Wyjaśnij, jakie czynniki mogą przyspieszać przebieg denudacji, a jakie mogą ją ograniczać

Przemieszczanie pokrywy zwietrzelinowej zachodzi na wszystkich powierzchniach pochyłych, a spowodowane może być: siłą ciężkości ( ruchy masowe inaczej zwane ruchami grawitacyjnymi) lub działalnością wody opadowej (spłukiwanie).

1. Ruchy masowe (grawitacyjne)

W obrębie stoku możemy wyróżnić kilka sił:
- siła odrywająca skierowana zgodnie ze spadkiem stoku
- sił trzymająca prostopadła do poprzedniej i skierowana do wnętrza ziemi
- siła ciężkości

Siła odrywająca powoduje przemieszczanie się mas skalnych po stoku w dół. Jej znaczenie rośnie wraz ze stromością stoku tzn. im kąt zawarty pomiędzy wektorem siły odrywającej a wektorem siły ciężkości jest mniejszy, tym szybsze będzie tempo przemieszczania.
Siła trzymająca przeciwstawia się sile odrywającej, a składa się na nią: siła tarcia oraz zwięzłość i spoistość skał.
Skały zwięzłe tj. granit, bazalt, wapień i piaskowiec długo mogą tworzyć pionowe a nawet przewieszone ściany. Natomiast skały luźne i sypkie (żwiry, piaski, gliny oraz utwory zwietrzelinowe) będą odrywane i przemieszczane już przy niewielkim kącie nachylenia stoku.
Kąt określający maksymalne nachylenie, przy którym nie następuje jeszcze przemieszczenie materiału luźnego nazywamy kątem naturalnego spoczynku. Kąt ten jest różny dla każdego rodzaju materiału i np.: dla żwirów dobrze obtoczonych wynosi ok. 20
dla piasków eolicznych 30 - 33
dla piargów ostrokrawędzistych 43

Podsumowując największy wpływ na tempo, rozmiar i nasilenie ruchów masowych ma:
- nachylenie stoku
- rodzaj skał ulegających przemieszczeniu

Do ruchów masowych zaliczamy:
- odpadanie
- obrywanie
- osuwanie
- osiadanie
- zsuwanie
- spływanie

Odpadanie – przyczyną odpadania jest zmniejszenie spoistości skał budujących ściany i urwiska skalne, a procesem, który do tego doprowadza jest wietrzenie fizyczne (mechaniczne). W zależności od warunków panujących na danym obszarze wietrzenie spowodowane może być przez:
- nasłonecznienie (insolacja), które zachodzi na obszarach gdzie dobowe amplitudy temperatur są bardzo duże (w niektórych rejonach ziemi osiągają nawet 80C). Duże znaczenia ma tutaj wystawa ściany (ściany południowe nagrzewają się mocniej), brak pokrywy roślinnej oraz rodzaj skały i minerałów ją budujących (każdy minerał ma inny współczynnik rozszerzalności cieplnej). Wietrzenie to występuje zwłaszcza na pustyniach oraz na obszarach górskich i podbiegunowych podbiegunowych w okresach cieplnych.
- zamróz zachodzi wówczas, gdy temperatura powietrza waha się w okolicy 0C a skały są porowate lub silnie uszczelinione. Woda wnikająca w owe szczeliny i pory zamarza i zwiększa swoją objętość, co powoduje rozsadzenie skały. Wietrzenie to ma miejsce głównie w wysokich górach i terenach podbiegunowych.
- krystalizacja soli w szczelinach i porach
- wysychanie
- działalność roślin, zwierząt i człowieka. Udział roślin w wietrzeniu fizycznym wiąże się głównie z rozrostem korzeni. W wielu rejonach proces wietrzenia powodowanego działalnością roślin został nieumyślnie powstrzymany poprzez wyrąb olbrzymich połaci lasów dla celów gospodarczych np. hutnictwa (w Tatrach, wytrzebiono cały pierwotny drzewostan regla dolnego). W ostatnich czasach duży wpływ na wietrzenie ma nadmierny ruch turystyczny na obszarach o szczególnych walorach przyrodniczych np. Tatry.

Na dalsze przemieszczanie materiału zwietrzelinowego oprócz stromości stoku i faktury zwietrzeliny ma wpływ:
- ilość opadów
- pokrywa śnieżna
- obecność lub brak pokrywy roślinnej
- działalność zwierząt i człowieka
- tempo usuwania materiału zwietrzelinowego z dna doliny przez wody powierzchniowe lub lodowiec.

Obrywy – podstawowym warunkiem umożliwiającym powstanie obrywów jest wielka stromość ścian skalnych. Największe ryzyko występuje w ścianach przewieszonych z licznymi okapami. Oprócz stromości czynnikami powodującymi obrywy są:
- działalność rzek, które podmywają zbocza
- lodowiec, który powoduje głębokie podcięcie zboczy górskich, a po jego stopieniu następuje rozszerzenie istniejących w masywie górskim szczelin, co z kolei doprowadza do blokowych, grawitacyjnych przesunięć skał. Efekty takich przesunięć zaobserwować można w jaskiniach, ich następstwem są także rowy grzbietowe.
Obryw, który nastąpił pod koniec plejstocenu w Dolinie Miętusiej w Tatrach Zachodnich był wywołany takimi właśnie przesunięciami. Olbrzymie masy skał runęły wówczas na dno doliny tworząc tak zwane Wantule, a stok, z którego nastąpił obryw nazywa się Dziurawe.

- działalność fal morskich, obrywy takie obserwować można na wyspie Wolin i przylądku Rozewie, gdzie fale morskie podmywają stromy brzeg morski.
- działalność człowieka (budowa dróg, eksploatacja kamieniołomów, eksplozje itp.)
- zmniejszenie tarcia między warstwowego
- trzęsienia ziemi

Osuwanie i osiadanie – warunkiem powstawanie osuwisk i osiadania jest duże nachylenie stoku i odpowiednia budowa geologiczna. Największe ryzyko występuje również, gdy płaszczyzna, wzdłuż której następuje przemieszczenie się mas skalnych bądź zwietrzałych pokrywa się z: płaszczyzną uławicenia, powierzchnią szczeliny lub powierzchnią oddzielającą litą skałę od pokrywy zwietrzelinowej. Czynnikami powodującymi te zjawiska są również:
- podcinanie stoków przez wodę lub rzekę
- działalność człowieka np. budowa drogi pod zboczem
- trzęsienie ziemi

Bezpośrednią zaś przyczyną jest silne nasiąkanie ma skalnych bądź zwietrzelinowych wodą deszczową lub roztopową.

Zsuwanie – zachodzi na stokach o nachyleniu już 3, a powoduje je siła ciężkości oraz drobne przemieszczenia w obrębie pokrywy zwietrzelinowej wywołane zamrażaniem i odmrażaniem, rozpuszczaniem, rozrastaniem się korzeni roślin. W zależności klimatu, w którym zachodzi zsuwaniem wywołują je różne przyczyny.
- cieczenie charakterystyczne jest dla klimatu gorącego i wilgotnego, sprzyja mu silne przepojenie wodą, przeszkodą jest zaś gęsta pokrywa roślinna.
- spełzywanie zachodzi w klimacie umiarkowanym na stokach nie pokrytych lasem. Jego występowanie jest związane z występowaniem opadów i roztopów.
Spełzywanie może nastąpić również w wyniku pogłębiania dolin przez lodowiec w miejscach gdzie sprzyja temu budowa geologiczna np. w Tatrach na zachodnim zboczu Doliny Kościeliskiej następuje spełzywanie rozbitych uskokami na bloki wapieni środkowego triasu po powierzchni miękkich łupków wieku kredowego.
- soliflukcja jest szczególnie powszechna na obszarach polarnych. Jej występowanie związane jest z obecnością zmarzliny.

Spływanie – powstaje w skutek przepojenia wodą utworów ilastych lub gliniastych ubogich w pokrywę roślinną. Warunki idealne do spływania panują na gruntach ornych wiosną lub jesienią.

2. spłukiwanie

Procesy spłukiwania należą do procesów stokowych. Zachodzą one z udziałem wód deszczowych, roztopowych i niewielkim stopniu wypływających wód podziemnych.
Mogą mieć różną postać:
- "bombardowania" kroplami deszczu
- spłukiwania powierzchniowego (warstwowego)
- spłukiwania linijnego (bruzdowego, żłobinowego)
- transportu materiału stokowego w roztworze.

"Bombardowanie" kroplami deszczu
Znaczącą role odgrywa w terenach pozbawionych lub z częściową szatą roślinną. Podczas uderzania kropli o podłoże, następuje przemieszczenie fragmentów skalnych o średnicy powyżej 1 cm. "Bombardowanie" wspomaga proces właściwego spłukiwania, zapewniając stała obecność luźnych cząstek skalnych na powierzchni, które mogą zostać włączone w transport wzdłuż stoku.


Spłukiwanie powierzchniowe
Prowadzi do wymywania drobnych, luźnych cząstek zwietrzeliny i gleby. Stanowi pierwszą fazę spływu wody w zlewniach potokowych.

Spłukiwanie bruzdowe
Dominuje w środkowej i dolnej części powierzchni stokowej. Poszczególne nitki i strużki wody łączą się w strugi, które formują wydłużone, rynnowate zagłębienia. Sąsiadujące ze sobą zagłębienia, tworzą liczne rozgałęzienia, dając w efekcie gęstą sieć rynienek, pokrywającą stok.
Stoki o większym nachyleniu i zbudowane ze skał podatnych na erozję, system żłobin utrwala się w wyniku powtarzalności procesu spłukiwania, przeobrażając się w głębokie kilkumetrowe bruzdy, nazywane wąwozami.

Transport materiału stokowego w roztworze
Sprawne odprowadzenie produktów wietrzenia chemicznego na stokach w postaci roztworu prowadzi do dużych przeobrażeń morfologicznych, tworząc rzeźbę krasową (kras powierzchniowy i podziemny).









Bibliografia:
- „ Oblicze naszej planety – geologia i geomorfologia w zarysie ” – P. Kłysz, J. Skoczylas
- „ Jak powstały Tatry ” – Edward Pasendorfer
- „ Tatry polskie – przewodnik geologiczny ” – Maria Bac Moszaszwili, Małgorzata Gąsienica Szostak
- „ Geografia powszechna ” – tom 1