości rodowej. Seweryn opuszcza Polskę i udaje się na emigracje do Baku. Po wybuchu wojny zaciąga się do wojska. Wydarzenie to ma duży wpływ na zmianę jego światopoglądu. Po powrocie odnajduje syna i dowiaduje się o śmierci żony. Ze zdwojoną mocą budzi się w nim tęsknota do utraconej ojczyzny i patriotyzm. Uczucia te zapragnął przelać na swojego syna. Przejawia się to w idei „szklanych domów”, które mają być podstawa dla nowej, wolnej Polski. Seweryn Baryka jest marzycielem i mistykiem. Pod koniec życia jest bliski idealistycznej wizji romantyków, dla których ojczyzna i walka o nią były najwyższymi wartościami. Jego wizje nie znajdują jednak odzwierciedlenia w rzeczywistości, przed której fatalnością staje jego syn, Cezary Baryka.

Bardzo trudno jednoznacznie ocenić role inteligencji w społeczeństwie. Dba ona o ideały i wzniosłe dziedziny życia. Działania inteligentów często wykraczają w przyszłość, maja charakter wizyjny oraz cel w poprawie ludzkiego bytu. Niestety to właśnie pozostałe warstwy często nie są gotowe i nie umieją zrozumieć potrzeby reform. Nowatorstwo inteligencji ma dla nich charakter mącicielski. Skutkiem ograniczenia społeczeństwa jest blokowanie jednostek dążących do poprawy jakości życia.