Gospodarka w Królestwie Polskim od roku 1815 do początku XIX wieku

W chwili powstania Królestwa Polskiego sytuację gospodarczą wyznaczał pogłębiający się długotrwały kryzys: obumieranie feudalnego ustroju społeczno-gospodarczego. Dotychczasowy system gospodarczy przynosił coraz gorsze efekty, nie pozwalał na postęp techniczny i wydajniejszą pracę, a także kłócił się z zasadami wolności osobistej i równouprawnienia wszystkich ludzi. Dlatego w II połowie XIX wieku kryzys ten zakończył się zwycięstwem nowego kapitalistycznego systemu.

Powierzchnia Królestwa Polskiego liczyła 127 tys. km2 (o 17% mniej niż Księstwo Warszawskie), jego pierwotne zaludnienie wzrosło w ciągu piętnastu lat z 2,7 do 4 mln. Na wszystkich ziemiach polskich dominującą liczebnie grupę społeczna stanowiła ludność chłopska, która stanowiła 75-80% ogółu ludności.

Nic zatem dziwnego, że to rolnictwo odgrywało główną rolę w życiu gospodarczym Królestwa Polskiego. Dodatkowo eksport pszenicy załamał się w chwili, gdy rząd brytyjski w interesie własnych producentów nałożył wysokie cła wwozowe. Nie sprzyjało to polityce inwestycyjnej. Większość folwarków trzymała się pańszczyzny i trójpolówki, tylko nieliczni właściciele eksperymentowali sprowadzając z Anglii żniwiarki i młockarnie. Warto zauważyć, że lepsze pługi, sieczkarnię i kieraty wyrabiano już w tym czasie w kraju.

W latach 20 XIX wieku rozpoczyna się pewien zauważalny postęp. Wprowadza się do uprawy rośliny okopowe m.in. buraki cukrowe, dając początek działalności polskich cukrowni. Zaczęto coraz powszechniej stosować żelazne kosy i pługi. Zamiast trójpolówki wprowadzono płodozmian co oznacza, że na tym samym gruncie co roku zasiewa się lub sadzi inne rośliny. Istniały konflikty chłopów, którzy byli oczynszowani z właścicielami ziemi.

W trakcie powstania styczniowego w roku 1864 został wydany ukaz uwłaszczeniowy. Rząd carski dążył do pozbawienia powstańców poparcia ludności włościańskiej. Chłopi otrzymali na własność uprawianą ziemię zostając uwolnionymi od powinności pańszczyźnianych. Dziedzice otrzymali odszkodowanie ze skarbu państwa. Skarb państwa otrzymywał pieniądze z tzw. Podatku gruntowego, który musieli płacić chłopi od posiadanej ziemi. W rezultacie chłop nie otrzymał ziemi zupełnie za darmo. Ze sprawiedliwego punktu widzenia uwłaszczenie w Królestwie Polskim było korzystniejsze niż w zaborze pruskim. Chłop otrzymywał ziemię którą uprawiali często od pokoleń. Jednak pod względem ekonomicznym ten sposób uwłaszczenia nie był korzystny dla ogólnej gospodarki Królestwa Polskiego. W zaborze rosyjskim występowały małe, często słabo wyposażone gospodarstwa nietowarowe co oznaczało, że nie produkowały na zbyt, ale tylko dla własnych potrzeb. Głównym niesprzyjającym czynnikiem gospodarczym było napływanie do Królestwa tanich produktów rolnych z terenów Ukrainy.
Granica pomiędzy zaborem pruskim a zaborami rosyjskimi i austriackimi, począwszy od lat 90, zaczęła dzielić całą Europę na dwie odmienne strefy rozwojowe w zakresie rolnictwa. Na zachód od tej granicy dominowała gospodarka rolna kapitałochłonna i intensywna, na wschód przewagę miała gospodarka ekstensywna i tradycyjna.

O wiele większe postępy niż w rolnictwie dokonały się w tym czasie w zakresie produkcji przemysłowej w Królestwie. Jakkolwiek bowiem rolnictwo uczestniczyło w dochodzie narodowym państwa w 70%, najważniejsze przemiany gospodarcze objęły właśnie górnictwo i przemysł, ponieważ rozwój tych gałęzi gospodarki przynosił bardziej intensywny przyrost dóbr i dochodów podatkowych. Początki były trudne ze względu na zalewanie rynku produktami pruskimi. Nie podejmowano żadnych kroków w celu wprowadzenia ceł ochronnych. Dopiero w 1822 zmienia to Ksawery Drucki-Lubecki, który wynegocjował otwarcie dla towarów z Królestwa Polskiego rynku rosyjskiego. Postarał się on także o wprowadzenie odpowiednich ceł ochronnych. Dużą ale i opłacalną inwestycją było zbudowanie kanału Augustowskiego łączącego Narew z Niemnem co pozwalało ominąć Gdańsk i wysokie cła pruskie. Drucki-Lubecki założył także Towarzystwo Kredytowo-Ziemskie.

Rozwój przemysłu był uwarunkowany przede wszystkim zmianami w strukturze rolnictwa. Szczególnie istotne było przyznanie na większości ziem polskich, z wyjątkiem tych, które wchodziły bezpośrednio do Cesarstwa Rosyjskiego, wolności osobistej dla chłopów. Otworzył się w ten sposób zasób rąk do pracy w produkcji pozarolniczej. Ponadto czynszowanie chłopów zwiększało chłonność rynku wewnętrznego. Drugim ważnym czynnikiem wpływającym na zwiększenie się produkcji przemysłowej były udoskonalenia techniczne, które polegały czy to na wprowadzaniu nowych źródeł energii -maszyny parowe. Pierwszy młyn parowy w Królestwie Polskim zbudowano w 1828 roku w Warszawie na Solcu, a pierwsza maszynę włókienniczą zainstalowano w 1829 roku również w Warszawie w fabryce Fraenkla. Większe zastosowanie maszyn doprowadziło do dalszej koncentracji produkcji w postaci manufaktur. Bardzo duże znaczenie miała protekcyjna polityka rządu, który starał się tworzyć warunki korzystne dla inwestycji przemysłowych.

Protekcyjna wobec przemysłu polityka rządowa przejawiała się w popieraniu imigracji specjalistów, którzy byli zdolni czy to do prowadzenia większych zakładów, czy do samodzielnego podejmowania produkcji. Nie brakowało bowiem niewykwalifikowanych pracowników, których dostarczała wieś.

Utworzono okręgi w których rozwijały się poszczególne gałęzie przemysłu: przemysł metalurgiczny (Zagłębie Staropolskie, Góry Świętokrzyskie, Zagłębie Dąbrowskie), przemysł włókienniczy (Łódź, Pabianice, Ozorków, Zduńska Wola). Rozbudowywany w tych warunkach przemysł w niewielkim tylko stopniu odpowiadał tendencjom rewolucji przemysłowej, która zaczynała obejmować wtedy większość krajów Europy Zachodniej.

W II połowie XIX przemysł nadal się rozwijał m.in. dzięki zniesieniu w 1851 roku bariery celnej. W 1881 powstał Bank Krajowy, rozpoczęły swą działalność kasy pożyczkowe. Wyróżniającą się postacią w tej dziedzinie był Franciszek Stefczyk. Ukształtowały się 3 ośrodki przemysłowe: warszawski (przemysł maszynowy, metalowy, spożywczy, skórzany, obuwniczy), łódzki (przemysł włókienniczy), czestochowsko-sosnowiecki (górnictwo węgla kamiennego i hutnictwo). Warszawskie fabryki dostarczały elementów związanych z budową linii kolejowych i mostów na cały rynek rosyjski.

Podsumowując Królestwo Polskie starało się rozwijać gospodarkę na wzór europejski należy zwrócić jednak uwagę na dotkliwe skutki opóźnienia przemian w całej gospodarce, a szczególnie długotrwałego powstrzymywania reform agrarnych przez Rosję. Pewną rolę odegrała też peryferyjność ziem polskich we wszystkich trzech państwach zaborczych i związane z tym osłabieni tempa rozwoju przemysłu i handlu. Było ono jedną z przyczyn opóźnienia Królestwa Polskiego w stosunku do Europy i trudności gospodarki okresu międzywojennego.