Charakterystyka oświecenia

Charakterystykę wieku światła, jak często określa się tę epokę, sformułował pod koniec XVIII w. filozof z Królewca — Immanuel Kant (1724–1804) — definiując oświecenie (niem. Aufklrung) jako wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Filozof objaśniał niepełnoletność jako niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem bez obcego kierownictwa. Kant w 1788 tak określał podstawowy postulat epoki: „Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem”.

Ludzie wieku filozofii czuli się członkami wspólnoty myślicieli, walczącymi o nową świadomość. Oświecenie bowiem było w większym stopniu wspólnotą pewnej problematyki, niż systemem myślenia czy ideologią. Nowi filozofowie zwracali się przeciwko wszelkim zamkniętym formułom, byli otwarci na dyskusje, a przede wszystkim na krytykę istniejącego stanu rzeczy. Wedle Denisa Diderota (1713–84) rola filozofa polegała na tym, aby zwalczać (piórem) zabobonników, fanatyków, nieuków, szaleńców i tyranów. Wolter zadanie filozofa utożsamiał z walką z przesądami (chodziło gł. o formy życia religijnego, o zwalczanie nietolerancji i ortodoksji). Dał temu wyraz w Traktacie o tolerancji, pisanym w obronie Calasa, kupca z Tuluzy, skazanego w procesie poszlakowym za rzekome zamordowanie syna.

Ojcem duchowym oświecenia był John Locke (1632–1704). Jego Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690) dały początek nowemu myśleniu, którego rozkwit i zmierzch przypada na XVIII w. (w Polsce do lat 20. XIX w.). Locke poddał krytyce racjonalizm XVII-wieczny, twierdząc, że źródłem wiedzy nie są idee wrodzone (te bowiem są czczą ułudą), lecz doświadczenie. Takie przekonania, czyli empiryzm, stały się podstawą myśli oświeceniowej.

Nie mniejszy wpływ na epokę wywarł Izaak Newton (1642–1727) ze swą fizyką. Zrazu prawo grawitacji uznawano za znacznie bardziej metafizyczne niż objaśnienia Kartezjusza, który postulował istnienie ruchów wirowych, nie chcąc zgodzić się na przyjęcie za podstawę niewidzialnych sił. W przekonaniu Newtona porządek przyrody wymagał ciągłych interwencji ze strony Najwyższej Istoty. To, że w naturze istnieje gwarantowany i ciągle umacniany przez Boga porządek, stanowiło podstawę Newtonowskiego optymizmu, który — wraz z dziedzictwem teodycei Gottfrida Leibniza — zaważył na obrazie epoki.

Filozofowie zrywali z teologicznym poglądem na świat, głosząc nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu. Szukali nowego ładu, debatowali nad istotą natury, postępu i wychowania, budując rozmaite utopie i antyutopie. Z krytyki teraźniejszości i pytań o przyszłość wyrosło wiele idei radykalnych, a wśród nich ateizm, deizm, libertynizm.

Ateizm, odrzucający istnienie Boga, zwykle występujący w parze z poglądami materialistycznymi i racjonalistycznymi, sięga starożytności (szkoła cyraneików — Teodoros Ateista). Postawę te upowszechniali w dobie oświecenia encyklopedyści, a zwł. Diderot, który przeszedł ewolucję od deizmu do ateizmu. Diderot jako jedyną rzeczywistość uznawał przyrodę, a ponieważ — wg niego — Bóg się w przyrodzie nie przejawia, zanegował istnienie Boga.

Deizm głosił Wolter (1694–1778), przyjmując rozum jako miarę prawdy. Odrzucał wszelkie zjawiska nadprzyrodzone, a wraz z tym dualistyczną koncepcję świata (dzielącą świat na przyrodzony i nadprzyrodzony).

Libertynizm narodził się jeszcze w XVII-wiecznej Francji jako wyraz protestu przeciw nasilającym się w pierwszym ćwierćwieczu stulecia prześladowaniom wolnej myśli. Libertynizm, początkowo rozumiany jako synonim rozpusty, stał się z czasem nurtem wolnomyślicielskim, ateistycznym i laickim, negującym dogmaty kościelne. Sceptycyzm splatał się w tym nurcie z radością życia w duchu hedonistycznym. Libertynizm wywarł znaczny wpływ na laickie postawy twórców oświecenia (m.in. Woltera). W Polsce spotkał się ze stosunkowo nikłym rezonansem. Do kręgu polskich libertynów
zalicza się Kajetana Węgierskiego i Stanisława Trembeckiego. W historii Europy zaznaczył się libertynizm markiza Donatiena de Sade'a.

Idee oświecenia służyły uzasadnieniu walki o wolność i obaleniu despotyzmu. Rozum walczył z obskurantyzmem o wyzwolenie spod panowania przesądów. Wspierał dążenia demokratyczne; niewątpliwie przyczynił się do wybuchu rewolucji francuskiej (1789–99). O ile w Europie rozum miał utorować drogę wolności jednostki, skruszyć despotyzm, a zwł. tyranię przesądów, o tyle w Polsce, osłabionej politycznie republikanizmem szlacheckim, nowe idee wiązały się raczej z dążeniem do umocnienia państwa. Walka o naprawę obyczajów szła w parze z walką o reformę ustrojową, zniesienie liberum veto i ustanowienie monarchii dziedzicznej. Szczytowym etapem walki były obrady Sejmu Wielkiego 1788–92 i uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791.

Umowną datą graniczną, otwierającą polskie oświecenie był rok 1740, kiedy Stanisław Konarski utworzył Collegium Nobilium, zaś zmierzch epoki wyznaczyło ukazanie się Ballad i romansów Adama Mickiewicza (1822). Collegium Nobilium, elitarna szkoła pijarska dla młodzieży szlacheckiej w Warszawie, prowadziło nauczanie wg zreformowanego programu, w którym ograniczono miejsce łaciny na rzecz języków nowożytnych, geografii, historii, algebry i geometrii. Przy szkole istniał teatr (od 1754 w osobnym budynku), w którym uczniowie grywali po polsku klasykę europejską (zarówno role męskie, jak i kobiece), m.in. tragedie Corneilla (w tłumaczeniu Konarskiego), Pierre'a Jeana Racine'a, Woltera. Ideałem wychowawczym Konarskiego był vir honestus (mąż honoru), człowiek o głębokim wewnętrznym poczuciu sprawiedliwości wykształconym na podstawach etyki chrześcijańskiej. Drugim filarem nowej epoki stało się powołanie Biblioteki Załuskich (1847), pierwszej w Polsce biblioteki publicznej fundacji braci Józefa Andrzeja (biskupa kijowskiego i czernihowskiego) i Andrzeja Stanisława (biskupa krakowskiego).

Przyspieszenie reform oświatowych nastąpiło wraz z objęciem tronu przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Powstał wówczas Teatr Narodowy (1765), który miał odegrać ważną rolę jako sojusznik zmian świadomości i reform ustrojowych. Pierwszy w Polsce teatr publiczny otwarto w Warszawie w 1765 premierą Natrętów Józefa Bielawskiego, a po krótkiej przerwie scena narodowa wznowiła działalność w 1774. Repertuar w epoce stanisławowskiej kształtowali: Franciszek Bohomolec, Franciszek Zabłocki i Wojciech Bogusławski, kilkakrotny dyrektor, reżyser, tłumacz i aktor. Teatr odgrywał wówczas ważną rolę w walce o zwycięstwo oświeceniowych ideałów, a także uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791. W pamięci pokoleń twórcą Teatru Narodowego pozostał Bogusławski (1757–1829), jego trzykrotny dyrektor (1783–85, 1790–94, 1799–1814), za życia nazywany polskim Molierem, później zaś ojcem sceny narodowej.

Najwybitniejszym dramaturgiem doby stanisławowskiej był Franciszek Zabłocki (1752–1821), poeta, niezrównany pamflecista, autor m.in. Fircyka w zalotach, Zabobonnika, Sarmatyzmu, Żółtej szlafmycy. Wszystkie jego komedie były adaptacjami sztuk obcych (gł. franc.), przewyższającymi często pierwowzory, dzięki językowej maestrii, kolorytowi lokalnemu, umiejętności charakterystyki postaci. Za komedię Zabobonnik Stanisław August odznaczył go medalem Merentibus. Początkowo swoją twórczością wpisywał się w program wychowawczy oświecenia.

Ważną rolę odegrała prasa, zwł. gazeta „Monitor”, powstała z inspiracji króla w III 1765 i wydawana do końca 1785 (od 7 numeru 2 razy w tygodniu). „Monitor” wzorowany był na pismach ang. („Spectator”) i wcześniejszych próbach czasopiśmienniczych Familii (tzw. mały „Monitor” z 1763, wydawany przez Czartoryskich w Gdańsku).

Istotną rolę spełniały także „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne z Różnych Autorów Zebrane”, pierwsze polskie czasopismo literackie (wydawane co tydzień), powstałe z inspiracji Stanisława Augusta, traktowane jako nieformalny organ odbywanych u króla obiadów czwartkowych, podczas których spotykała się elita intelektualna epoki.

Ludzie oświecenia wierzyli głęboko, że racjonalnymi argumentami można oddziaływać na zachowania społeczne, że słowo pisane posiada niemałą moc sprawczą w kształtowaniu przekonań i upodobań. Toteż czasy stanisławowskie przyniosły burzliwy rozwój publicystyki i gatunków literatury dydaktycznej. Tradycje polskiej publicystyki sięgają renesansu, ale rozkwit literatury agitacyjnej wiąże się najsilniej ze zwołanym w 1788 z inicjatywy Stanisława Augusta sejmem, który otwierał możliwości zmian ustrojowych, poprawy rządu i przerwania trwającego bez mała od wieku bezwładu Rzeczypospolitej. W okresie Sejmu Wielkiego opublikowano około 1,4 tys. przeróżnych pism ulotnych: wierszy okolicznościowych, pamfletów, polemik (z reguły anonimowo) bezpośrednio związanych z przebiegiem debat sejmowych i walką o ustanowienie konstytucji.

Wpływ przyjętej 3 maja 1791 Ustawy Rządowej na odwrócenie niekorzystnego dla Rzeczypospolitej biegu historii miał okazać się niewielki, owoce trudu reformatorów krótkotrwałe, a oni sami niekiedy naiwni politycznie. Wskazali jednak na potrzebę tworzenia dobrego państwa wedle nowoczesnych podówczas recept politycznych. Stąd przez lata niewoli Ustawa Rządowa stanowiła przedmiot swoistego kultu, będąc świadectwem tradycji demokratycznych i symbolem wybijania się Polski na niepodległość.

W walce o reformy Sejmu Wielkiego jedną z gł. ról odegrali publicyści i poeci. Rozległość refleksji publicystycznej (od kwestii ustrojowych do zagadnień języka narodowego) i kąśliwa, rozchodząca się szybko ulotka poetycka — wywierały presję na sejmujące stany, będąc często inspiracją przyszłych rozwiązań prawnych.

Prologiem do przyszłych debat, które miały przynieść Ustawę Rządową, stało się dzieło Stanisława Staszica (1755–1826) Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w.k. do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane (1787). Traktat stanowił zwarty wykład republikańskiej formy rządów o wyraźnie antymagnackiej wymowie. Podobne postulaty formułowali publicyści tzw. Kuźnicy Kołłątajowskiej, grupy związanej z Hugonem Kołłątajem (1750–1812), jednym ze współtwórców Ustawy Rządowej (obok króla, Ignacego Potockiego i Scipione Piatollego, królewskiego sekretarza), m.in. Franciszek Salezy Jezierski i Franciszek Ksawery Dmochowski.

Dwa dzieła Kołłątaja: Do Stanisława Małachowskiego, marszałka sejmowego i konfederacji generalnej, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka (1788–89) i Prawo polityczne narodu polskiego, czyli Układ rządu Rzeczypospolitej (1789) przynosiły program reformy państwa w duchu uwag Staszica. O ile Staszic skupiał uwagę na zasadach ustrojowych i kierunkach reform, Kołłątaj proponował konkretne rozwiązania. Zwracał się w niej z apelem: Polacy! Ośmielcie się, aby raz być narodem prawdziwie wolnym!

Poseł Julian Ursyn Niemcewicz (1758–1841), autor głośnej komedii Powrót posła, należał do najaktywniejszych przedstawicieli obozu patriotycznego. Swymi wystąpieniami sejmowymi (ponad 140 przemówień) zyskał sympatię warszawskiej ulicy. Prapremiera Powrotu posła na scenie warszawskiej, która odbyła się 15 I 1791, była ważnym wydarzeniem nie tylko artystycznym, ale może przede wszystkim politycznym.

W literaturze epoki dominowały 3 nurty: klasycyzm, rokoko i sentymentalizm. Klasycyzm odwoływał się do antyku, uznając jego dzieła za ideał ukazania piękna i prawdy jako najwyższych przejawów ludzkiego rozumu. Klasycyzm stanisławowski reprezentują m.in. Krasicki, Adam Naruszewicz, Trembecki, Bohomolec. Tendencje te kontynuowali przedstawiciele tzw. klasycyzmu warszawskiego w pierwszym 30-leciu XIX w.: Ludwik Osiński, Kajetan Koźmian, Alojzy Feliński (autor tragedii Barbara Radziwiłłówna).

Arcydziełem klasycyzmu jest Kandyd Woltera, powiastka filozoficzna wymierzona przeciw optymizmowi Leibniza. Za mistrza powiastki filozoficznej i franc. klasycyzmu oświecenia uchodzi również Diderot, niestrudzony redaktor Encyklopedii. Wysoko oceniali jego twórczość m.in. Johann Goethe i Fryderyk Schiller (tłumacz fragmentów Kubusia Fatalisty, które w wersji niem. ukazały się w druku wcześniej niż po franc., 1785).

Najwybitniejszym przedstawicielem klasycyzmu stanisławowskiego był Krasicki (1735–1801), biskup warmiński, pisarz wszechstronnie utalentowany: poeta, publicysta, komediopisarz, prozaik, nazywany przez współczesnych księciem poetów. Do końca życia ogłaszał swoje utwory anonimowo. Po sukcesie pierwszego poematu heroikomicznego (Myszeida) napisał jeszcze 2 utwory tego typu, skierowane przeciw zguśniałym intelektualnie zakonom kontemplacyjnym — Monachomachię (1778) i Antymonachomachię (1780). Do najwybitniejszych jego osiągnięć należą wzorowane na klasyce rzymskiej i franc. Satyry (1779), a przede wszystkim Bajki i przypowieści (1779). Krasicki jest również autorem pierwszej nowożytnej powieści pol. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1775), a także sławiącego żywot ziemianina dzieła parenetycznego (opisującego wzorzec osobowy), Pan Podstoli (1778, cz. 2 1784).

Rokoko (styl w sztuce i literaturze XVIII w. od lat 20. do roku 80.), na pierwszy plan wysunęło motywy dekoracyjne charakterystyczne dla późnego baroku, a związane z epoką Ludwika XV. Barokowy nadmiar i swoistą ociężałość zastępują formy lżejsze, a szczególne miejsce przypada ornamentacyjnemu motywowi muszli (po franc. rocaille). Niewielkie pomieszczenia o owalnych kształtach z dużą liczbą luster i o wielu sporych rozmiarów drzwiach i oknach — to typowe wnętrze rokokowe (np. pałac w Radzyniu Podlaskim zaprojektowany przez Jakuba Fontanę). W dziedzinie literatury, gdzie trudniej wyodrębnić ten styl w stanie „czystym”, rokoko przejawiało się w formach eleganckich i wysmakowanych, w których skłonność do kalamburu, puenty i swobodnych skojarzeń wiązały się ze świadomie prowadzoną grą intelektualną, m.in. w powiastkach filozoficznych i esejach. Wpływy rokoka zaznaczyły się m.in. w powiastkach filozoficznych Woltera i Diderota, a w pełni doszły do głosu w powieści Pierre'a Choderlos de Laclosa Niebezpieczne związki. Laclos (1741–1803), oficer artylerii, uczestnik rewolucji po stronie jakobinów, zasłynął tą jedyną, jaką napisał, powieścią w listach (1782), ukazującą nigdy nie zaspokojoną grę miłosną między wyrafinowanymi kochankami.

Sentymentalizm negował istnienie harmonii świata, zwracając uwagę na zgubny wpływ cywilizacji na egzystencję człowieka. Myśl tę rozwinął zwł. Jan Jakub Rousseau (1712–78), uważany za duchowego patrona sentymentalizmu. Sentymentalizm krytykował cywilizację przeciwstawianą naturze. Powrót do natury nie oznaczał jednak pełnej rezygnacji ze zdobyczy cywilizacyjnych, ale raczej kultywowanie — jak uważano — wrodzonych cech człowieka, z natury dobrego i życzliwie usposobionego do innych. Miłość, przyjaźń, dobroć, uczucia rodzinne i autorefleksja nad swoim miejscem w świecie i wśród innych ludzi — oto podstawowa problematyka literatury sentymentalnej, dla której rozwoju Nowa Heloiza (1760) Rousseau stała się biblią. Swoją nazwę zawdzięcza jednak sentymentalizm nieukończonej powieści (pracę nad dziełem przerwała śmierć pisarza) Laurence'a Sterne'a Podróż sentymentalna (1768). Dopisywano do Podróży dalsze tomy, pastisze i parodie, powstawały nawet stowarzyszenia, które za patronów obierały bohaterów utworu Sterne'a. Tak narodził się sternizm, tendencja literacka, na którą składa się specyficzna, swobodna kompozycja, gdzie dygresja dominuje nad fabułą, a silnie demonstrowany subiektywizm, ironia i skłonność do podejmowania wątków autotematycznych wysuwają się na pierwszy plan.
Gł. przedstawicielem sentymentalizmu stanisławowskiego był Karpiński (1741–1828). Obok Karpińskiego w duchu sentymentalnym tworzyli m.in.: Kniaźnin, Jakub Jasiński, Franciszek Salezy Jezierski, a także twórcy okresu przejściowego, preromantyzmu (Cyprian Godebski, Maria z Czartoryskich Wirtemberska, zwł. jako autorka powieści Malwina, czyli Domyślność serca, Kazimierz Brodziński). Sentymentalizm szedł często w parze z radykalizmem społecznym, stając się nie tylko sposobem wyrażania nowej uczuciowości, ale także dążeń emancypującego się mieszczaństwa — stąd częsta w tej literaturze krytyka stosunków społecznych, mająca nie tyle na uwadze poprawę obyczajów i wad jednostek (jak to ujmował klasycyzm), ale zmianę podstaw ustrojowych. W tym sensie sentymentalizm torował drogę rewolucji francuskiej (1789–99).

Oświecenie nobilitowało powieść i prozę. Ojczyzną powieści nowożytnej była Anglia, a jej promotorami Daniel Defoe (1660–1731), Henry Fielding (1707–54), autor Historii życia Toma Jonesa, a także już Sterne. Pionier nowoczesnego powieściopisarstwa, Defoe, stworzył wzór bohatera nowego typu. Najgłośniejszą swoją powieść, Przypadki Robinsona Cruzoe, napisał w formie wspomnienia starego Robinsona (spisuje swoje przygody, kiedy ma już ponad 70 lat) i dlatego sprawia wrażenie autentycznej relacji.

Na epokę stanisławowską przypada bujny rozkwit takich gatunków, jak: bajka, satyra, komedia, poemat heroikomiczny — ze względu na ich walory dydaktyczne, a także publicystyki, w szczególności w okresie Sejmu Wielkiego 1788–92 oraz narodziny polskiej powieści (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Krasickiego). W końcowym okresie polskiego oświecenia (pierwsze 20-lecie XIX w.) rozwijała się tragedia klasycystyczna (Barbara Radziwiłłówna Alojzego Felińskiego) i powieść; toczyła się już wówczas walka klasyków z romantykami.

Wiek rozumu nie był wolny od ruchów mistycznych i całkiem nieracjonalnych. Rozwijała się podówczas masoneria, narodził mesmeryzm (magnetyzm zwierzęcy), ogłaszał swoje natchnione pisma wizyjne Emanuel Swedenborg, interesowano się lewitacją (Giovanni Casanova) i pokazami magii (Alessandro Cagliostro — w 1780 odniósł wielki sukces w Warszawie), a i sam rozum powątpiewał w swoje władze sądzenia. W ten sposób odchodząca epoka otwierała się na przyjęcie wieku uczucia.

Początkom oświecenia towarzyszyły wielkie nadzieje na przebudzenie patriotyzmu i nadrobienie cywilizacyjnego dystansu dzielącego Polskę od Europy. W dużej mierze spełniły się, ale Rzeczpospolita zapłaciła za próbę przezwyciężenia własnej niemocy utratą niepodległości. Na horyzoncie pojawili się romantycy. Zbuntowali się przeciw swym nauczycielom, którym zawdzięczali ożywienie myśli i rozkwit edukacji.