Dualistyczna koncepcja świata. Walka dobra ze złem w tolkienowskiej rzeczywistości

John Ronald Reuel Tolkien, urodził się w Bloemfontein (obecnie RPA), w 1892 r., zmarł w Bournemouth (Anglia). Angielski pisarz, jeden z twórców nurtu fantasy. Wcześnie utracił ojca, wraz z bratem wychowywany był przez matkę, która w znacznym stopniu wywarła wpływ na osobowość przyszłego pisarza – podobnie jak ona głęboko religijnego katolika. W 1915 r. Tolkien został wysłany na front do Francji, gdzie zaraził się gorączką okopową. Ożenił się z Edith Bratt, swoją pierwszą i jedyną miłością. Był profesorem uniwersytetów Oxford i Cambridge, specjalista z zakresu filologii staroangielskiej, mediawista. Znał wiele języków w tym również język polski. Autor licznych prac naukowych. Jego pierwsze próby pisarskie nie miały charakteru ściśle literackiego, były to raczej rozprawy lingwistyczne. W 1937 roku wymyślił i spisał dla swoich dzieci historię o hobbitach: „Hobbit, czyli tam i z powrotem” (wyd. polskie 1960 r.), trylogia „Władca pierścieni” 1954-1955 (wyd. polskie 1961-1963), tom dopełniający „Władcę pierścieni” – „Silmarillion” (1977, wyd. polskie 1985 r.) opracował po śmierci pisarza jego syn; „Rudy Dżil jego pies” (1949, wyd. polskie 1962), „Kowal z PodlesiaWiększego” (1967, wyd. polskie 1980). Inne utwory tłumaczone na język polski to m.in.: „Listy od świętego Mikołaja” (wyd. pol. 1994), „Niedokończone opowieści Sródziemia i Numeronu” (1982, wyd. pol. 1994); „Pan Gawen i Zielony Rycerz”, „Perła”, „Król Orfeo” (wyd. pol. 1997), „Przygody Toma Bombadila” (1962, wyd. pol. 1997), „Tolkienowska księga dni” (wyd. pol. 1999), „Tolkien dzieciom”( wyd. pol. 1994), „Niedokończone opowieści” (1982, wyd. pol. 1995-96).

Powieści i utwory Tolkiena cechuje charakter baśniowy. Korzystając ze Słownika terminów literackich Stanisława Sierotwińskiego, baśń to: opowiadanie ludowe o dominujących elementach fantastyki ( o nadprzyrodzonych istotach i cudownych zdarzeniach, wróżkach, czarach itp. lub o tym, co nieznane z doświadczenia pobudza wyobraźnię, jak np. o królach, skarbach).
Świat w tolkienowskich utworach nie jest światem, w którym mogłaby istnieć całkowita idylla. To świat kontrastu między odwieczną walką dobra ze złem, pełen nieprawdopodobnych postaci takich jak krasnoludy, hobbici, elfy, trolle, smoki i inne, postaci nierealne, jednakże obok których występują również postacie realne, są nimi m.in. ludzie, rycerze.

„Hobbit, czyli tam i z powrotem” – powieść dzięki której Tolkien zdobył światową sławę literacką. „Hobbit...” jest powieścią znakomicie i z wielkim poczuciem humoru ukazującą przygody pewnego hobbita, czyli Bilba Bagginsa.
Hobbici to mali ludzie, mniejsi od krasnoludów, więksi od liliputów, różniących się od nich tym, że nie noszą brody. Hobbici mieszkają w cichych, pełnych zieleni krainach, w których prowadzą swoje spokojne życie. Ich mieszkania są małe ale ładnie urządzone, przestronne i pełne wygód, w których wszystko ma swoje miejsce, a wyglądem przypominają nory w ziemi. Hobbici uwielbiają spokój, dbają oswój wizerunek, lubią jeść i pić i zawsze postępują według ustalonego planu.
Pewnego razu Bilba odwiedza czarodziej Gandalf wraz z kilkunastoma krasnoludami o pięknych imionach: Nori, Dwalin, Oin, Bombur, Thorin, Gloin, Dori, Bifur... Po wydanej przez Bilba gościnnej uczcie, wciągają go w wyprawę po przygody. Bilbo lubiący spokój i wygody, początkowo niechętny wyprawie „to znaczy – mówi – nieprzyjemności, zburzony spokój, brak wygód. Przez takie rzeczy można spóźnić się na obiad.” Jednak w końcu wyrusza w tę podróż, mianowany zostaje nawet włamywaczem.
Powieść opowiada o nieprawdopodobnych przeżyciach, spotkaniach z groźnymi przeciwnikami, walkach, wojnach, szukaniu skarbów, licznych niebezpieczeństwach i fantastycznym ocaleniu – powrocie do domowych pieleszy. Przed wyprawą Bilbo nie lubił przygód, ale po powrocie do domu bardzo się zmienił. Przestał się bać, stał się sławny i zaczął rozmyślać...
Książka ta powstała pod wielkim wpływem staroangielskich legend, baśni i mitów, w których pełno czarodziei, smoków, tajemniczych pierścieni o cudownej mocy, dziwów i stworów takich, jak trolle, elfy czy źli czarownicy, obok grona niezliczonych oszustów i przestępców. Te stare opowieści bardzo często wzbogacone są o parodystycznie bądź pastiszowo potraktowane wątki, czerpane ze współczesnych powieści przygodowych i science fiction – to zaledwie punkt wyjścia do całkowicie samodzielnej i oryginalnej konstrukcji literackiej, jaką stanowi Hobbit.

Trylogia Tolkiena, Władca pierścieni, obejmuje Drużynę pierścienia, Dwie wieże i Powrót króla.
"Na początku istniało kilka wielkich pierścieni. Trzy z nich zostały dane Elfom – nieśmiertelnym, najmędrszym i najbliższym magii spośród wszystkich ras. Siedem – władcom krasnoludów – wspaniałym górnikom. Dziewięć – rasie ludzi, która ponad wszystko pożądała władzy. W pierścieniach ukryta była władza i wola zdobyta przez każdą z ras, ale wszystkie zostały oszukane... W krainie Mordoru, w ogniach góry Orodruiny, Sauron stworzył jeszcze jeden pierścień, by władać pozostałymi. Wlał w niego całe swe okrucieństwo i złośliwość." Wydawać by się mogło, że nic nie jest w stanie go pokonać, a jednak Sródziemie i Elfy przeciwstawiły się mu. Jednym z bohaterów tej trylogii jest Frodo Baggins, krewny Bilba Bagginsa, który wraz z Gandalfem – czarodziejem i innymi hobbitami podejmuje wyprawę do Mordoru, by tam w królestwie ciemności zniszczyć Pierścień Władzy Saurona Wielkiego. Frodo nie ma innego wyjścia, musi wykonać to zadanie, w przeciwnym razie wszystko zostanie zaprzepaszczone, a zło zapanuje nad wszystkim i wszystkimi. Więc wyrusza w długą i niebezpieczna podróż do Góry Przeznaczenia, by tam w jej wrzącej czeluści unicestwić pierścień. Nic nie jest przesadzone, a na początku wydaje się nawet, że siły zła są potężniejsze i lepiej zorganizowane od sił dobra. Udaje się, pierścień został zniszczony. Na tym nie kończą się ich przygody, wkrótce Gandalf prowadzi ich do krainy elfów.
Barwna opowieść Tolkiena odznacza się wielką pomysłowością, tajemniczością i umiejętnością tworzenia intrygi. Pisarz buduje własną mitologię, nawiązując do legend staroangielskich, średniowiecznych baśni i mitów o czarodziejach, smokach, trollach czy elfach, snuje odwieczną opowieść o walce dobra ze złem. Powieść Tolkiena toczy się poza czasem, w krainie czystej wyobraźni, przerywana co pewien czas pieśniami i poematami. Jest metaforą niezwyciężalnej siły życia, która pozwala małym bohaterom stawić czoło potężnym siłom zniszczenia, mimo odczuwanego przez nich lęku, a niekiedy bezradności wobec mocy przeciwnika. A jednak to oni właśnie zwyciężają.
To heroiczna saga – paraboliczna przypowieść o prapoczątkach świata, w którym trzeba zniszczyć zło – uosobione w postaci Saurona i uprzedmiotowione w pierścieniu. Tolkien dokonał w trylogii trawestacji starych wątków i motywów z średniowiecznych chansons de geste, Pieśni o Nibelungach, sag skandynawskich i germańskich mitów, w których dominują rytuały odrodzenia i oczyszczenia, oraz irlandzkich podań o Krainie Nieśmiertelnych.

Baśniowy charakter ma również humorystyczna relacja o przygodach gospodarza, który oswoił smoka i zgarnął jego skarb – Rudy Dżil i jego pies oraz opowieść Kowal z Podlesia Większego.

Fantastyczny świat jaki powstaje z tych wszystkich różnorodnych elementów, zabiegów i pomysłów autorskich, jest tworem obmyślanym do najdrobniejszych szczegółów: wyglądu, psychologicznych reakcji i zachowań poszczególnych postaci (nawet drugoplanowych), jak i samej akcji utworu, toczącej się z żelazną logiką (w ramach logiki wstępnie przyjętych założeń baśniowych), od wydarzenia do wydarzenia, od przygody do przygody. Całość ma wielki sens moralny i wychowawczy; jest znakomitą i brawurowo przeprowadzoną manifestacją autorskiego poglądu na świat. Istnieją w nim dobro i zło, mądrzy i głupi, uczciwi i podstępni cwaniacy, umiejący korzystać z życia i jego darów oraz wiecznie niezadowoleni z niego lub wykorzystujący innych do swoich niecnych celów. I to nie tylko wśród sympatycznych stworków i prawdziwych potworków, od jakich roi się ta powieść, ale także i wśród ludzi, jacy się tu pojawiają, w nienajlepszym na ogół kontekście. A przecież do nich – młodych ta powieść jest adresowana, ukazując w aluzyjny lecz wyrazisty sposób realny i współczesny ludzki świat, z jego szaleństwami, wojnami, wielkimi i małymi złoczyńcami, dramatami i niesprawiedliwością, ale i pięknem życia, przyrody, naturalnością uczuć i pragnień zwykłych ludzi.










Literatura:
1. Carpenter H.,J.R.R.Tolkien: wizjoner i marzyciel, przeł. A. Sylwanowicz, W-wa 1997;
2. Grotta D., Tolkien – twórca Sródziemia. Biografia, przeł., M. Wawrzyńczak, W – wa 1998
3. Hartwig – Sosnowska J., „Władca pierścieni”: cały świat w każdym z nas [w tejże:] Wyobraźnia bez granic, W – wa 1987