Gustaw Herling – Grudziński - Inny Świat

Autor: Gustaw Herling – Grudziński
Tytuł: Inny Świat
Forma: powieść
Data powstania: wydanie angielskie: Londyn 1951; wydanie polskie: Londyn 1953

Autor Innego Świata - Gustaw Herling Grudziński, studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Aresztowany w marcu 1940 roku w Grodnie, został skazany przez NKWD na pięć lat pobytu w obozach. Poprzez więzienia w Witebsku, Leningradzie, Wołogdzie trafił do łagru w Jercewie, na linii do Archangielska. Zwolniony po dramatycznej głodówce protestacyjnej 20 stycznia 1942 roku, wstąpił do Armii Andersa. Brał udział w kampanii włoskiej i został odznaczony orderem Virtuti Militari po bitwie pod Monte Cassino.

Po 1946 roku zaangażował się w zakładanie Rzymie Instytutu Literackiego i miesięcznika Kultura. W 1947 przeniósł się do Londynu, a w latach 1952 –1955 pracował w rozgłośni radia “Wolna Europa” w Monachium. W 1955 roku osiadł na stałe w Neapolu, gdzie zmarł w 2000 roku. Jego debiutem książkowym był tom szkiców literackich Żywi i umarli /Rzym 1945/, kolejne książki to Inny świat oraz liczne tomy opowiadań i szkiców: Skrzydła ołtarza /Paryż 1960/, Drugie Przyjście /Paryż 1963/ oraz Dziennik pisany nocą /Paryż 1973 –1989/.

Treść:

Oficjalne wydanie krajowe Innego świata w 1989 roku, poprzedził autor przedmową, której celem jest zwrócenie uwagi czytelników, iż książka ta to nie tylko dokument, lecz przede wszystkim utwór literacki. Jednakże w momencie pierwszej, angielskiej edycji utworu ważne było połączenie dokumentalnego i artystycznego aspektu. Zachód, ze względów politycznych, niechętnie przyjmował wieści z “innego świata” - sowieckiej cywilizacji więzienno – łagrowej. Fakt, że tekst poprzedzony został przedmową sławnego filozofa Bertranda Russella i że miał bardzo dobre recenzje i dalsze przekłady, przyczyniło się do przerwania milczenia wokół niewygodnego tematu.

Akcję powieści rozpoczyna opis sowieckiego więzienia i odczytanie więźniom wyroków skazujących na pracę w łagrze. Powodem skazania głównego bohatera jest posiadanie wysokich butów, które miały świadczyć o stopniu majora wojsk polskich oraz nazwisko, które w brzmieniu rosyjskim - Gerling, kojarzyło się z marszałkiem lotnictwa niemieckiego Geringiem.

W rosyjskim więzieniu poznaje bohater rozmaitych ludzi, jak na przykład starego szewca żydowskiego, któremu w więzieniu zabrano w wyniku donosu ostatnie zdjęcie syna – kapitana sowieckiego lotnictwa. Dowiaduje się też bohater o swoistej hierarchii panującej w rosyjskich więzieniach: o “urkach”, którym staje się przestępca po wielokrotnej recydywie, o “biełoruczkach”, czyli więźniach politycznych, którzy mają szczególnie ciężkie warunki, by za dużo nie myśleć oraz o “bytownikach” z których coś jeszcze dla władzy być może, tak podatni są na indoktrynacje.

W łagrze w Jercewie poznaje bohater prawdziwe oblicze rosyjskiego wymiaru sprawiedliwości. W zastraszający tempie rośnie wskaźnik śmiertelności w obozie. Najpierw, przy ciężkiej pracy, niskich temperaturach i braku jedzenia umierają komuniści polscy i niemieccy, po nich Ukraińcy i mieszkańcy środkowej Azji: Kazachowie, Uzbekowie, Turkmeni i Kirgizi. Najlepiej trzymali się przy pracach leśnych rdzenni Rosjanie, Bałtowie i Finowie, więc podwyższono im dzienne racje o sto gramów chleba i dodatkową chochlę zupy.

W świecie łagru sowieckiego “preparuje” się więźnia, to znaczy człowiek popada w stan, w którym “uczucia i myśli obluzowują się” a “pomiędzy skojarzeniami powstają luki”. To swego rodzaju stan otępienia zmysłów, posłuszeństwa, uległości – po to aby przeżyć lub choćby uniknąć bólu czy głodu. W podobnej sytuacji nie dziwią ani nie oburzają człowieka “nocne łowy” i gwałty na więzionych kobietach, oddawanie swojej dziewczyny na użytek kolegom jak w przypadku kowala i Marusi, czy też historia “generalskiej doczki”, którą głodem zmuszono by zrezygnowała z “cnotliwości”, co w końcu się udało. Odstąpiwszy raz od swych zasad, dziewczynie było obojętne komu, gdzie i kiedy się oddaje – byle nie być już głodną.

Podobnie tragiczny był przypadek Pamfiłowa, który pogrążony w bezgranicznej miłości do syna nie może pogodzić się z faktem, że ów syn się go wyrzekł, by nie być “rodziną przestępcy” – lecz sam potem trafia do obozu.

Wszechogarniającą siłą w obozie jest donos. W przypadku Grudzińskiego stało się faktem, że to właśnie najlepszy przyjaciel na niego doniósł.

Obozowe zniewolenie to fizyczne i psychiczne złamanie człowieka. Grudziński poraża czytelnika panoramą łagru, jaką odmalowuje w powieści. Kolejne części utworu dotyczą różnych sfer obozowego życia: pracy, posiłków, chorób, spotkań z ludźmi z zewnątrz, wiary, życia seksualnego. Te cząstki składają się na zorganizowaną całość, która ma być nie tylko dowodem potworności, lecz także próbą analizy i zrozumienia tak niepojętego systemu.

Realia sowieckiego zostały przedstawione we różnorodnych jego aspektach. Pierwszym z nich jest selekcja i niszczenie słabszych, pokazana przez opis klasyfikacji ludzi według kotła z zupą. Im człowiek słabszy, tym mniej jedzenia dostawał. Następnym niepisanym prawem obozu była wyższość tzw. “urków” nad więźniami politycznymi i ich prawo do znęcania się nad nimi, czy też “wygrywania” ich rzeczy w karty.

W Innym świecie zdaje się panować porządek chronologiczny. Rzeczywistość jest ukazana z perspektywy więźniów, narracja ma werystyczny charakter, potwierdzony przez doznania wszystkich zmysłów, które uświadamiają sytuację zamknięcia i osaczenia: bieg słońca na dziedzińcu więziennym, odgłosy kroków, podobne odruchy więźniów.

Śmierć była w obozie wszechobecna i stanowiła cały proces: od chorób, głodu do męki psychicznej, która mogła mieć swój gorzki finał w samobójstwie, które było jedyna możliwością samostanowienia o sobie, aktem wolności. Śmierć czy samobójstwa nie czyniły na nikim specjalnego wrażenia - tak wpływało na ludzi nieludzkie warunki w jakich przebywali. Katorżnicza praca, powszechne donosicielstwo, sponiewieranie ciała ludzkiego – odmrożenia, wypadanie zębów i włosów, kurza ślepota, to wszystko wywoływało niemal wyłącznie atawistyczne reakcje u współwięźniów.

Grudziński odtworzył łagrowy świat z precyzją i dbałością o szczegóły. Jest to świat totalnie inny. Wartości powszechnie uznawane w europejskiej cywilizacji jak wolność, miłość, macierzyństwo, czy też miłość fizyczna ulegają tam zupełnej dezaktualizacji. Za granicami łagru obowiązują inne prawa, jest to machina nastawiona na całkowite wyeksploatowanie człowieka w niewolniczej pracy i pozbawienie go najmniej istotnych nawet zachowań indywidualnych. W tym świecie antydekalogu liczy się tylko praca wykonana przez grupę.

Przedstawiając rosyjski łagier skorzystał Grudziński z różnych sposobów opisu człowieka. Zastosował on opis psychologiczny tzw. proustowski, pokazując dramat duszy ludzkiej, a także technikę naturalistyczną, eksponując brzydotę więziennej codzienności. Przezroczysty język powieści – dokumentu jest wynikiem świadomej pracy nad tekstem, która dokument przetwarza w literaturę.