Bohater romantyczny w twórczości Adama Mickiwicza

Romantyzm, określany przez niemieckich myślicieli wiekiem burzy i naporu [sturm und strang], był okresem zgoła innym od pozostałych. Wielka Rewolucja Francuska przeciw niesprawiedliwym stosunkowm społecznym, rewolucja burżuazyjna w Angli, powstanie Grecji w imie wolności i niepodległości oraz nasza narodowa walka o wyzwolenie się ze szponów zaborców to wydarzenia które kształtowały uwczesny światopogląd. W literaturze, na szczycie hierarchi wartości, znalazły się cechy takie jak młodość, miłość, ufność w wydarzenia ponadzmysłowe, bunt przeciwko ogólnemu złu oraz tak zwany weltschmerz, czyli ból świata – odwrócenie się od społeczeństwa, negacja wszelkich wartości, pesymizm i poczucie własnej słabości. Uosobienie tych cech bardzo często znajdowano w postaciach poetów, artystów, podróżników uznawanych za postacie wrażliwe i czułe. W Poslce sytuacja była wyjątkowa. Kraj ten oficjalnie nie istniał, a jego lud wciąż prowadził walkę narodowowyzwoleńczą. Poeta zyskał rangę wieszcza i przywódcy narodu o cechach niemalże boskich. Jednym z trzech polskich wieszczy obok Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego był Adam Mickiewicz. W swoich utworach, poprzez tworzenie charakterystycznych dla romantyzmu bohaterów, szerzył on wzniosłe, a zarazem typowe dla ówczesnego okresu literackiego, przesłania do narodu.

Postawę typowego romantyka, silnie polegającego na wydarzeniach nadprzyrodzonych i wierzeniach ludowych oraz sile uczucia, zaprezentował Mickiewicz w balladzie ‘Romantyczność’. Na przykładzie głównej bohaterki utworu zawarł swoją polemikę z oświeceniowym racjonalizmem i empiryzmem. Już motto zaczerpnięte z Szekspira sugeruje klimat wydarzeń zawartych w balladzie. Oto Karusia, na wpół obłąkana dziewczyna, rozmawia z duchem swego zmarłego ukochanego. Dziewczyna nie zachowuje się racjonalnie, raz się śmieje, a raz płacze. Widzi ducha zmarłego i jest przekonana o jego miłości. Wokół płaczącej Karusi szybko zbiera się tłum ludzi. Są przekonani, żę duch zmarłego Jasia jest wśród nich obecny. Jedynie starzec mierzący świat ‘szkiełkiem i okniem’ uważa, że dziewczyna ‘duby smalone bredzi’, ponieważ on nikogo nie widzi ani nie słyszy. Jest to typowy człowiek oświecenia. Po stronie nieszczęśliwej dziewczyny staje narrator, który ukazuje się w ostatnich strofach utworu wypowiadając słynne słowa: ‘Miej serce i patrzaj w serce’. Ballada ta zawiera polemikę klasyków z romatykami. Racjonalnie myślący starzec stoi w opozycji do gminu i poety, którzy kierują się uczuciami i wiarą.

Dziady to ludowy obrzęd, sięgający czasów pogańskich. Odbywał się kilka razy do w roku i polegał na wywoływaniu dusz zmarłych, które błąkają się w czyśćcu. Od tegoż zwyczaju Mickiewicz wziął nazwę dla jednego ze swych największych dzieł. Utwór podzielony na trzy częśći - II, III i IV - zawiera olbrzymią ilość wątków, które nie są połączone chronologicznie. W dziele tym panuje pozorny chaos i zamieszanie, które jest efektem zamierzonym i typowym dla utworów romantycznych. Przez wszyskie cześci przewija się postać nieszczęśliwego kochanka Gustawa, który przeistacza się w silnego i nowego Konrada. Mickiewicz stworzył dzieło zawierające większość motywów typowych dla literatury ówczesnych lat.
Bohaterem IV i częściowo II cześci jest Gustaw, nieszczęśliwy kochanek, którego historia opowiedziana księdzu przez pustelnika, stanowi jeden z najpiękniejszych literackich tekstów o miłości. W domu księdza toczy się rozmowa, którą można podzielic na trzy godziny. W godzinie miłości Gustaw opowiada o pięknych chwilach spędzonych z ukochaną, które odcisnęły w jego duszy wieczne piętno. Lektury ‘Cierpień młodego Wertera’ Goethego, czy też ‘Nowej Heloizy’ Rousseau wyjaskrawiły odczuwanie miłości przez Gustawa. Zapomniał on o rzeczywistym świecie i pogrążył się w marzniach o wielkiej i idealnej miłości. Za swoje zaślepienie oskarża księdza, który okazuje się jego dawnym nauczycielem i zaszczepił u niego zamiłowanie do nauki przez co pogrążył się on w lekturach. W godznie rozpaczy, będącym fragmentem niezwykle dramatycznym Gustwaw ujawnia swe prawdziwe uczucia, których doznał po utracie ukochanej. Przywołuje sceny z uczty weselnej swej wybranki z innym. Ogarnia go szaleństwo i w afekcie popełnia samobójstwo. Mimo to nadal żyje, a jego czyn ma charakter przenośny. Gustaw umarł dla świata zewnętrznego i zamknął się w swoim bólu i cierpieniu. Jest to symboliczna ucieczka od ludzi i rzeczywistości, która okazała się tak odległa od marzeń. Godzina rozpaczy to również polemika ucznia ze swym nauczycielem niezwykle podobna do tej z ‘Romantyczności’. Gustaw zarzuca księdzu brak wiary w uczucia. Wspomina obrzęd Dziadów, który ksiądz nazywa pogańskim zabobonem, a który dla Gustawa jest momentem połącznia dusz. Ostatnia godzina to godznia przestrogi. Gustaw opowiada o pokutujących duszach. Nie zaznały one pokoju śmierci. Wśród nieszczęśników są także inni uczniowie księdza. Bezpośrednim nawiązaniem IV cześći Dziadów do II części są słowa Gustwa: ‘Kto za życia choć raz nie był w niebie, ten po śmierci nie trafi ni razu’. Wizja nieszczęśliwej, wyidealizowanej miłości, tak typowa dla romantycznych bohaterów, jest zarysowana niezwykle mozno. Gustaw jest przykładem tego jak silnym uczuciem jest właśnie miłość. Wskazuje jak niszczący wpływ ma na zakochanego - przynosi gorycz i zwątpienie w sens isnienia. Znów daje o sobie znać wyższość postrzegania rzeczy sercem i uczuciem nad oświeceniowym racjonalizmem.

Silny i stanowczy Konrad z III części ‘Dziadów’ to niejako drugie wcielenie Gustawa, które ujawniło się w skutek przemiany mającej miejsce w celi więziennej. Tutaj na piedestale znajduje się walka o wyzwolenie narodu, jednakże zgodnie z romantycznymi zasadami toczy się ona na wielu płaszczyznach. Konrad to człowiek o wyjątkowej wrażliwości i bogatym życiu wewnętrznym. Przeczuwa istnienie świata metafizycznego i stara się go poznać. Kocha naród i w pełni się z nim utożsamia „nazywam się milijon – bo za milijony kocham i cierpię katusze...” pragnie ofiarować mu wolność i nieśmiertelność, ale za cene całkowitego podporządkowania. W Wielkiej Improwizacji jako osoba niepospolita i równa Bogu, pragnie rządzić duszami i uczuciami poddanych. Oczywiście jego bunt przeciwko Bogu jest powodem klęski. Cechą Konrada jest prometejski bunt przeciw układom panującym w świecie. Jest on również przykładem bohatera bajronicznego: zbuntowanego, niezależnego, mającego poczucie wyższości i wyjątkowości, niepokornego, wolącego zginąć niż komukolwiek się podporządkować.

Silny patriotyzm Mickiewicza dał o sobie również znać w ‘Konradzie Walenrodzie’ powieści poetyckiej zawierającej cechy historyczne. Utwór rozpoczyna motto z ‘Państwa’ Machiavellego:, Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walki... trzeba być lisem i lwem.’ Główny bohater wybiera drogę lisa, choć wie, że jest wybór niezwykle trudny do zrealizowania. Historia młodego Litwina, którego prawdziwe imie brzmi Walter Alf, nawiązuje do postaci Giaura z utworu Byrona. Samotnie walczący i niezależny młodzieniec kierujący sie wzniosłymi pobudkami postanawia na własną rekę walczyć z wrogiem - Zakonem Krzyżackim. W niemalże prometejskim akcie, Konrad zrzeka się rodziny i szczęśliwego życia wśród narodu. Wykorzystując podstęp wkrada się w szeregi wroga, gdzie przez lata jest wzorowym rycerzem szanującym kodeks średniowieczny. Jego oddanie dla sprawy powoduje, że zyskuje olbrzymie zaufanie i zostaje mianowany na mistrza Zakonu. Dalsze jego poczynania nie są już tak szlachetne - zdradza on wiernych mu rycerzy, lecz tym samym doprowadza do klęski wroga swego narodu. Wyrzuty sumienia i chęć zachowania resztek honoru powodują u niego kolejne typowo romantyczne zachowanie. Popełnia on samobójstwo. Mickiewicz, zmuszony sytuacją polityczną, pokazała pod maską średniowiecznego rycerza, polskiego konspiratora. Przedstawił także konkretną formę walki - nie otwartej i bezpośredniej, ale ukrytej, zdradzieckiej. Średniowieczni Krzyżacy mogą być interpretowani jako współcześni Mickiewiczowi zaborcy, a Konrad to spiskowiec, który najważniejszą wartością uczynił miłość do ojczyzny.

Utwory polskiego romantyzmu nieco odbiegają od panujących ówcześnie kanonów. Dominuje tematyka narodowowyzwoleńcza i patriotyczna co wyraźnie widać w utworach właśnie Mickiwicza. Choć nawiązuje on do tematyki mistycyzmu i wydarzeń nadprzyrodzonych oraz miłośći to jednak zwraca wyraźną uwagę na naród i jego wartość. Poeta romantyczny uznawany był za wieszcza narodowego, jego duchowego przywódce. Z tego też powodu Mickiwicz, który świadom był swojej wybitnośći, tworzył bohaterów metaforycznych. Przenośnia ich archetypów miała być wzorcem do naśladowania dla narodu. Zachęcał on do patrzenia na świat sercem, a nie szkiełkiem i okiem jak oświeceniowi ‘ślepcy’. Zwracał uwagę na prawdziwą wartość uczucia jakim jest miłość, jego siłę oraz destrukcyjny wpływ na psychikę człowieka. Tym samym wcale nie negował istnienia miłości - gdyż ‘kto nie zaznał nieba na Ziemi, nie zazna go i w raju...’. Postacie Gustawa/Konrada, czy też Konrada Walenroda to bojwonicy o wolność narodu, Polscy Prometeusze gotowi poświęcić wszystko dla dobra ogółu. Nie zawsze osiągali sukces, lecz liczyła się ide samej walki. Poeta wzywał naród do walki o swoją wolność poprzez powoływanie się właśnie na te postacie.

Moim zdaniem owa metafora nie do końca zdała swój egzamin, choć z pewnością wywierała choć częściowo zamierzony efekt. Między innymi doskonałym przykładem są tutaj oraganizacje filomatów i filaretów, które zrzeszały młodych, wrażliwych ludzi, miłujących poezję, a zarazem pełnych energii patriotów narodowych, których działania miały dużo do czynienia z powstaniami narodowymi - styczniowym i listopadowym. Tak więc działalność takich twórców jak Adam Mickiewicz czy też Juliusz Słowacki, można uznać za bardzo ważną dla zachowania świadomości narodowej. To dzięki ich utorom wielu młodych zbuntowało się przeciwko systemowi który ich otaczał.