Faszyzm we Włoszech

Geneza faszyzmu bezsprzecznie wiąże się z I wojną światową i jej skutkami: kryzysem wartości, strachem przed komunizmem, problemami społecznymi i powojenną recesją. Uważa się, że kolebką faszyzmu są Włochy.

Włochy wyszły z wojny z zadłużoną gospodarką, narastającymi niepokojami społecznymi i zrujnowanym systemem finansowym. W walkach zginęło ok. 300tys. Włochów. Mimo, że Włochy należały do obozu państw zwycięskich, czuły się wykorzystane i pominięte przy ustaleniach traktatowych w Wersalu. Pod wpływem nacisków USA alianci nie wypełnili przyrzeczeń traktatu londyńskiego – Włochy nie dostały ani obszarów na wschodnim wybrzeżu Adriatyku, ani części niemieckiego imperium kolonialnego.

W 1919 r. ochotnicy pod dowództwem Gabrielle d’Annunzio zajęli Fiume – miasto znajdujące się na terenia Jugosławii. W 1920 Włochy i Jugosławia podpisały traktat graniczny, na mocy którego Włochy przejęły prowincje Triest i Istria oraz miasto Zada r. Jugosławia zaś otrzymała Dalmację. Fiume pozostało do 1924 r. wolnym miastem.

Rozdrobnienie polityczne w parlamencie nie pozwoliło na powołanie silnego i trwałego rządu. Socjalistyczne związki zawodowe zaczęły w latach 1919-1920 organizować liczne strajki i demonstracje. Dochodziło nawet do lokalnych prób obalenia władzy. Jesienią 1920 r. związkowcy zajęli kilkaset fabryk usiłując rządzić nimi samodzielnie. Rozszerzająca się fala strajków (tzw. strajkomania) pogarszała sytuację gospodarczą kraju. Jednak związkowcy w końcu się wycofali nie będąc w stanie podjąć zdecydowanych działań politycznych.

Na fali społecznego niezadowolenia oraz strachu przed komunizmem na scenę polityczną wkroczył Banito Mussolini (były dziennikarz gazety "Il Popolo d’Italia"). Italia marcu 1919 r. założył organizację zrzeszającą weteranów wojennych, zwaną Fasci di combattumento. Organizacja ta w momencie powstania głosiła program, w którym obok haseł budowy "Wielkich Włoch", znajdowały się postulaty większego obciążenia podatkami grupy najbogatszych oraz konfiskaty majątków kościelnych. Zaczęły powstawać zbrojne bojówki ("czarne koszule") szczególnie ostro zwalczające zwolenników socjaldemokracji. W skrócie można powiedzieć, że program organizacji stanowił mieszaninę haseł i doktryn socjalistycznych, nacjonalistycznych, anarchistycznych i konserwatywnych.

W 1921 roku w listopadzie Mussolini przekształcił organizację kombatancką w Narodową Partię Faszystowską. Na czele partii stanął on sam i przyjął tytuł wodza (duce). Założenia partii były następujące.
- nawiązanie do tradycji rzymskich
- poprawa bytu robotników
- poprawa warunków socjalnych

W wyborach do parlamentu w 1921 r. ponownie zwyciężyli socjaliści, lecz do parlamentu weszli także faszyści z liczbą 35 mandatów. Mussoliniego popierały wówczas kręgi przemysłowe i finansowe, klasa średnia, chłopi i kombatanci. Pozycja ugrupowania wzmocniła się, gdy na przełomie 1921 i 1922 r. zmieniono program. Mussolini odwrócił się od republikanizmu i nawiązał kontakty z dworem królewskim i zbliżył się do kościoła katolickiego. Z partii usunięto radykałów społecznych i antyklerykałów, zaczęto zaś przyjmować duże ilości młodzieży. W roku 1922 "czarne koszule" zostały włączone do partii jako milicja partyjna. W tym okresie prześladowano posłów socjalistycznych, niektórych z nich usuwano. Walki lewicy z prawicą miały bardzo krwawy przebieg. W latach 1919-1922 w walkach wewnętrznych poniosło śmierć około 500 faszystów i prawie 10 razy więcej zwolenników lewicy. W październiku 1922 r. kraj znajdował się na krawędzi wojny domowej. Mussolini zwołał do Neapolu zjazd swoich zwolenników (prawie 25 tys. osób) i zażądał dla siebie teki premiera. 24 października 1922 wydał on rozkaz marszu na Rzym. Około 40 tys. "czarnych koszul" z kilku miejscowości ruszyło do stolicy. Do żadnych walk nie doszło, gdyż król Włoch Wiktor Emanuel III, nie mając pewności co do stanowiska wojska, zdecydował się przekazać Mussoliniemu funkcję premiera. Sprzeciwił się tym samym żądaniom premiera mniejszościowego rządu socjalistycznego, aby wprowadzić stan wyjątkowy. Rozpoczął się okres dyktatury faszystowskiej.

Mussolini osiągnąwszy władzę wykonawczą, w pierwszym okresie rządów, wbrew oczekiwaniom części swoich zwolenników, nie zburzył dotychczasowych struktur parlamentarnych. Powołana została Wielka Rada Faszystowska, lecz działała ona obok, a nie zamiast, parlamentu. Pod koniec roku 1922 zdelegalizowano partię komunistyczną, jednak inne partie opozycyjne mogły normalnie funkcjonować. Wygasły strajki i walki wewnętrzne. W 1923 r. Mussolini zmienił prawo wyborcze, które dawało ugrupowaniu zdobywającemu największą ilość głosów 2/3 miejsc w parlamencie. W styczniu 1924 r. rozwiązana została włoska izba deputowanych. Wybory przeprowadzone w atmosferze terroru wygrali faszyści. Lider socjalistów włoskich Giacomo Matteotti, który w swych wystąpieniach ostro zwalczał politykę rządu faszystowskiego, został w czerwcu 1924 r. porwany i zamordowany (powieszono go na haku rzeźniczym). Morderstwo polityczne oznaczało przejście faszystów do ofensywy. Mussolini zniósł wolność prasy, a w styczniu 1925 r. ogłosił całkowite przejęcie pełni władzy. Nieudana próba zamachu na Mussoliniego stała się pretekstem do zakazu działania wszystkich partii za wyjątkiem faszystowskiej. W 1928 r. Wielka Rada Faszystowska została mianowana organem zwierzchnim nad parlamentem, była ona jednocześnie najwyższą instytucją państwową.

Nie prześladowano Kościoła. W 1929 r. doszło do zawarcia paktów luterańskich pomiędzy papiestwem, a rządem faszystowskim. Religia rzymskokatolicka została tym samym uznana za religię państwową Włoch. Pakt ten gwarantował niezawisłość państwa watykańskiego, watykańskiego, z drugiej strony uznanie przez Stolicę Apostolską reżimu faszystowskiego. Od tego czasu oficjalnie uznano Watykan – wydzieloną część Rzymu za siedzibę papieża.

W latach 1929-1933 nastąpił spory rozwój ekonomiczny Włoch. W polityce zagranicznej Włochy dążyły do zdobycia i utrzymania swoich wpływów strefie Bałkanów. Zaborcze plany Hitlera dotyczące Austrii początkowo spotkały się z wrogą postawą Mussoliniego. Świadectwem wielkomocarstwowej polityki Włoch był rozwój zbrojeń na lądzie i na morzu. W latach 30-tych nawiązując do idei wielkiego imperium rzymskiego, starano się zbudować potęgę imperialną Włoch. W październiku 1935 r. rozpoczęła się wojna w Etiopii. Dzięki zdecydowanej przewadze w uzbrojeniu Włosi zwyciężyli nad Etiopczykami. W 1936 r. kraj został podbity. Wojna ta doprowadziła do zaostrzenia stosunków z Wielką Brytanią i Francją oraz do zbliżenia z hitlerowskimi Niemcami. W październiku 1936 r. w Berlinie podpisano układ o współpracy politycznej pomiędzy Berlinem a Rzymem – tzw. "oś Berlin-Rzym".