Aby zrozumieć mechanizmy powstawania niektórych zjawisk w przyrodzie, należy przynajmniej w podstawowym stopniu poznać budowę Ziemi a także otaczającej ją atmosfery. To, co dzieje się we wnętrzu naszej planety ma swój oddźwięk na jej powierzchni. Przykładem mogą być wybuchy wulkanów i wstrząsy tektoniczne. Natomiast warunki panujące w atmosferze ziemskiej kształtują pogodę - rodzą wiatry, burze i gwałtowne ulewy, lub też powodują suszę.
Zewnętrzną powłokę Ziemi stanowi skorupa ziemska. Podzielona jest na dwie warstwy: warstwę bazaltową - otaczającą całą planetę, zbudowaną z krzemu, magnezu i tlenu (sima) warstwę granitową - występującą tylko pod kontynentami, w skład której wchodzą pierwiastki takie jak krzem, glin i tlen (sial)
Większe skupiska granitu są wypychane czasem na znaczną wysokość formując łańcuchy górskie. Grubość skorupy ziemskiej pod nimi dochodzi nawet do 70 kilometrów. Zupełnie inaczej wygląda budowa dna oceanicznego, w którym prawie nie ma granitu, a grubość skorupy ziemskiej wynosi zaledwie 6-7 kilometrów.
Płaszcz Ziemi podobnie jak skorupa dzieli się na dwie części:
płaszcz zewnętrzny, zbudowany z chromu, żelaza, krzemu i magnezu (\"crofesima\"); w górnej części tej warstwy znajduje się warstwa plastyczna - półpłynna nazywana astenosferą, po której pływa skorupa ziemska;
płaszcz wewnętrzny, zbudowany z niklu, żelaza, krzemu i magnezu (nifesima)
W jądrze ziemskim także można wyróżnić dwie warstwy zbudowane z niklu i żelaza (nife). Różnica między jądrem zewnętrznym a wewnętrznym polega głównie na tym, że jądro zewnętrzne ma prawdopodobnie postać półpłynną. Nie jest to jednak potwierdzone w 100%.
Oprócz pierwiastków wymienionych powyżej, kula ziemska zawiera w sobie wszystkie inne pierwiastki znane nam z Układu Okresowego, jednak w odniesieniu do całości planety występują one w ilościach niewielkich lub wręcz śladowych.
Patrząc na przekrój poprzeczny Ziemi, można wyróżnić trzy warstwy, składających się na całą planetę: skorupę, płaszcz i jądro. W płaszczu i jądrze Ziemi można dodatkowo wyróżnić po trzy warstwy.
warstwa głębokość granicy(w km.) ułamek objętościZiemi zakres ciśnień(w Gpa) zakresgęstości(w tonach/m3)
skorupa 33 0,0155 do ok. 1 2,6 - 3,3
górny płaszcz 413 0,1667 do ok. 13,5 3,3 - 3,7
obszar przejściowy 984 0,2131 do ok. 38 do 4,5
dolny płaszcz 2898 0,4428 do 135 do 5,0
jądro zewnętrzne 4982 0,1516 do 305 do 12,0
obszar przejściowy 5121 0,0028 do 328 do 12,2
jądro wewnętrzne 6371 0,0076 do 363,9 do 13,1
ŚREDNIE PARAMETRY WARSTW ZIEMI
warstwa grubość (km.) średnia gęstość (t/m3) % masy Ziemi
skorupa 33 2,8 0,7
płaszcz 2865 4,5 67,8
jądro 3473 10,7 31,5
ZARYS DZIEJÓW
Geolodzy szacują wiek naszej planety na około 4,6 miliarda lat. Na przestrzeni tego czasu w jej wnętrzu i na powierzchni zachodziły procesy, które doprowadziły wreszcie do powstania inteligentnych form życia
ARCHAIK (4600-2600 mln. lat wstecz) - Procesy formowania się skorupy ziemskiej; erupcje wulkaniczne, silne bombardowanie powierzchni Ziemi przez meteoryty. powstały tzw. strefy zieleńcowe oraz pierwsze skały osadowe.
Najstarsze ślady życia organicznego (bakterie, sinice, glony) pochodzące sprzed 3500 mln lat obejmują pojedyncze komórki, nitkowate twory oraz stromatolity, znane ze skał osadowych północno - zachodniej. Australii, pd. Afryki, Ameryki Pn. i zach. Grenlandii.
PROTEROZOIK (2600-570 mln. lat wstecz) - Powiększyły się bloki kontynentalne, na skutek następujących po sobie faz górotwórczych i okresów sedymentacji, w których wypiętrzone górotwory ulegały niszczeniu; początkowo utworzyły się kratony stanowiące zalążek przyszłych kontynentów, w proterozoiku górnym nastąpiło połączenie się istniejących wówczas bloków w jeden wielki superkontynent Pangeę,; przez całą erę trwał proces formowania
Powstały bakterie, prymitywne grzyby, glony oraz sinice tworzące stromatolity. Pojawiły się bardzo prymitywne organizmy morskie - jamochłony, pieścienice, stawonogi i formy podobne do koralowców, znane głównie ze skał osadowych pd. Australii, a także pd. Afryki, pn. i wsch. Europy.
KAMBR (570-500 mln. lat wstecz) - Lądy powstałe po rozpadzie Pangei znajdowały się między zwrotnikami i rozdzielone były głębokimi oceanami, a w wielu rejonach pokrywały je płytkie, epikontynentalne morza; największym lądem była Gondwana, którą otaczały dwa wielkie oceany paleopacyfik i Paleotetyda, Między blokami Europy i Ameryki Pn. znajdował się Ocean lapetus.
Prymitywne bakterie, sinice, glony (m.in. Collenia) i grzyby żyły wyłącznie w środowisku morskim. Silna radiacja zwierząt; wykształciły się wszystkie żyjące obecnie typy zwierząt; fauną najbardziej charakterystyczną były archeocjaty (żyjące wyłącznie w kambrze dolnym i środkowym) oraz trylobity.
ORDOWIK (500-435 mln. lat wstecz) - Gondwana stosunkowo szybko zbliżała się do bieguna pd., a po jego osiągnięciu na obszarze dzisiejszej Sahary pojawiły się lądolody; w ordowiku dolnym miała miejsce duża transgresja morska; w ordowiku górnym zamykanie się Oceanu lapetus między Europą i Ameryką Pn. spowodowało ruchy górotwórcze fazy takońskiej, podczas których zostały wypiętrzone Góry Skandynawskie i pn. część Appalachów.
Bujny rozwój flory, zwłaszcza sinic, zielenic i krasnorostów; duże znaczenie skałotwórcze miały też glony tworzące stromatolity. Najliczniej reprezentowane były trylobity, graptolity, głowonogi (łodziki), ramienionogi, szkarłupnie; ważną rolę skałotwórczą odegrały też korale czteropromienne, liliowce oraz gąbki; pojawiły się pierwsze kręgowce - bezszczękowce.
SYLUR (435-395 mln. lat wstecz) - Dobiegł końca proces zamykania się Oceanu lapetus, powstał jeden ląd - Euroameryka, który od znajdującej się na biegunie pd. Gondwany oddzielała Paleotetyda; następstwem tego było ostateczne wydźwignięcie się Appalachów, Gór Skandynawskich i gór Spitsbergenu; w tym czasie wypiętrzyły się również kaledonidy środkowej Azji (np. Sajany); na obszarach dzisiejszej Afryki nastąpił rozwój lądolodów; w sylurze dolnym miała miejsce wielka transgresja, którą dopiero na przełomie syluru i dewonu zakończyły ruchy górotwórcze.
Przez cały okres środowiskiem życia roślin były zbiorniki wodne, dopiero w końcu syluru górnego środowisko lądowe opanowały prymitywne rośliny - ryniofity. Szybka ewolucja fauny; dominującymi grupami były: otwornice, gąbki, trylobity, mszywioły, małże, staroraki, grapolity, konodonty; z kręgowców znane były bezszczękowce, a w sylurze dolnym pojawiły się żyjące zarówno w morzach, jak i w zbiornikach słodkowodnych ryby - szczękowce.
DEWON (395-345 mln. lat wstecz) - Zwężeniu uległa Paleotetyda, w wyniku zbliżenia się do siebie dwóch bloków kontynentalnych - Euroameryki i Gondwany; do Euroameryki przybliżył się także trzeci wielki blok lądowy - Syberia, oddzielony Oceanem Uralskim; w wielu miejscach znajdowały się płytkie morza, w obrębie Gondwany (obszar dzisiejszej Afryki Środkowej i Południowej) miało miejsce kolejne zlodowacenie.
Dalszy rozwój roślin lądowych; wśród ryniofitów, które wymarły w dolnym dewonie, występowały m.in.: rynia, hornea i aglaofiton; pojawiły się pierwsze rośliny widłakowe (m.in. drepanofiskus) i skrzypowe (hienia, kalamofiton), a także prymitywne rośliny nagonasienne - paprocie nasienne; w morzach dominowały glony. W morzach znaczącą rolę odgrywały otwornice, koralowce, ramienionogi i głowonogi; ważną grupę stanowiły również trylobity i konodonty; silna radiacja kręgowców; powszechnie występowały szczękowce; pojawiły się ryby dwudyszne i trzonopłetwe; pod koniec okresu po raz pierwszy zwierzęta - meandrowce - opanowały środowisko lądowe.
KARBON (345-280 mln. lat wstecz) - Zbliżanie się do siebie bloków lądowych Euroameryki i Gondwany zakończyła faza silnych ruchów górotwórczych, która spowodowała powstanie wielkiego lądu i regresję morza; wypiętrzyły się wtedy m.in. Góry Kantabryjskie, Góry Iberyjskie, Sudety i Rudawy; w karbonie górnym w wielu rejonach nagromadziły się osady zawierające szczątki organiczne, które utworzyły pokłady węgla; przerwanie tego procesu pod koniec karbonu związane było z kolejnymi fazami górotwórczymi; na leżących w strefie okołobiegunowej obszarach Gondwany rozwinęły się potężne czasze lądolodów.
Bujny rozwój flory lądowej, mającej duże znaczenie w powstawaniu złóż węgla; dominowały ogromnych rozmiarów (20-40 m) widłaki i skrzypy; liczne były paprocie zarodnikowe i nagonasienne; z nagonasiennych pojawiły się szpilkowe i kordaity; wśród grzybów występowały już workowce i glonowce. W morzach najliczniej reprezentowane były koralowce czteropromienne, otwornice i ramienionogi szeroko rozpowszechniły się głowonogi (goniatyty, łodzikowate), pojawiły się pierwsze belemnity; w karbonie dolnym wymarły graptolity; na obszarach lądowych dominowały płazy; w karbonie górnym pojawiły się pierwsze gady pochodzące od należących do płazów antrakozaurów.
PERM (280-230 mln. lat wstecz) - Zamknięcie się Oceanu Uralskiego między powstałym w karbonie lądem a Syberią spowodowało uformowanie się po raz drugi wielkiego superkontynentu Pangei; Pangea rozciągała się między biegunami i stanowiła zwarty ląd, w który tylko w strefie równikowej wcinała się zatoka Oceanu Tetydy; w permie dolnym trwały procesy niszczenia gór wypiętrzonych podczas fałdowań; w permie górnym na niektórych obszarach utworzyły się płytkie, epikontynentalne morza; zmiany rozkładów lądów, a przy tym cyrkulacji wód oceanicznych, były przyczyną zmiany klimatu z wilgotnego na bardziej suchy.
Zmiany klimatyczne wywołały ogromne zmiany roślinności; straciły znaczenie i wymarły odgrywające dużą rolę w karbonie wilgociolubne paprocie, drzewiaste skrzypy i widłaki; wymarły także kordaity; dominującą rolę zaczęły odgrywać rośliny nagonasienne - iglaste i sagowce; pojawiły się pierwsze miłorzębowe (m.in. Trichopitis). Szczytowy rozwój osiągnęły kotylozaury i gady ssakokształtne; na początku permu wyodrębniła się grupa gadów ssakokształtnych; w morzach ważną rolę odgrywały ramienionogi, otwornice i głowonogi (głównie goniatyty); w końcu okresu wiele grup zwierząt wymarło, wśród nich: korale czteropromienne, trylobity i niektóre grupy ramienionogów.
TRIAS (230-195 mln. lat wstecz) - Zaczął ulegać rozpadowi, uformowany w permie superkontynent Pangei, co zaznaczyło się powstaniem kilku stref ryftowych; zapoczątkowało to proces powstawania oceanów Atlantyckiego i Indyjskiego, a jednocześnie zamykania zbiornika Oceanu Tetydy; silne procesy wulkaniczne doprowadziły do powstania wielkich pokryw bazaltowych (trapów).
Dominowały rośliny nagonasienne - paprocie nasienne, drzewa iglaste, sagowce oraz benetyty, które pojawiły się w triasie środkowym, mniejszą rolę odgrywały paprocie zarodnikowe, skrzypy i widłaki; w morzu duże znaczenie miały glony, szczególnie zielenice z rodziny Dasycladaceae. W morzach pojawiły się koralowce sześciopromienne; rozpowszechnione były głowonogi (amonity, ceratyty), ramienionogi (terebratule), szkarłupnie (liliowce i jeżowce), a także ryby; na lądzie szybki rozwój gadów ssakokształtnych; pojawiły się pierwsze dinozaury - tekodonty; z końcem triasu wymarły labiryntodonty i kotylozaury.
JURA (195-140 mln. lat wstecz) - Dalszy rozpad superkontynentu Pangei; w znacznym stopniu otworzyła się Pn. część Oceanu Atlantyckiego; od Afryki oddzielił się blok australijsko-antarktyczny; odrywające się od brzegu Gondwany pojedyncze, niewielkie bloki lądowe wędrowały przez Ocean Tetydy i zderzając się z południowymi brzegami Laurazji powodowały wypiętrzanie się pasm górskich; silne ruchy górotwórcze miały też miejsce w zachodniej części Ameryki, powodując wypiętrzenie się Kordylierów.
Panowanie roślin nagonasiennych; duże rozprzestrzenienie się benedytów, bujny rozkwit sagowców, iglastych, a także paproci nasiennych, które z końcem okresu wymarły; wśród paprotników duże znaczenie paproci cienkozarodnikowych; w morzach dominacja glonów; pojawiły się okrzemki. W morzach największe znaczenie miały otwornice, gąbki, koralowce, mięczaki, ramienionogi (rynchonelle, terebratule) i szkarłupnie (liliowce i jeżowce), a z kręgowców ryby; rozwój amonitów i belemnitów; rozkwit gadów, które zajęły wszystkie nisze ekologiczne; w morzach dominowały plezjozaury i ichtiozaury, na lądzie dinozaury, w powietrzu pterodaktyle; w jurze górnej pojawiły się ptaki.
KREDA (140-65 mln. lat wstecz) - Trwał proces otwierania się oceanów Atlatyckiego i Indyjskiego; rozdzielenie się Ameryki Pd. i Afryki spowodowało otwarcie się pd. części Oceanu Atlantyckiego, a subkontynent indyjski, który przesunął się ku północy powodował zawężanie się Oceanu Tetydy; jednocześnie coraz bardziej otwierał się Ocean Indyjski; z końcem kredy dolnej rozpoczął się największy znany dotychczas zalew morski, który swoje maksimum osiągnął w kredzie górnej.
Silne zmiany roślinności; panujące w kredzie dolnej rośliny nagonasienne w kredzie górnej zostały zdominowane przez rośliny okrytonasienne, które po raz pierwszy pojawiły się z początkiem kredy; znaczenie straciły sagowce, paprocie i miłorzębowe; w dolnej kredzie wymarły benetyty. Panowanie gadów; znane są zarówno roślinożerne (np. Iguanodon), jak i drapieżne (Tyrannosaurus); powietrze opanowały gady z rodzaju Pteranodon, a także liczne już ptaki; w kredzie górnej pojawiły się ssaki łożyskowe; w morzach duże znaczenie miały otwornice, małże i głowonogi (belemnity i amonity); z końcem okresu wymarła przeważająca część gadów (dinozaury), a także amonity i belemnity.
TRZECIORZĘD - PALEOGEN (65-22,5 mln. lat wstecz) - Rozszerzały się oceany Atlantycki i Indyjski, zmniejszały Ocean Tetydy i Spokojny; subkontynent indyjski zderzył się z Azją, a Australia oderwała się od Antarktydy; zbliżenie się lądów Afryki i Europy spowodowało wypiętrzenie łańcuchów górskich, wskutek ruchów górotwórczych; rozczłonkowanie lądów wpłynęło na aktywniejszą cyrkulację wód oceanicznych czego efektem było ochłodzenie się klimatu; na Antarktydzie rozwinęła się pokrywa lodowa.
Szybki rozwój roślin okrytonasiennych; szczytowy rozwój zielenic z rodziny Dasycladaceae. W morzach szeroko rozpowszechnione były otwornice (numulity), koralowce, mięczaki (ślimaki i małże), a ze szkarłupni - jeżowce i liliowce; w środowisku lądowym bardzo szybka radiacja ssaków (koniowate, trąbowce, naczelne) które zajmowały nisze ekologiczne po wymarłych gadach.
TRZECIORZĘD - NEOGEN (22,5-1,8 mln. lat wstecz) - Ostateczne zamknięcie Oceanu Tetydy; dalsze zbliżanie się Afryki i Europy spowodowało wydźwignięcie się wielu łańcuchów górskich (Kaukazu, Alp, Pirenejów, Gór Betyckich, Atlasu); od Afryki oddzielił się blok Arabii; nastąpiło połączenie obu Ameryk; zbliżony do dzisiejszego (lub niewiele cieplejszy) klimat z końcem okresu uległ wyraźnemu ochłodzeniu będącemu zapowiedzią zbliżającej się epoki lodowcowej.
Powszechne panowanie roślin okrytonasiennych; wyodrębnienie się wielkich zbiorowisk roślinnych, tzw. geoflor trzeciorzędowych. Szybka radiacja adaptatywna wśród ssaków łożyskowych, które opanowały wszystkie nisze ekologiczne i prawie wszędzie (poza Australią) całkowicie wyparły stekowce; ewolucja ssaków drapieżnych; pojawiły się pierwsze małpy człekokształtne.
CZWARTORZĘD - PLEJSTOCEN (1,8-0,01 mln. lat wstecz) - Ukształtował się zbliżony do dzisiejszego rozkład lądów i oceanów; silne ochłodzenie klimatu; w połowie plejstocenu nastąpiło wielkie kontynentalne zlodowacenie; w związku z tym kilkakrotnie ulegał zmianom poziom oceanu światowego.
Zmiany w rozkładzie szaty roślinnej na świecie, związane ze zmianami klimatu i zlodowaceniami; przesuwały się strefy roślinne, np. kurczyły się wilgotne lasy równikowe, które ulegały rozdzieleniu na niewielkie wyspy-ostoje (tzw. refugia), następowały migracje całych flor; na niektórych obszarach znaczna ich część wymierała. Żyły wymarłe już dziś zwierzęta zasiedlające strefę tundrową wokół lądolodów (m.in. nosorożce włochate, mamuty, tygrysy szablozębne, hieny i niedźwiedzie jaskiniowe); pojawiły się formy ludzkie, m.in. neandertalczyk, a pod koniec epoki człowiek rozumny.
CZWARTORZĘD - HOLOCEN (0,01 mln. lat wstecz do współczesności - Ukształtował się obecny rozkład lądów i mórz, po zmianach poziomu morza wywołanych zlodowaceniami; trwały fałdowania i ruchy wypiętrzające na obszarach młodych gór i w dzisiejszych strefach subdukcji; nastąpiły zmiany klimatu wywołane działalnością człowieka.
Szybki rozwój istniejących zbiorowisk roślinnych; zmiany w poszczególnych zbiorowiskach wywołane działalnością człowieka - wycinanie wilgotnych lasów równikowych, eksploatacja lasów strefy umiarkowanej, niszczenie roślinności stref suchych powodujące przesuwanie się granic pustyni; wskutek tych działań wymarły pojedyncze gatunki roślin. Świat opanował człowiek rozumny, który szeroko rozprzestrzenił się na wszystkie kontynenty; udomowienie kilkudziesięciu gatunków zwierząt (m.in. kury, świnie, krowy, psy); w związku z przemianami siedlisk życia zwierząt i nieracjonalną gospodarką człowieka wymierały liczne gatunki (m.in. tur, dodo, krowa morska).
Najważniejszym czynnikiem kształtującym klimat na danym obszarze jest położenie geograficzne tego właśnie obszaru. Z położeniem geograficznym wiążą się inne czynniki takie jak: odległość od oceanu, wysokość obszaru nad poziomem morza, rzeźba powierzchni i rodzaj podłoża.
Wszystkie te czynniki mają wpływ na stabilność i zmiany klimatu na danym obszarze.
W całej historii Ziemi globalny klimat zmieniał się nie jednokrotnie. Zasadniczy wpływ na klimat globalny miały takie czynniki jak: zmienna aktywność Słońca i zmiany w dopływie energii słonecznej, zmiany w rozkładzie lądów i oceanów na kuli ziemskiej, zmiany prądów morskich, ewolucja biosfery i zjawiska wulkaniczne oraz ruchy górotwórcze. W ostatnich latach na skutek gwałtownego rozwoju techniki do zmian klimatycznych przyczynia się również działalność człowieka. Ta ostatnia niestety ma na klimat raczej negatywny wpływ.
GLOBALNE OCIEPLENIE KLIMATU
Przez ostatnie 3,5 miliarda lat, czyli od czasu kiedy na Ziemi pojawiło się życie, klimat kuli ziemskiej ulegał wielkim zmianom. W ciągu tego okresu Słońce wysyłało w kierunku naszej planety coraz większe ilości ciepła. Mimo to, panujące warunki sprzyjały rozwojowi życia roślin i zwierząt. Być może działał tutaj jakiś czynnik samoregulujący, ale zanim ludzie zdążyli go odkryć, rozpoczęli własne \"eksperymenty\" ze zmianą klimatu.
Obecnie na Ziemi obserwuje się wzrost temperatury w skali globalnej. Krótko mówiąc z roku na rok klimat ziemski staje się cieplejszy. Jeśli ten proces będzie trwał nadal, to po upływie jakiegoś czasu życie na Ziemi teoretycznie może stać się niemożliwe. Każda gwałtowna zmiana klimatu wiąże się ze zmianami w przyrodzie, a co za tym idzie także w naturalnym łańcuchu pokarmowym. Wyginięcie jakiegoś gatunku roślin lub zwierząt na skutek nieprzystosowania się do nowych warunków klimatycznych może powodować wymieranie następnych gatunków. Dla ludzi oznacza to ogromne zmiany w rolnictwie i rybołówstwie, nie mówiąc już o topnieniu lodów na biegunach Ziemi i zagrożeniu zalaniem ogromnych obszarów lądów na skutek podwyższenia się poziomu wód oceanicznych.
O klimacie Ziemi decyduje w dużej mierze ilość energii otrzymanej od Słońca, a dokładniej równowaga pomiędzy energią otrzymaną i magazynowaną, a energią która zostaje odbita z powrotem w kosmos. Gazy atmosferyczne, chmury, oceany i lądy magazynują energię otrzymaną od Słońca i przekształcają ją w ciepło, które ogrzewa planetę, reguluje wiatry i opady deszczu.
Głównym czynnikiem regulującym temperaturę na naszej planecie jest ilość ciepła jaką może w każdej chwili zmagazynować atmosfera ziemska. Obecne w niej tzw. gazy cieplarniane odgrywają znaczącą rolę w procesie magazynowania energii cieplnej. Pozwalają na przenikanie światła do Ziemi, ale zatrzymują ciepło, tak jak dzieje się to w szklarniach - szklane tafle przepuszczają światło słoneczne, ale tylko część uzyskanego w ten sposób ciepła zostaje odprowadzona na zewnątrz. Większość zostaje zmagazynowana pod szklaną powłoką. W przyrodzie taką szklaną taflą są właśnie gazy cieplarniane, a właściwie ich odpowiednia ilość w atmosferze. Bez nich nasza planeta byłaby dużo bardziej chłodna, ale kiedy jest ich zbyt wiele, klimat zaczyna się ocieplać, co może mieć katastrofalne następstwa.
GAZY CIEPLARNIANE
atmosferze ziemskie występuje pięć związków chemicznych odpowiedzialnych za efekt cieplarniany. Nazywamy je \"gazami cieplarnianymi\" lub \"szklarniowymi\". Są to:
dwutlenek węgla CO2 - jego udział w postępowaniu efektu cieplarnianego wynosi 50%. Przyczyny wzrostu jego ilości w atmosferze to m.in. spalanie paliw kopalnych (ok. 75% emisji do atmosfery) oraz wyrąb drzew które pochłaniają znaczne ilości dwutlenku węgla (ok. 23% emisji);
metan CH4 - 18% udziału w efekcie cieplarnianym. Jego wzrost powodowany jest przez bakterie żyjące na podmokłych terenach bagiennych, wysypiskach śmieci i szczątkach zwierząt. Źródłem tego gazu mogą być też wycieki z rurociągów gazowych i zasypywanie nierówności terenu odpadkami;
freony - udział w efekcie cieplarnianym około 14%. Początkowo stały się przebojem i zrewolucjonizowały chemię gospodarstwa domowego. Szeroko stosowane we wszelkiego rodzaju aerozolach i urządzeniach chłodniczych. Niestety okazało się, że freony niszczą warstwę ozonową atmosfery ziemskiej i narażają nas na działanie promieniowania słonecznego. W 1995 roku całkowicie zaprzestano ich produkcji i zaczęto wycofywać z przemysłu. Freony podobnie jak tlenek azotu są bardzo żywotne i mogą pozostawać w atmosferze nawet przez 130 lat powodując niszczenie warstwy ozonowej.
ozon O3 - jego udział w efekcie cieplarnianym wynosi 12%. Mowa tutaj o ozonie występującym w przyziemnych warstwach atmosfery. Duże stężenie ozonu jest szkodliwe. Występowanie przyziemnej warstwy ozonu jest spowodowane wtórnym zanieczyszczeniem powietrza;
tlenek azotu N2O - znany także jako \"gaz rozweselający\". Pochodzi ze źródeł naturalnych, głównie z roślin, ale wzrost jego ilości powodują samochody, elektrownie węglowe oraz stosowanie nawozów sztucznych. Może pozostawać w atmosferze przez 150 lat i niszczyć ozon. Udział tlenku azotu w efekcie cieplarnianym wynosi około 6%.
ZAGROŻENIA
Najważniejszym z gazów cieplarnianych jest dwutlenek węgla. To właśnie z powodu wzrostu jego ilości w atmosferze średnia temperatura klimatu naszej planety będzie w połowie XXI wieku o 2-3 stopnie wyższa. Ogólne ocieplenie może spowodować zmiany w klimacie całych regionów kuli ziemskiej. Zmieni się układ deszczów i rozmieszczenie najlepszych obszarów rolniczych. W najważniejszych rejonach uprawy pszenicy i kukurydzy gleby mogą stać się suche i w efekcie dawać niższe plony. Światowy rynek żywności jest praktycznie uzależniony od nadwyżek pochodzących z tych właśnie regionów. Dla państw rozwijających się, będących importerami żywności pochodzącej z nadwyżek produkcyjnych skutki mogą być katastrofalne. Przeżycie milionów ludzi z państw Trzeciego Świata może zależeć od tego, czy rolnicy w krajach rozwiniętych zdołają utrzymać poziom produkcji przy mniej sprzyjających warunkach.
Globalne ocieplenie powoduje także wzrost poziomu wód oceanicznych. Górne warstwy oceanów rozszerzają się pod wpływem ciepła, a efekt ten może zostać spotęgowany przez topnienie czap lodowych na biegunach i topnienie lodowców górskich. Niewielkie ocieplenie - około 0,5 C w ciągu ostatniego stulecia - już spowodowało wzrost poziomu wód w oceanach o 15 cm. Gdyby na skutek topnienia lodów na biegunach Ziemi poziom oceanu podniósł się o 1 metr, spowodowało by to zalanie niektórych wielkich miast. Nowy Jork, Londyn czy Tokio znalazły by się pod wodą. Niektóre obszary, takie jak atole na Oceanie Indyjskim zupełnie zniknęły by pod wodą. Oczywiście dla obszarów gdzie obecnie nie ma sprzyjających warunków dla upraw rolniczych ocieplenie miałoby skutki pozytywne, ale nie pokryło by to strat związanych z wysychaniem terenów żyznych, o dużej wydajności produkcyjnej.
OZON W ATMOSFERZE
Ozon jest odmianą tlenu. Od zwykłego tlenu różni się ilością atomów w cząsteczce. Tlen w atmosferze występuje zazwyczaj w cząsteczkach dwuatomowych (O2). Nazywa się go tlenem cząsteczkowym. Promieniowanie słoneczne może powodować rozszczepienie dwuatomowych cząstek tlenu na pojedyncze atomy, z których każdy łączy się natychmiast z tlenem cząsteczkowym. W ten sposób powstaje trójatomowa odmiana tlenu - ozon (O3).
Większość światowych \"zapasów\" ozonu (około 90%) znajduje się w warstwie leżącej 13-24 kilometry nad powierzchnią planety. Reszta ozonu występuje przy powierzchni Ziemi, co jest zjawiskiem negatywnym, ponieważ ozon jest gazem trującym. Cały ozon atmosferyczny rozpostarty równomiernie na całym globie utworzyłby warstewkę o grubości zaledwie 3 milimetrów. Jest go więc bardzo niewiele. Warstwa ochronna Ziemi jest bardzo cienka, a do tego jest niszczona od dłuższego czasu przez działalność ludzi.
Stężenie ozonu w stratosferze podaje się w jednostkach nazywanych Dobsonami (1 Du). Zawartość ozonu równa się 1 Du, jeżeli grubość warstwy ozonu w pionowym słupie powietrza o podstawie 1 cm 2, sprowadzonego do warunków normalnych wynosi 0,001 cm.
Mówiąc o warunkach normalnych dla gazów mamy na myśli ciśnienie równe 1 atm. (1013,25 hPa) i temperaturę równą 0C (273,15 K).
NISZCZENIE WARSTWY OZONOWEJ
Głównym powodem niszczenia warstwy ozonowej są freony, które w latach 70-tych i 80-tych były powszechnie stosowane w urządzeniach chłodniczych, klimatyzatorach, różnego rodzaju aerozolach i gaśnicach a także przy produkcji mebli i piankowych tworzyw sztucznych. W elektronice stosowano je do czyszczenia płyt głównych komputerów.
Widzimy więc, że freony miały bardzo szerokie zastosowanie w przemyśle. Co spowodowało, że szybko zaczęto je wycofywać, a w 1995 roku całkowicie zakazano ich produkcji?
Otóż freony to związki chloru, fluoru i węgla (w skrócie CFC). Każda cząstka freonów jest nieaktywna i nie reaguje z substancjami, z którymi się styka. Jest tak lekka, że nie pozostaje w dolnej (przyziemnej) warstwie atmosfery ziemskiej, w której żyją ludzie, rośliny i zwierzęta. Wszystkie te cechy freonów zadecydowały o ich wielkiej popularności. Okazało się jednak, że freony mają również wielką wadę - niszczą ozon! Freony są tak trwałe, że kiedy dostaną się do atmosfery, mogą tam pozostawać w nawet ponad 130 lat. Miliony ton freonów gromadzi się więc w ozonosferze, gdzie działa na nie promieniowanie ultrafioletowe powodujące ich rozkład. W skutek ich rozpadu pod wpływem promieniowania słonecznego powstają atomy chloru, który skutecznie niszczy warstwę ozonową - jedyną ochronę przed promieniowaniem UV.
ZABÓJCZE PROMIENIOWANIE
Chociaż powstawanie dziur ozonowych nie jest zjawiskiem wynikającym z procesów naturalnych na Ziemi. Jest to skutek działania człowieka i cena jaką musimy zapłacić za rozwój różnych gałęzi przemysłu. W 1995 roku naukowcy całego świata trąbili na alarm, ponieważ nad Antarktydą dziura ozonowa przybrała całkiem pokaźne rozmiary. W późniejszych latach zrobiło się jakby ciszej na ten temat, problem wcale nie przestał istnieć.
Do czego ogóle ludziom jakiś ozon? Odpowiedź na to pytanie jest bardzo prosta: do życia. Zresztą nie tylko ludziom, ale większości organizmów żyjących na naszej planecie. Ozon stanowi jedyną tarczę ochronną zatrzymującą lub przynajmniej ograniczającą w znacznym stopniu działanie emitowanego przez Słońce promieniowania ultrafioletowego (UV). Promieniowanie to dzieli się na trzy rodzaje w zależności od chemiczno - fizycznych i ekologicznych skutków jego działania:
nadfiolet A (UV-A) o długości fal od 400 do 320 nm;
nadfiolet B (UV-B) o długości fal od 320 do 280 nm;
nadfiolet C (UV-C) o długości fal od 280 do 200 nm.
Promieniowanie UV-A, najbardziej zabójcze dla żywych organizmów jest prawie w całości pochłaniane przez ozon. Dwa następne rodzaje docierają do powierzchni planety w niewielkich ilościach, gdyż ozon w atmosferze powoduje ich rozpraszanie. To właśnie ilość ozonu atmosferycznego ma decydujący wpływ na ilość promieni UV docierających do powierzchni Ziemi.
SKUTKI POWSTAWANIA DZIUR OZONOWYCH
Jeśli warstwa ozonowa stanie się zbyt cienka, aby ochronić Ziemię przed zabójczym promieniowaniem Słońca może dojść do katastrofy. Rośliny wystawione na działanie szkodliwego czynnika mogą nie wyprodukować nasion, co powoduje z jednej strony marne plony dla rolników trudniących się uprawą zbóż, a z drugiej może doprowadzić do wyginięcia niektórych gatunków roślin uprawnych. Bez roślin które można wykorzystać jako pokarm zaczną ginąć zwierzęta, a od nich już niedaleko do ludzi. Brak ozonu lub jego znaczny niedobór może spowodować zmiany i zakłócenia naturalnych łańcuchów pokarmowych. Uszkodzenie zielonych roślin lądowych mogłoby na przykład zakłócić cykl przemiany dwutlenku węgla. Przyspieszyło by to znacznie proces tworzenia się niepożądanego efektu cieplarnianego, z którym i tak jest już kłopot. Jednak już dzisiaj obserwuje się skutki działania promieni UV u ludzi. Coraz częstsze przypadki zachorowań na raka skóry, różnego rodzaju choroby oczu oraz problemy z systemem immunologicznym, to właśnie skutki przyjmowania nadmiernych dawek promieniowania ultrafioletowego. Z roku na rok wyjazd nad morze i przebywanie przez większość dnia w palących promieniach Słońca staje się coraz większym ryzykiem.
EKSTREMALNE ZJAWISKA ATMOSFERYCZNE
SKUTKI
POWODZIE
Woda, która jest niezbędna do życia, w nadmiarze może przeistoczyć się w żywioł, który niszczy i zabija. Obfite opady deszczu czy wylewy rzek rujnują uprawy oraz osady ludzkie pozbawiając ich mieszkańców domostw, całego dobytku, a nawet życia. Jeśli nie powstrzymamy efektu cieplarnianego, który topi lodowce, świat wkrótce może stanąć w obliczu globalnej powodzi.
GENEZA POWODZI
Najczęstszą przyczyną lokalnych powodzi są intensywne opady deszczu. Jeśli ulewy utrzymują się przez dłuższy czas, wówczas poziom wód w rzekach ulega podwyższeniu, co w konsekwencji prowadzi do ich wystąpienia z koryt i zalania przybrzeżnych obszarów. Powodzie wywołuje także topnienie lodowców spowodowane nieustannym ociepleniem klimatu. W ciągu ostatnich 100 lat poziom wód w morzach i oceanach podniósł się aż o 15 cm, a do 2100 roku przybędzie kolejne 60 cm wody, która zatopi mniejsze wyspy. Naukowcy oceniają, że gdyby w wyniku efektu cieplarnianego stopniał cały lodowiec Antarktyki, przybyłoby 70 metrów wody, co groziłoby potopem na skalę światową. Topnienie lodowców powoduje zmiany na mapach. Na przykład ogromna powódź pod koniec ostatniej epoki lodowcowej, zalała tereny w Azji Południowo-Wschodniej oddzielając Sumatrę od Tajlandii i Malezji.
HISTORYCZNE POTOPY
Powodzie na skalę światową pojawiają się w rozmaitych mitach i legendach, a nawet w biblii. Stary Testament opisuje wielki potop, który prawdopodobnie wydarzył się około 8000 lat temu. To właśnie w czasie tej powodzi Noe swą arką ratował zwierzęta. Podobne opowieści pojawiają się także w przekazie o Gilgameszu, który przed wiekami Asyryjczycy spisali na glinianych tabliczkach. Legendy o wielkiej powodzi występują też u Indian Północnej i Południowej Ameryki, jak również wśród ludów Indii i Chin. Olbrzymie podobieństwo tych opowieści, pozwala sądzić, iż dotyczą one tej samej powodzi, która swym zasięgiem objęła niemal cały świat. Motyw powodzi nie występuje jedynie wśród legend plemion afrykańskich, co może oznaczać, że wielka powódź nie dotarła tylko na Czarny Ląd.
POWODZIE MINIONEGO STULECIA
Najtragiczniejsze w skutkach są powodzie wywołane wystąpieniem z brzegów chińskiej rzeki Hunag-Ho. Żółta Rzeka w dolnej części swego biegu przepływa przez żyzne równiny, gdzie mieszkają miliony Chińczyków. Jej wody niosą ogromne ilości mułu, który blokuje swobodny przepływ wody. Efektem tego są częste powodzie. Najtragiczniejsza zdarzyła się w 1931 roku, gdy rzeka wylała utopiły się 4 miliony mieszkańców tychże regionów, a drugie tyle straciło dach na głową. Osiem lat później tragiczna historia powtórzyła się. Woda pochłonęła 500 tys. ludzkich istnień. W styczniu 1953 roku potężny sztorm połączony z silnym wiatrem i ulewą nawiedził wybrzeże Morza Północnego. Zniszczeniu uległo 500 km wałów morskich, a tym samym zalanych zostało 1600 km2 lądu należącego do Belgii i Holandii. Większość zalanego terenu, to obszary uprawne. Przerwanie wałów nastąpiło nagle. Woda nie dała szans na ucieczkę. Zginęło 1800 osób, 43 tys. domów zostało zniszczonych, a 50 tys. sztuk bydła utonęło. Słona woda sprawiła, że przez kilka lat po powodzi gleba nie nadawała się do uprawy.
Podczas burzy, która nadciągnęła w 1966 roku nad północną część Włoch, w ciągu 40 godzin spadła 1/3 deszczu przewidywanego na cały rok. Potoki deszczu szalejące z prędkością 130 km/h pochłonęły 144 osoby oraz pozrywały linie energetyczne, pozbawiając cały region dopływu prądu. Powódź dotarła do Florencji, gdzie naporu wody nie wytrzymały zabytkowe drzwi z brązu w historycznym Pizza del Duomo. Zniszczeniu uległo 10 tys. domów oraz wiele cennych zabytków, w tym także Biblioteka Narodowa, w której woda zalała ponad milion książek.
Powódź, która nawiedziła Australię w 1974 roku była największą klęska naturalną tego kontynentu. W ciągu 17 godzin spadło 48 cm deszczu. W miejscowościach Darwin i Brome woda sięgnęła wysokości słupów telegraficznych. Ponad 20 tys. osób straciło swe domy, a około 200 życie.
Najbardziej niebezpieczną rzeką na kontynencie amerykańskim jest Missisipi. Mimo, że wzdłuż jej wybrzeża zbudowano ponad 3200 km wałów i umocnień jej nurt nadal powoduje liczne powodzie. W 1986 roku rekordowe opady deszczu sprawiły, iż wody Missisipi zalały 23 mln akrów przybrzeżnych terenów. Klęsce nie zapobiegło nawet ułożenie półtora miliona worków z piaskiem. Straty oszacowano na 10 mld dolarów. Ponownie wody Missisipi wezbrał w lipcu 1993 roku. 2/3 umocnień i grobli zostało przerwanych, a woda zalała 44 tys. km2 zabijając 50 osób. Woda opadała przez ponad miesiąc.
W listopadzie 2000 roku, trzecie co do wielkości miasto Tajlandii, Hat Yai zostało odcięte od reszty kraju z powodu największej od 10 lat powodzi. Metropolia turystyczna licząca ponad milion mieszkańców, była zaopatrywana w żywność przez okręty marynarki wojennej. Miasto zalała ponad dwumetrowa warstwa brudnej wody. Miejscowe władze umieściły ponad 10 tys. osób pozbawionych dachu nad głową w świątyniach, szkołach i na dworcach. Powódź na południu kraju dotknęła ponad 250 tys. ludzi. Śmierć poniosło 50 osób. Większość z nich utopiła się lub została porażona prądem.
HURAGANY
Najbardziej niszczycielskie wiatry na naszej planecie są różnie nazywane w różnych częściach kuli ziemskiej. Na północno-zachodnim Pacyfiku określa się je mianem tajfunu. W południowo-zachodniej części Oceanu Indyjskiego nazywa się je cyklonem tropikalnym. Na Atlantyku i wschodnim Pacyfiku funkcjonuje nazwa huragan. W dalszej części opisu będę się trzymał tej ostatniej nazwy. Podstawowym kryterium decydującym o tym czy mamy do czynienia z huraganem jest prędkość wiatru przy powierzchni ziemi przekraczająca 33 m/s.
Szacuje się, że gdyby można było zamienić energię wyzwalaną w huraganie w ciągu jednego dnia na prąd elektryczny, to ilość tej energii byłaby w stanie zaspokoić sześciomiesięczne zapotrzebowanie na prąd całych Stanów Zjednoczonych.
Powstawanie tej niszczycielskiej siły jest związane z układem niskiego ciśnienia, w którym nie występują fronty atmosferyczne. Huragany rozwijają się nad ciepłymi wodami, które są ich zasilaniem. Najbardziej charakterystyczną cechą huraganu jest tzw. cyrkulacja cykloniczna w dolnych warstwach atmosfery. Oznacza to okrężny ruch mas powietrza zgodny z ruchem wskazówek zegara na półkuli południowej i przeciwny ruch na półkuli północnej. Aby mógł powstać huragan muszą być spełnione pewne warunki:
rozkład temperatury i wilgotności w atmosferze powinien sprzyjać powstawaniu mocno wypiętrzonych chmur burzowych;
temperatura wody powierzchni oceanu powinna przekraczać 26,5 C, przy czym temperatura ta powinna sięgać na co najmniej 50 metrów od powierzchni oceanu; wówczas huragan posiada dostateczne źródło energii;
odległość od równika powinna wynosić co najmniej 500 kilometrów;
wiatr powinien wiać raczej ze stałą lub niewielką zmianą prędkości wraz z wysokością co pozwala na wytworzenie się układu cyklonicznego.
Średnica huraganów waha się od 200 do ponad 500 kilometrów. Rejestrowano huragany, których średnica przekraczała 1400 kilometrów. W samym środku znajduje się strefa ciszy, czyli tzw. oko huraganu o średnicy 16 - 40 kilometrów. Jest to obszar w którym panuje niższe ciśnienie niż w reszcie obszaru objętego huraganem. Im niższe ciśnienie panuje w oku huraganu, tym jest on gwałtowniejszy, a wiatry w jego wnętrzu silniejsze. Prędkość wiatrów w huraganie może osiągnąć nawet 300 km/godz. Tak niszczycielska siła w połączeniu z ulewnymi opadami deszczu powoduje co roku niewyobrażalne straty materialne i ofiary w ludziach. Najbardziej zagrożone są obszary nadmorskie, gdzie huragany wyładowują swoją energię. Po przesunięciu się nad stały ląd huragan słabnie i dość szybko zanika pozbawiony zasilania w postaci pary wodnej.
W przypadku huraganu najbardziej oczywistym źródłem zagrożenia jest wiatr. Potrafi on wyrywać drzewa, niszczyć słabsze budynki i zrywać linie energetyczne. Drugi czynnik niszczący to opady deszczu. Podczas huraganu na skutek silnej kondensacji pary wodnej następują ulewne deszcze powodujące powodzie. Trzecie źródło to fala przypływowa powodująca zatopienie obszarów nadbrzeżnych. Takie fale mogą osiągać wysokość nawet 6 metrów.
Najbardziej narażonymi na atak huraganu rejonami świata są południowe i południowo zachodnie wybrzeża Stanów Zjednoczonych, Filipiny, Australia, południowo wschodnie wybrzeże Afryki, Indie, wschodnie wybrzeże Chin i Japonia. Meteorolodzy są w stanie przewidzieć miejsce w którym huragan dotrze do lądu z dokładnością do około 200 kilometrów dla prognozy dwudziesto cztero godzinnej. Prognoza na 48 godzin zwiększa ten błąd aż do 400 kilometrów. Dokładniejsze są prognozy dwunastogodzinne, ale wówczas zazwyczaj brakuje czasu na przeprowadzenie ewakuacji zagrożonej ludności. Naukowcy i meteorolodzy uważnie śledzą przejście każdego huraganu za pomocą satelitów, radarów i stacji pogodowych. Jak na razie jednak wciąż nie ma \"lekarstwa\" na zbyt późne ostrzeżenia przed sztormem.
NAJWIĘKSZE HURAGANY
Zestawienie najbardziej niszczycielskich huraganów od 1900 roku.
Data Rodzaj wg rejonukuli ziemskiej i nazwa Lokalizacja Ofiary(~)
27.08 - 15.09.1900 r. huragan Galveston, Teksas; Stany Zjednoczone 8000
19 - 24.09.1906 r. huragan Luizjana i Missisipi, Stany Zjednoczone 350
18.09.1906 r. tajfun Hong Kong 10000
05 - 23.08.1915 r. huragan wschodni Teksas i Luizjana, Stany Zjednoczone 275
02 - 25.09.1919 r. huragan Luizjana, Floryda i Teksas, Stany Zjednoczone 600 - 900
11 - 22.09.1926 r. huragan Floryda i Alabama, Stany Zjednoczone 243
20.08.1926 r. huragan Kuba 600
06 - 20.09.1928 r. huragan południowa Floryda, Stany Zjednoczone 1836
03.09.1930 r. huragan Republika Dominikany 2000
29.08 - 10.09.1935 r. huragan południowa Floryda, Stany Zjednoczone 408
10 - 22.09.1938 r. huragan wschodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych 600
16.10.1942 r. cyklon Indie 40000
09 - 16.09.1944 r. huragan wschodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych 390
04 - 21.09.1947 r. huragan Floryda, Stany Zjednoczone 51
22.10.1952 r. tajfun Filipiny 440
24 - 31.08.1954 r. huragan Carol północny wschód Stanów Zjednoczonych 68
05 - 18.10.1954 r. huragan Hazel wschód Stanów Zjednoczonych i Haiti 347
07 - 12.08.1955 r. huragan Diane wschód Stanów Zjednoczonych 184
12 - 13.08.1955 r. huragan Connie Karolina Północna i Południowa, Wirginia, Maryland, Stany Zjednoczone 43
19.09.1955 r. huragan Hilda Meksyk 200
22 - 28.09.1955 r. huragan Janet Karaiby 500
25 - 30.06.1957 r. huragan Audrey od Teksasu do Alabamy, Stany Zjednoczone 390
17 - 19.09.1959 r. tajfun Sarah Japonia i Korea Południowa 2000
26 - 27.09.1959 r. tajfun Vera Japonia 4466
04 - 12.09.1960 r. huragan Donna Karaiby i wschód Stanów Zjednoczonych 148
10.10.1960 r. cyklon wschodni Pakistan 6000
11 - 14.09.1961 r. huragan Carla Teksas, Stany Zjednoczone 46
31.10.1961 r. huragan Hattie Honduras 400
28 - 29.05.1963 r. cyklon Bangladesz 22000
04 - 08.10.1963 r. huragan Flora Karaiby 6000
30.06.1964 r. tajfun Winnie północne Filipiny 107
05.09.1964 r. tajfun Ruby Hong Kong i Chiny 735
11 - 12.05.1965 r. cyklon Bangladesz 17000
01 - 02.06.1965 r. cyklon Bangladesz 30000
15.12.1965 r. cyklon Karachi, Pakistan 10000
04 - 10.06.1966 r. huragan Alma Honduras i wschód Stanów Zjednoczonych 51
24 - 30.09.1966 r. huragan Inez Karaiby, Meksyk i południowy wschód Stanów Zjednoczonych 293
09.07.1967 r. huragan Billie południowo - zachodnia Japonia 347
05 - 23.09.1967 r. huragan Beulah Karaiby, Meksyk i Teksas, Stany Zjednoczone 54
18 - 20.11.1968 r. tajfun Nina Filipiny 63
17 - 18.08. 1969 r. huragan Camille Luizjana i Missisipi, Stany Zjednoczone 256
30.07 - 05.08.1970 r. huragan Celia Kuba oraz Floryda i Teksas, Stany Zjednoczone 31
20 - 21.08.1970 r. huragan Dorothy Matrynika 42
15.09.1970 r. tajfun Georgia Filipiny 300
14.10.1970 r. tajfun Sening Filipiny 583
15.11.1970 r. tajfun Titang Filipiny 526
12 - 13.11.1970 r. cyklon Bangladesz >300000
11.08.1971 r. tajfun Rose Hong Kong 130
29.09.1971 r. cyklon stan Orissa, Indie 10000 - 25000
19 - 29.09.1972 r. huragan Agnes wschód Stanów Zjednoczonych 122
03.12.1972 r. tajfun Theresa Filipiny 169
11.07.1974 r. tajfun Gilda Japonia i Korea Południowa 108
19 - 20.09.1974 r. huragan Fifi Honduras 2000
25.12.1974 r. cyklon Darwin, Australia 50
13 - 27.09.1975 r. huragan Eloise Karaiby i północny wschód Stanów Zjednoczonych 71
20.05.1976 r. tajfun Olga Filipiny 215
25 i 31.07.1977 r. tajfuny Thelma i Vera Tajwan 39
19.11.1977 r. cyklon Andhra Pradesh, Indie 20000
27.10.1978 r. tajfunRita Filipiny >400
30.08 - 07.09.1979 r. huragan David Karaiby i wschód Stanów Zjednoczonych 1100
04 - 11.08.1980 r. huragan Allen Karaiby i Teksas, Stany Zjednoczone 272
25.11.1981 r. tajfun Irma Luzon, Filipiny 176
18.08.1983 r. huragan Alicia południowy Teksas, Stany Zjednoczone 21
02.09.1984 r. tajfun Ike południowe Filipiny 1363
25.05.1985 r. cyklon Bangladesz 10000
26.10 - 06.11.1985 r. huragan Juan południowy wschód Stanów Zjednoczonych 63
25.11.1987 r. tajfun Nina Filipiny 650
10 - 17.09.1988 r. huragan Gilbert Zatoka Meksykańska i Karaiby 260
10 - 22.09.1989 r. huragan Hugo Karaiby i Stany Zjednoczone 86
06 - 11.05.1990 r. cyklon Indie 514
06.1990 r. tajfuny Filipiny 156
07 i 08.1990 r. tajfuny Chiny 1800
11.1990 r. tajfuny Filipiny 1312
30.04.1991 r. cyklon Bangladesz 138866
10.06.1991 r. cyklon Bangladesz 125720
15.02.1992 r. cyklon Wietnam 251
23 - 26.08.1992 r. huragan Andrew południowa Floryda i Luizjana, Stany Zjednoczone 74
02.05.1994 r. cyklon południowo wschodni Bangladesz 165
22.08.1994 r. tajfun Fred prowincja Zhejiang, Chiny >710
31.10 - 03.11.1994 r.> cyklon Indie 260
05 - 07.09.1995 r. huragan Luis Karaiby 14
02 - 03.11.1995 r. tajfun Angela Filipiny 700
15 - 16.06.1996 r. cyklon południowo wschodnie Indie 120
27 - 28.07.1996 r. huragan Cesar Panama, Salvador, Kostaryka 62
31.07 - 01.08.1996 r. tajfun Herb Tajwan 400
05 - 06.09.1996 r. huragan Fran Karolina Północna i Wirginia, Stany Zjednoczone 34
09.09.1996 r. tajfun Sally południowe Chiny 145
04.11.1996 r. cyklon Andhra Pradesh, Indie >1000
19 - 20.05.1997 r. cyklon Bangladesz 100
18.08.1997 r. tajfun Winnie Chiny 140
27.09.1997 r. cyklon Bangladesz >45
09.10.1997 r. huragan Pauline wybrzeże Pacyfiku, Meksyk 400
20.05.1998 r. cyklon Pakistan 250
09.06.1998 r. cyklon Gujarat, zachodnie Indie 1000
22 - 29.09.1998 r. huragan Georges Republika Dominikany, Haiti, Puerto Rico, południowy wschód Stanów Zjednoczonych >375
10.1998 r. tajfuny Zeb i Babs Filipiny 270
28.10.1998 r. huragan Mitch Honduras 7000
29.10.1999 r. cyklon wschodnie Indie >9000
08.12.2002 r. tajfun Pongsana Wyspy Guam i Mariany >40
12 - 14.09.2003 r. tajfun Maemi Korea Południowa 87
WPŁYW WIATRU NA ŻYCIE LUDZI
Wiatry wyrządzają szkodę nie tylko swoją niszczycielską siłą. Niektóre lokalnie występujące i mające własne nazwy wiatry wpływają na samopoczucie i psychikę ludzi. Silne wiatry działają na organizm człowieka pobudzająco i powodują wzrost poziomu adrenaliny. Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że podczas silnego wiatru czujemy się zagrożeni, a nasze organizmy mobilizują się odpowiadając na docierające do nich bodźce zewnętrzne.
Gdy taki stan trwa zbyt długo, wówczas przychodzi zmęczenie i osłabienie organizmu. Są wiatry, które już dawno zyskały sobie złą sławę. Na przykład kiedy w Kalifornii znad pustyni Mojave wieje wiatr nazywany \"Santa Ana\" obserwuje się wzrost liczby wypadków samochodowych, ataków serca, napadów, morderstw czy podpaleń. Ludzie są rozdrażnieni i łatwo wpadają w gniew lub depresję.
Wiatr jest też źródłem niewyczerpanej i taniej energii. Na świecie buduje się coraz nowocześniejsze wiatraki do wytwarzania prądu elektrycznego. Wiatr staje się obiektem coraz większego zainteresowania wobec kurczących się innych zapasów energii, a co najważniejsze nie powoduje zanieczyszczenia środowiska. Także dzięki wiatrom od XVI wieku rozwijał się handel i transport morski, a Europejczycy odkryli nowe kontynenty. Ta siła przyrody pomimo swojej niewyobrażalnej potęgi, której czasami daje upust jest jednak pomocna ludziom chociaż potrafi też być niebezpieczna.
TORNADA
Tornado to powietrzny wir w kształcie leja lub rękawa. Jest to zjawisko trwające zaledwie kilka minut, ale bardzo gwałtowne i katastrofalne w skutkach. Najczęściej nawiedzanym przez tornada krajem są Stany Zjednoczone. Od Teksasu do Północnej Dakoty rozciąga się tzw. Aleja Tornad - 1600 kilometrów z północy na południe, 950 kilometrów ze wschodu na zachód. Co roku w Stanach Zjednoczonych na ziemię schodzi około 900 tornad, z czego większość właśnie w Alei Tornad. Jest to najbardziej zagrożony tornadami obszar na świecie.
Tornada w Ameryce są napędzane przez ciepło. Wiosną ciepłe powietrze znad Zatoki Meksykańskiej przemieszcza się na północ. Tam zderza się z chłodnym powietrzem płynącym znad Kanady w kierunku południowym. W miejscach spotkania się tych dwóch mas powietrza tworzą się ogromne chmury burzowe (tzw. superkomórki). W ich wnętrzu rozpoczyna się intensywna wymiana powietrza. Ciepłe powietrze jest wsysane do wnętrza chmury, gdzie ochładza się i ponownie opada w dół. Gwałtowne prądy zderzają się i zaczynają wirować wokół siebie. Chmury wewnątrz których dochodzi do gwałtownych turbulencji mas powietrza ma wysokość około 20 kilometrów i rozciąga się na obszarze 32 kilometrów. Właśnie w takich chmurach rodzą się tornada.
Intensywność tornad mierzy się w pięciostopniowej skali Fujity. Nazwa skali pochodzi od nazwiska nieżyjącego już znanego uczonego, specjalisty od tornad, doktora Fujity z Chicago University. Trąby powietrzne klasyfikowane są według szkód, jakie wyrządzają, a nie fizycznych rozmiarów. Warto zauważyć, że wielkość tornada nie jest wskaźnikiem jego gwałtowności, chociaż z reguły im silniejsze jest tornado, tym większe przybiera rozmiary.
F1: prędkość wiatru od 117 do 179 km/godz. Nawet takie tornada zrywają dachówki i spychają z drogi jadące samochody. Mogą przewrócić przyczepy kempingowe i zniszczyć szopy w ogrodach.
F2: prędkość wiatru od 180 do 251 km/godz. Wiatr zrywa dachy z domów i niszczy przyczepy kempingowe. Tak silna trąba powietrzna może nawet wykoleić pociąg.
F3: prędkość wiatr u od 253 do 331 km/godz. Wyrywa z korzeniami olbrzymie drzewa. Ściany i dachy potężnych budynków niszczy jak domki z kart. To niezwykle silne tornado.
F4: prędkość wiatru od 333 do 416 km/godz. Wiatr unosi jak zabawki lokomotywy i wielkie, czterdziestotonowe ciężarówki. Tak potężne tornado pozostawia po sobie pas ogromnych zniszczeń.
F5: prędkość wiatru od 418 km/godz. wzwyż. Zarejestrowano tornado, w którym prędkość wiatru dochodziła do 508 km/godz. Tak zabójcze tornada zrównują z ziemią wszystko, co napotkają na swojej trasie. Wiatr może ciskać samochodami na odległość setek metrów. Niekiedy wyrywa z fundamentów całe budynki. Żywioł ma siłę porównywalną do bomby atomowej. To prawdziwa katastrofa.
Statystyki wykazują, że 74% tornad w Stanach Zjednoczonych ma siłę F1, 25% to tornada F2 i F3. Kataklizmy o sile F4 lub F5 to na szczęście zaledwie 1% ogólnej liczby tornad.
POWSTAWANIE TRZĘSIEŃ ZIEMI
Trzęsienia ziemi mają miejsce, kiedy płyty litosfery ziemskiej przemieszczają się względem siebie. W strefach podsuwania i w uskokach transformacyjnych trzęsienie może przybrać postać prawdziwej katastrofy, ponieważ napięcia między płytami mogę narastać przez całe lata. Rozładowanie nagromadzonej energii może nastąpić w dwojaki sposób: albo jest to seria niewielkich i średniej wielkości wstrząsów, albo też jedno niszczycielskie trzęsienie.
Trzęsienie ziemi jest jednym z najbardziej niszczycielskich zjawisk naturalnych.
Skutki trzęsienia ziemi zależą od takich czynników jak: siła wstrząsów, głębokość na której powstają, oraz rodzaj skał na powierzchni ziemi. Grunt może się unosić, zapadać lub pękać. W obszarach górzystych mogą wystąpić lawiny nawet na łagodnych stokach. Gdy ognisko trzęsienia znajduje się pod dnem morza, powstają ogromne fale nazywane tsunami.
Wstrząsy nie występują jednocześnie i z jednakową siłą na całym terenie objętym trzęsieniem ziemi. Ich siła zależy w dużym stopniu od odległości od epicentrum, czyli punktu na powierzchni ziemi znajdującego się bezpośrednio nad ogniskiem trzęsienia. To właśnie w epicentrum i w jego pobliżu skutki trzęsienia są najbardziej katastrofalne. Za powstałe podczas trzęsień ziemi zniszczenia na powierzchni ziemi odpowiedzialna jest energia rozchodząca się od epicentrum poprzez wnętrze planety w postaci fal sejsmicznych. Wyróżnia się cztery rodzaje tych fal.
Fale podłużne (P) rozchodzą się w taki sam sposób jak fale dźwiękowe i powodują drgania wzdłuż drogi fali. Na ich drodze skały zostają ściśnięte lub rozciągnięte. Fale te potrafią przenosić się w cieczach, w tym także w płynnych częściach ziemskiego jądra.
Fale poprzeczne (S) wywołują drgania skał prostopadłe do drogi fali. Powodują drgania w płaszczyźnie pionowej lub poziomej. Mogą przemieszczać się tylko w skałach.
Fale powierzchniowe Love\'a powodują ruchy ziemi w płaszczyźnie gruntu.
Fale powierzchniowe Rayleigh\'a powodują ruchy w płaszczyźnie prostopadłej do powierzchni gruntu.
Przy pomiarach siły trzęsienia ziemi stosowane są dwie odmienne skale: Richtera i Mercallego
NAJWIĘKSZE TRZĘSIENIA ZIEMI
DATA MIEJSCE ZNISZCZENIA I OFIARY
01.11.1755 r. Lizbona, Portugalia Trzęsienie ziemi, fale tsunami i pożary zrównały miasto z ziemią i pozbawiły życia 50 000 ludzi.
1906 r. San Francisco, USA Trzęsienie ziemi i pożar całkowicie zniszczyły miasto. Ofiar było niewiele. Zginęło około 700 osób.
08.12.1908 r. Sycylia 7,5 stopnia w skali Richtera, 70 tysięcy zabitych.
16.12.1920 r. Gansu, Chiny 8,2 stopnia w skali Richtera, 200 tysięcy zabitych.
01.09.1923 r. Tokio i Jokohama,Japonia Tokio zostało kompletnie zniszczone, a to co pozostało spłonęło w wyniku pożarów. Łącznie 143 tysiące ofiar.
22.05.1927 r. Sining, Chiny 8,3 stopnia w skali Richtera, 200 tysięcy ludzi zginęło.
25.12.1932 r. prowincja Kansu,Chiny 7,6 stopnia w skali Richtera, 70 tysięcy ofiar.
30.05.1935 r. Kweta, Pakistan 7,5 stopnia w skali Richtera, liczbę zabitych szacuje się na 30 - 60 tysięcy.
27.12.1939 r. Erzincan, Turcja Około 100 tysięcy ludzi poniosło śmierć.
1964 r. Anchorage, Alaska Jedno z najsilniejszych trzęsień ziemi spowodowało straty liczone w milionach dolarów.
31.05.1970 r. Peru 7,8 stopnia w skali Richtera, 66 tysięcy zabitych.
28.07.1976 r. Tangshan, Chiny Trzęsienie o sile 8 stopni w skali Richtera spowodowało kompletne zniszczenie. Według władz chińskich to trzęsienie pochłonęło 255 tysięcy ofiar. Dane nieoficjalne mówią o 650 tysiącach.
10.10.1980 r. El Asnam, Algieria Trzęsienie ziemi o sile 7,3 stponia w skali Richtera pochłonęło życie 2590 osób. 330 tysięcy ludzi straciło dach nad głową.
23.11.1980 r. Eboli, Włochy Trzęsienie o sile 7,2 stopnia. Epicentrum znajdowało się pod miejscowością Eboli, jednak zniszczenia dotarły niemalże aż do Neapolu. 2735 osób zginęło, 7500 zostało poszkodowanych a 1500 uznano za zaginione.
11.06.1981 r. Golbaf, Iran 1027 osób zabitych, ponad 800 poszkodowanych.
13.12.1982 r. Jemen Trzęsienie o sile 6,0 stopni w skali Richtera. 3000 osób zabitych, 2000 poszkodowanych. Prowincja Dahmar została całkowicie zdewastowana.
30.10.1983 r. Turcja Trzęsienie o sile 6,9 stopnia w skali Richtera. 1300 osób zginęło, 500 odniosło obrażenia. 35000 ludzi straciło domy.
19-20.09.1985 r. miasto Meksyk,Meksyk W wyniku wstrząsu o sile 8,1 stopnia w skali Richtera 9,5 tysiąca ludzi poniosło śmierć. 40000 osób zostało rannych.
10.10.1986 r. Salwador 1500 osób zabitych, 20000 tysięcy rannych, 300000 bezdomnych to bilans trzęsienia o sile 5,5 stopnia w skali Richtera.
05.03.1987 r. Ekwador Epicentrum trzęsienia o sile 7,0 stopni znajdowało się około 80 kilometrów od Quito. Ponad 1000 osób zginęło.
07.12.1988 r. Armenia 6,9 stopnia w skali Richtera, 25 tysięcy zabitych, 15 tysięcy rannych, 400 tysięcy ludzi straciło domy.
1989 r. San Francisco, USA Trzęsienie ziemi o sile 7,1 stopnia w skali Richtera. 300 ofiar.
20.06.1990 r. Iran 7,7 stopnia w skali Richtera, 35 tysięcy ofiar śmiertelnych, 100 tysięcy rannych. 500000 osób straciło dach nad głową.
16.07.1991 r. Filipiny Trzęsienie o sile 7,8 stopnia pochłonęło życie 1620 ludzi. 3500 zostało rannych. Największe zniszczenia wokół turystycznego centrum - Baguio.
01.02.1991 r. Pakistan / Afganistan Siła trzęsienia - 6,8 stopnia w skali Richtera. W Pakistanie zginęła 200 osób, w Afganistanie 1000. Wiele tysięcy rannych.
20.10.1991 r. Uttarkashi, Indie Trzęsienie ziemi o sile 6,1 stopnia. 1600 zabitych, 2000 rannych.
17.01.1995 r. Kobe, Japonia Ogromne zniszczenia, 5300 ludzi zginęło.
17.08.1999 r. Turcja 7,4 stopnia w skali Richtera, 17 tysięcy ofiar, 600 tysięcy ludzi straciło dach nad głową.
13.01.2001 r. Salwador 7,6 stopnia w skali Richtera, około 700 zabitych, 3700 rannych, 140 tysięcy domów zostało zniszczonych.
26.01.2001 r.(święto narodowe Indii - Dzień Republiki) Indie W wyniku wstrząsów o sile 7,9 stopnia w skali Richtera, trwających około 30 sekund miasto Bhudż będące epicentrum trzęsienia zostało zrównane z ziemią. Liczbę ofiar szacuje się na ponad 30000 osób. Wstrząsy wtórne były odczuwane w całych Indiach jeszcze przez ponad miesiąc.
21.05.2003 r. Algieria Wstrząsy o sile 6,7 stopnia według amerykańskich sejsmologów, według sejsmologów w Algierii - 5,8. Episentrum znajdowało się w pobliżu miasta Thenia, 60 kilometrów na wschód od Algieru. Wstrząsy były odczuwalne na południu Hiszpanii. Dwumetrowa fala tsunami która powstała na skutek wstrząsów zniszczyła sto łodzi na Majorce, Menorce i Ibizie. Bilans trzęsienia to ponad 2200 ofiar śmiertelnych i około 10000 rannych.
26.12.2003 r. Iran Irańskie miasto Bam. Wstrząsy o sile 6,3 stopnia w skali Richtera. 17000 rannych. 100000 pozostało bez dachu nad głową. Liczbę ofiar śmiertelnych szacuje się na 35000 do 50000 tysięcy.
MODRDERCZE FALE TSUNAMI
Tsunami zasadniczo różnią się od zwykłych fal, powodowanych przez wiatry. Najbardziej niszczycielskie fale tsunami powstają podczas trzęsień ziemi w strefach subdukcji pod dnem oceanicznym. Kiedy na skutek wstrząsu dno oceaniczne ulega przemieszczeniu w kierunku pionowym, wówczas ogromna masa wody nad nim zostaje wytrącona ze stanu równowagi i tworzy się fala.
Tsunami może być również wzbudzone kiedy gwałtownie wybucha podwodny wulkan. Niebezpieczne są też osunięcia mas skalnych spowodowane wybuchem wulkanu albo wstrząsem sejsmicznym. Duże masy skalne po osunięciu się na dno morza rozkładają się na nim niczym rozwijany dywan. Tworzą przy tym zawirowania, które mogą spowodować pionowe przemieszczenie mas wody i powstanie fali. W odróżnieniu od fal wywołanych przez trzęsienie ziemi, tego typu tsunami szybko ulegają rozproszeniu i prawie wcale nie docierają do lądów położonych daleko od źródła tsunami.
Ostatnią przyczyną powstawania ogromnych fal może być uderzenie w Ziemię dużego meteorytu lub planetoidy. Takie zderzenia są niezmiernie rzadkie, jednak gdy nastąpią, powodują katastrofę na skalę globalną. Tsunami wywołane przez uderzenie obiektu pochodzenia kosmicznego obiegłoby kulę ziemską przynajmniej kilka razy.
Tsunami mają trzy nakładające się, ale odrębne fazy procesów fizycznych które są analizowane podczas symulacji komputerowych po wystąpieniu trzęsienia:
1 faza - wzbudzenie: (omówione powyżej) jest procesem, podczas którego zaburzenie w dnie morskim, takie jak ruch wzdłuż uskoku, odkształca powierzchnię morza. Zakłada się, że taka deformacja odwzorowuje przemieszczenie dna. Natychmiast po trzęsieniu ziemi badacze pospiesznie ustalają wytyczne dla służb ochrony przed tsunami. Z samych danych sejsmicznych odczytać można jedynie orientację powierzchni uskoku oraz położenie wstrząsu, jego głębokość i rozmiar. Pozostałe dane muszą być oszacowane, aby można było określić wielkość ostatniej fazy tsunami.
2 faza - propagacja: przekazuje energię sejsmiczną z miejsca wstrząsu za pośrednictwem falowania wody. W tym stadium wysokość fali jest tak mała w porównaniu z jej długością, że naukowcy przyjmują liniową teorię faz, która zakłada, że sama wysokość nie wpływa na zachowanie się fali. Wynika z tego, że im głębsza woda i dłuższa fala, tym tsunami ma większą prędkość. Zależność prędkości od głębokości oznacza, że oddziaływanie wyniesień i obniżeń dna morskiego może zmienić kierunek fali, zwłaszcza kiedy dostanie się ona na płytsze wody. Front fali układa się równolegle do brzegu (refrakcja), a równocześnie poszczególne fale muszą zwolnić z powodu malejącej głębokości wody i wtedy zaczynają się wzajemnie doganiać w procesie zwanym wypłycaniem. Refrakcja i wypłycanie koncentrują daną ilość energii w mniejszej objętości wody, wywołując wyższe fale i szybsze prądy.
3 faza - zalew: jest stadium w którym tsunami może osiągnąć brzeg jako łamiąca się fala, ściana wody lub podobna do przypływu powódź. Wysokość zalewu może sięgać dziesiątków metrów, ale do powstania zniszczeń wystarczą zaledwie 2-3 metry wody. Jeżeli na wybrzeżu nie występują klify lub inne strome wzniesienia, zalew w poziomie sięga niekiedy setki metrów w głąb lądu. Wysokość fal sięga od kilku do nawet 30 metrów. Zazwyczaj jest to kilkanaście metrów.
PRZYKŁADY UDERZEŃ TSUNAMI
Niewątpliwie jednym z najbardziej niszczycielskich tsunami było to, które powstało po wybuchu wulkanu Krakatau w 1883 roku. Wyspy Jawa i Sumatra zostały zalane. W całym Oceanie Spokojnym poziom wody podniósł się znacznie. Skutki fali uderzeniowej odczuwano nawet w rejonie Kanału La Manche, 18000 kilometrów od miejsca wybuchu. Ogółem zalanych zostało 160 miejscowości. Liczbę ofiar oceniano na 36000 osób.
Ponad 3000 osób zginęło kiedy ponad 20-sto metrowe fale wywołane podmorskim trzęsieniem ziemi dotarły w rejon Sanriku na japońskiej wyspie Honsiu w 1933 roku. Tę tragedię spowodowała zwykła ludzka lekkomyślność. Jedną z oznak zbliżającej się fali tsunami może być nagłe odpłynięcie wody od brzegu. Wypiętrzająca się fala zasysa wodę, co daje efekt podobny do odpływu. Mieszkańcy przyszli na brzeg morza by obserwować to nietypowe zjawisko. Kilka minut później nie było już czasu na ucieczkę.
1 kwietnia 1946 roku o godzinie 12:30 czasu Greenwich pod Rowem Aleuckim (jeden z rowów oceanicznych) nastąpiło trzęsienie ziemi o sile 7,8 w skali Richtera. Epicentrum znajdowało się pod 52,8N i 163,5W. Ognisko trzęsienia leżało na głębokości 25 kilometrów. Wywołana przez wstrząs fala tsunami spowodowała straty szacowane na 26 mln ówczesnych dolarów i pochłonęła życie 165 osób. Pierwsze pięć ofiar zginęło w latarni morskie Scotch Cap na wyspie Unimak na Aleutach. Latarnia została zbudowana w 1940 roku, 12 metrów nad poziomem oceanu. 35 metrowa fala dosłownie zmiotła ją z powierzchni ziemi. Po niecałych 5 godzinach tsunami dotarło do Hawajów. Tam powstały największe szkody. W Hilo zginęło 96 osób. Fale o wysokości 8 - 12 metrów zniszczyły drogi, mosty, luksusowe hotele i zalały wiele domów. Po tej katastrofie Stany Zjednoczone, aby zwiększyć bezpieczeństwo mieszkańców wybrzeży i wysp stanowiących część terytorium USA, zaczęły realizować projekt pod nazwą System Ostrzegania Przed Sejsmicznymi Falami Morskimi. Później przemianowano go na Pacyficzne Centrum Ostrzegania Przed Tsunami.
4 listopada 1952 roku o godzinie 16:50 czasu Greenwich niedaleko Półwyspu Kamczatka w Rosji, na głębokości 30 km nastąpił wstrząs sejsmiczny o sile 8,2 w skali Richtera. Epicentrum znajdowało się pod 52,8N i 159,5E. Największe szkody powstały na Kamczatce i Hawajach. Fale niszczyły łodzie, zrywały linie telefoniczne, mosty. Na Hawajach zginęło kilka sztuk bydła. Na szczęście nie było ofiar w ludziach. Straty spowodowane przez to tsunami oceniono na 800000 - 1000000 dolarów.
9 marca 1957 roku o 14:20 czasu Greenwich ziemia zatrzęsła się na południe od wysp Andreanof na Aleutach. Wstrząs miał siłę 8,3 w skali Richtera, jego epicentrum znajdowało się pod 51,5N i 175,7W, a ognisko - 33 kilometry pod powierzchnią ziemi. Znowu największą siłę tsunami skierowało przeciwko Hawajom. Pomimo, że nikt nie zginął, straty szacowano na ponad 5 mln dolarów. Fale osiągnęły wysokość od 4 do 16 metrów.
22 maja 1960 roku około godziny 19 czasu Greenwich ziemia zatrzęsła się na południe od wybrzeży Chile. Epicentrum znajdowało się pod 39,5 S i 74,5W. Ognisko trzęsienia leżało na głębokości 33 kilometrów. Wielu ludzi obawiając się następnych wstrząsów wsiadło na łodzie i wypłynęło w morze. 15 minut po trzęsieniu fala tsunami dotarła do wybrzeża Chile. Łodzie pływające po morzu zostały zniszczone, a fala wdarła się na ląd. Największe zniszczenia powstały pomiędzy miastem Concepcion a wyspą Chiloe. Po 14 godzinach tsunami uderzyło w Hawaje. W samym Hilo zginęło 60 osób, a zniszczenia szacowano na 24 mln dolarów. W Chile liczbę ofiar według różnych źródeł oceniano na 400 do nawet 2300 osób. Wszystkie zniszczenia spowodowane przez trzęsienie ziemi i tsunami oceniano na około 500 mln dolarów.
W 1964 roku tsunami znów zaatakowało. 28 marca około 3:30 czasu Greenwich nastąpił wstrząs na głębokości 23 kilometrów w przesmyku Prince Williams na Alasce. Epicentrum znajdowało się pod 61,1N i 147,5W. Fale spowodowane były prawdopodobnie podwodnym obsunięciem się gruntu. Fala kulminacyjna o wysokości 32 metrów spowodowała ogromne szkody na Alasce, szacowane na 106 mln dolarów. 122 osoby poniosły śmierć.
W 1992 roku w Nikaragui ludzie odczuli najwyżej nieznaczne drgania ziemi i zupełnie nie spodziewali się zagrożenia. Na skutek fali tsunami zginęło wówczas 170 osób, a 13 tysięcy straciło dach nad głową. W przypadku nikaraguańskiego tsunami krótkie fale sejsmiczne wywołujące charakterystyczny łoskot trzęsienia ziemi i szybko zanikające po oddaleniu się od epicentrum nigdy nie dotarły z podmorskiego ogniska do lądu. Długie fale sejsmiczne wstrząsnęły gruntem tylko nieznacznie i dlatego doszło do katastrofy.
12 lipca 1993 roku fale tsunami wtargnęły tam w niecałe 5 minut po trzęsieniu ziemi wywołanym 15-30 km od brzegu pod dnem Morza Japońskiego do wioski Aonae na południowym cyplu wyspy Okushiri-to. Wysokość fal sięgnęła 5 - 10 metrów. Wody przelały się ponad wałami ochronnymi wzniesionymi po dawnych kataklizmach. Fala zmyła budynki mieszkalne i zakłady pracy, pojazdy, dokujące statki i zawartość przybrzeżnych składów, miotając różnymi przedmiotami niczym taranami niszczącymi wszystko na swojej drodze. Uderzenia w instalacje elektryczne wywołały pożary, a ruiny zablokowały strażakom dostęp. Śmierć wielu ludzi była tragedią, jest jednak oczywiste, że liczba potencjalnych ofiar znacznie się zmniejszyła dzięki systemowi ostrzegania i edukacji miejscowej społeczności. Japan Meteorological Agency ogłaszała dokładne ostrzeżenia, dzięki temu wielu mieszkańców się uratowało, uciekając na wyżej położone tereny natychmiast po głównym wstrząsie, zanim jeszcze ogłoszono alarm. Wydarzenie na Okushiri-to jest przykładem względnego sukcesu w ograniczeniu skutków tsunami. Stało się ono również najlepiej udokumentowaną katastrofą tego rodzaju w historii. Dokładne oceny zniszczeń sieci transportu i telekomunikacji, wywiady z uratowanymi mieszkańcami i miejscowymi funkcjonariuszami, pomiary wysokości i obszaru zalewu oraz zdjęcia lotnicze złożyły się na bazę danych szczególnie cenną dla USA. Taki zurbanizowany rejon jest bowiem lepszym odpowiednikiem amerykańskich społeczności wybrzeża niż inne, słabiej gospodarczo rozwinięte obszary zniszczone przez tsunami w ostatnim dziesięcioleciu.
W lipcu 1998 roku tsunami uderzyło w wybrzeże Papui-Nowej Gwinei. Był to największy kataklizm tego typu w ciągu ostatnich 50 lat. Woda wdarła się na 30 - 50 kilometrów w głąb lądu pozbawiając ludzi dorobku całego ich życia. Oficjalne dane mówią o 1500 ofiarach śmiertelnych, jednak za zaginione uznano około 6000 osób.
26 grudnia 2004 roku, około godziny 2 w nocy czasu polskiego. Pod dnem Oceanu Indyjskiego nastąpiło silne trzęsienie ziemi, którego siłę oceniono na około 8 stopni w skali Richtera. Wstrząsy wywołały powstanie olbrzymich fal tsunami, które zaatakowały wybrzeża południowo - wschodniej Azji. Klęska dotknęła Indie, Tajlandię, Sri Lankę, Malezję i Malediwy. Początkowo liczba ofiar podawana przez agencje prasowe była niewielka - do tysiąca osób. Po dwunastu godzinach od uderzenia tsunami spodziewano się około 10.000 ofiar. Niestety z każdym kolejnym dniem liczba ta rosła bardzo szybko. 17 stycznia 2005 roku oficjalne dane wyniosły ponad 162 tysiące zabitych. Niewątpliwie był to jeden z największych kataklizmów na przestrzeni ostatnich kilkuset lat. Tsunami oderzyło w wiele miejscowości będących kurortami wczaowymi chętnie odwiedzanymi przez turystów. Ofiary pochodziły z wielu krajów świata w tym także z Polski. Po katastrofie na całym świecie zaczęto organizować pomoc dla ofiar tsunami.
WULKANY
Powstawanie większości wulkanów jest ściśle związane z ruchem płyt litosfery. Głęboko pod skorupą ziemską, w płaszczu Ziemi znajduje się magma - roztopiona skała, magazynująca ogromne ilości energii cieplnej. W magmie występują tzw. prądy konwekcyjne (wstępujące) i to właśnie one są przyczyną powstawania większości wulkanów tworzących łańcuchy górskie na dnie oceanów lub też wyspy wulkaniczne wystające ponad powierzchnię wody.
TYPY I SIŁA ERUPCJI
ERUPCJA PELEAŃSKA - kiedy magma ma dużą lepkość, a gazy wywierają niskie ciśnienie, wybuchowi wulkanu towarzyszą gorące popioły i gazy. Opadają one w dół w postaci chmury materiału piroklastycznego pędzącej po zboczu i niszczą wszystko co napotkają po drodze. Prędkość przesuwania się takiej chmury może przekraczać 250 km/h. , a temperatura w jej wnętrzu osiąga setki stopni Celsjusza.
ERUPCJA HAWAJSKA - rozpalona lawa wydobywająca się z krateru jest ruchliwa i rzadka, więc wylewa się swobodnie. Gazy uwięzione w magmie mogą od czasu do czasu wyrzucać wysoko w górę fontanny ciekłej lawy. Taka erupcja ma bardzo spokojny przebieg, chociaż może trwać bardzo długo.
ERUPCJA STROMBOLIJSKA - charakteryzuje się gwałtownymi, powtarzającymi się eksplozjami, podczas których zakrzepnięta, rozżarzona do czerwoności lawa jest wyrzucana w postaci bomb wulkanicznych. Opadają one w postaci gradu kamieni u podnóża wulkanu.
ERUPCJA WULKANICZNA - magma podczas erupcji tego typu jest gęsta i lepka, co uniemożliwia uwalnianie gazów. Skutkiem tego są rzadkie, ale bardzo gwałtowne eksplozje, podczas których strumień sprężonych gazów wystrzeliwuje magmę przez komin wulkanu. Bloki lawy są wyrzucane na odległość kilku kilometrów od wulkanu.
ERUPCJA PLINIAŃSKA - słup popiołów, kamieni i gazów może osiągnąć wysokość 30 kilometrów. Fragmenty skał ulegają rozdrobnieniu i w postaci śmiercionośnego pyłu opadają na okolicę. Niekiedy erupcje tego typu są tak gwałtowne, że wulkan ulega całkowitemu zniszczeniu.
Kiedy magma wydostaje się na powierzchnię przez komin wulkaniczny i krater, erupcja jest nazywana centralną. Natomiast w przypadku, gdy magma wypływa wzdłuż szczeliny w skorupie Ziemi, jest to erupcja szczelinowa.
Każdego roku wybucha około 60-ciu wulkanów, ale większość tych erupcji jest słaba. Siły wybuchu wulkanu nie określa żadna pojedyncza cecha, lecz cały zbiór różnego rodzaju czynników obserwowanych podczas erupcji. Aby móc szybko i sprawnie określać siłę wybuchu wulkanów, właśnie na podstawie obserwacji, wulkanolodzy opracowali skalę pomiaru wielkości wybuchu - Volcanic Explosivity Index, w skrócie VEI. Podobnie jak w przypadku skali Beauforta dla wiatru, czy też skali Fuity dla tornad można z jej pomocą jednoznacznie określić czy erupcja była słaba, silna, czy wręcz katastrofalna. Na szczęście wielkie eksplozje nie zdarzają się zbyt często, co można stwierdzić przyglądając się skali VEI.
WULKANY I STREFY WULKANICZNE
WULKANY W AFRYCE
Nazwa Kraj lub kraina geograficzna Położeniegeograficzne Wysokość Ostatniaerupcja
Kamerun Kamerun 4,1 N / 9,2 E 4070 m 1959 r.
Nyiragongo Zair 1,5 S / 29,3 E 3470 m 1977 r.
WULKANY W AMERYCE POŁUDNIOWEJ
Nazwa Kraj lub kraina geograficzna Położeniegeograficzne Wysokość Ostatniaerupcja
Ojos del Salado Chile 27,1 S / 68,5 W 6908 m ?
Llullaillcao Chile 24,8 S / 69,1 W 6723 m 1877 r.
Antofalla Argentyna ? 6100 m ?
Cotopaxi Ekwador 0,7 S / 78,4 W 5897 m 1942 r.
Misti Peru ? 5825 m 1878 r.
Antisana Ekwador 0,5 S / 78,1 W 5752 m 1802 r.
Ubinas Peru ? 5672 m ?
Lascar Chile 23,3 S / 67,4 W 5592 m 2000 r.
Tupangatito Chile ? 5640 m 1980 r.
Maipo Chile ? 5323 m ?
Sangay Ekwador 2,0 S / 78,3 W 5230 m 1980 r.
Purac Kolumbia 76,4 N / 46,5 W 4600 m 1977 r.
Guagua Ekwador 0,2 S / 78,6 W 1784 m 1993 r.
Reventador Ekwador 0,1 S / 77,6W 3485 m 1976 r.
Llaima Chile ? 3124 m ?
Villarrica Chile 39,3 S / 71,4 W 2847 m 1971 r.
WULKANY W AMERYCE PÓŁNOCNEJ
Nazwa Kraj lub kraina geograficzna Położeniegeograficzne Wysokość Ostatniaerupcja
Orizaba Meksyk ? 5700 m 1941 r.
Popocatepetl Meksyk 19,0 N / 98,6 W 5452 m 1997 r.
Rainier USA 46,6 N / 121,7 W 4392 m 1882 r.
Shasta USA 41,4 N / 122,.2 W 4317 m 1979 r.
Colima Meksyk 19,5 N / 103,6 W 4100 m ?
Fuego Gwatemala 14,5 N / 90,9 W 3763 m 2003 r.
Irazu Kostaryka 9,9 S / 83,8 W 3431 m ?
Laseen Peak USA 40,5 N / 121,5 W 3188 m ?
Iliamna USA (Alaska) 60,0 N / 153,1 W 3053 m 1987 r.
St. Helens USA 46,2 N / 122,2 W 2549 m 1980 r.
Shishaldin USA (Aleuty) 54,7 N / 163,9 W 2857 m 1979 r.
Pavlof USA (Alaska) 55,4 N / 161,9 W 2519 m 1980 r.
San Miguel Salwador ? 2132 m 1976 r.
Katmai USA (Alaska) 58,3 N / 155,0 W 2047 m 1965 r.
Izalco Salwador 13,8 N / 89,6 W 1950 m 1966 r.
Pele Martynika (Francja) 14.8N, 61.1W 1397 m 1932 r.
WULKANY NA ANTARKTYDZIE
Nazwa Kraj lub kraina geograficzna Położeniegeograficzne Wysokość Ostatniaerupcja
Erebus Wyspa Rossa ? 3795 m 1980 r.
WULKANY W AUSTRALII I OCEANII
Nazwa Kraj lub kraina geograficzna Położeniegeograficzne Wysokość Ostatniaerupcja
Mauna Loa USA (Hawaje) 19,5 N / 155,6 W 4170 m 1984 r.
Mauna Kea USA (Hawaje) 19,8 N / 155,5 W 4205 m ?
Ruapehu Nowa Zelandia 39,3 S / 175,6 E 2797 m 1995 r.
Mawson Australia (w-pa Heard) ? 2745 m ?
Ngauruhoe Nowa Zelandia 39,1 S / 175,6 E 2291 m 1977 r.
Manam Papua-Nowa Gwinea 4.1S, 145.0E 1807 m 1994 r.
Ambrym Vanuatu, Pd-Zach Pacyfik 16,2 S / 168,1 E 1334 m 1979 r.
Kilauea USA (Hawaje) 19,4 N / 155,3 W 1244 m trwa
Bam Papua-Nowa Gwinea 3,6 S / 144,8 E 685 m 1960 r.
WULKANY W AZJI
Nazwa Kraj lub kraina geograficzna Położeniegeograficzne Wysokość Ostatniaerupcja
Kluczewska Sopka Rosja (Kamczatka) ? 4750 m 1993 r.
Kerinci Indonezja (Sumatra) 1,7 S / 101,3 E 3805 m 1971 r.
Fuji Japonia (Honsiu) 35,4 N / 138,7 E 3776 m 1708 r.
Semeru Indonezja (Jawa) 8,1 S / 112,9 E 3676 m 1995 r.
Slamet Indonezja (Jawa) ? 3428 m 1974 r.
Raung Indonezja (Jawa) 8,2 S / 144,0 E 3332 m 1997 r.
Dempo Indonezja (Sumatra) 4,0 S / 103,1 E 3173 m 1974 r.
Agung Indonezja (Bali) 8,3 S / 115,5 E 3142 m 1963 r.
Tołbaczyk Rosja (Kamczatka) 55,9 N / 160,5 E 3085 m 1976 r.
Bezimienny Rosja (Kamczatka) 56,0 N / 160,6 E 2882 m ?
Gede Indonezja (Jawa) 6,7 S / 106,7 E 2211 m ?
Apo Filipiny (Mindanao) ? 2953 m ?
Merapi Indonezja (Jawa) 7,5 S / 110,4 E 2911 m 1987 r.
Awaczyńska Sopka Rosja (Kamczatka) 53,2 N / 158,8 E 2741 m 1991 r.
Asama-yama Japonia (Honsiu) 36,4 N / 138,5 E 2550 m 1990 r.
Yake-dake Japonia (Honsiu) 36,2 N / 137,6 E 2455 m 1963 r.
Mayon Filipiny (Luzon) 13,3 N / 123,7 E 2460 m 1993 r.
Bromo Indonezja (Jawa) ? 2329 m ?
Mutnowska Sopka Rosja (Kamczatka) 52,4 N / 158,2 E 2322 m 1960 r.
Guntur Indonezja (Jawa) ? 2249 m ?
Chokai Japonia (Honsiu) ? 2230 m ?
Zao Japonia (Honsiu) ? 1841 m ?
Tiatia Rosja (W-py Kurylskie) 44,4 N / 146,3 E 1819 m 1982 r.
Kelut Indonezja (Jawa) 7,9 S / 112,3 E 1731 m 1990 r.
Gamalama Indonezja (Halmahera) 0,8 N / 127,3 E 1715 m 1993 r.
Kirishima Japonia (Kiusiu) 31,9 N / 130,9 E 1700 m 1992 r.
Lamongan Indonezja (Jawa) ? 1651 m ?
Iwaki Japonia (Honsiu) ? 1625 m ?
Aso-san Japonia (Kiusiu) 32,8 N / 131,1 E 1592 m 1993 r.
Karymska Sopka Rosja (Kamczatka) 54,1 N / 159,4 E 1486 m 1982 r.
Sakura-jima Japonia (Kiusiu) 31,6 N / 130,7 E 1117 m 2000 r.
Taruma Japonia (Hokkaido) ? 1024 m ?
Krakatau Indonezja ? - 1883 r.
Taal Filipiny (Luzon) ? 400 m 1977 r.
WULKANY W EUROPIE
Nazwa Kraj lub kraina geograficzna Położeniegeograficzne Wysokość Ostatniaerupcja
Etna Włochy (Sycylia) 37,7 N / 15,0 E 3350 m 2001 r.
Grimsvotn Islandia ? 1719 m 1941 r.
Askja Islandia 65,0 N / 16,7 W 1510 m 1875 r.
Hekla Islandia 63,9 N / 19,7 W 1491 m 1991 r.
Katla Islandia 63,6 N / 19,1 W 800 m 1955 r.
Wezuwiusz Włochy 40,8 N / 14,4 E 1281 m ?
Stromboli Włochy 38,8 N / 15,2 E 900 m ?
Vulcano Włochy 38,4 N / 15,0 E 500 m ?
Santoryn Grecja (Thira) 36,4 N / 25,4 E 564 m 1950 r.
KATASTROFA NA KRAKATAU
Na początku 1883 roku położona w Indonezji w Cieśninie Sundajskiej pomiędzy Jawą i Sumatrą wysepka Krakatau była najzwyklejszą wyspą wulkaniczną i nic nie wskazywało na nadchodzącą katastrofę. Górujący nad wyspą wulkan o wysokości 820 metrów ostatni raz wybuchł w 1680 roku i od dawna uważany był za wygasły. Wszystko zmieniło się 20 maja 1883 roku, kiedy to krater obudził się wyrzucając wysoko w górę chmury gorącego popiołu wulkanicznego. Ten wybuch trwał bardzo krótko, podobnie jak następne słabe erupcje na początku lata. Ludzie zamieszkujący wyspę zupełnie nie zdawali sobie sprawy z zagrożenia.
26 sierpnia 1883 roku około godziny 13:00 wyspą wstrząsnął ogłuszający wybuch. Po upływie godziny zawisła nad nią chmura czarnego popiołu o grubości 27 kilometrów. Mieszkańcy wyspy zaczęli uciekać w morze. Następnego ranka nastąpił kataklizm, który dosłownie rozerwał wysepkę na strzępy. Dwie trzecie Krakatau zniknęło z powierzchni Ziemi. Ponad 19 kilometrów sześciennych skał zamieniło się w proch i zostało wyrzucone na wysokość 55 kilometrów. Wkrótce po wybuchu w promieniu 280 kilometrów zapadła całkowita ciemność. Huk wybuchu chwilowo ogłuszył mieszkańców północnej części Jawy znajdującej się 160 kilometrów od epicentrum. Z wyspy Krakatau pozostał jedynie ogromny krater o głębokości 275 metrów i średnicy 6 kilometrów. Kiedy wypełniał się wodą, spowodował powstanie wielkiej, 40 metrowej fali poruszającej się z prędkością 1100 km/h, czyli niemalże z prędkością dźwięku. Ściana wody zniszczyła pobliskie wyspy i dotarła aż do Hawajów i południowej Kalifornii. Pojedyncze wstrząsy były odczuwalne aż do lutego 1884 roku.
Rezultatem tej katastrofy były ogromne połacie pumeksu na morzach okalających Jawę i Sumatrę, co utrudniało żeglugę przez wiele dni. Pył wulkaniczny przez ponad rok utrzymywał się w atmosferze, wywołując poświatę wokół Słońca i widowiskowe zachody Słońca. Księżyc i Słońce miały czasami kolor zielony lub niebieski. Obecność pyłów w atmosferze spowodowała też spadek średniej temperatury poniżej normalnego poziomu.
W grudniu 1927 roku w miejscu zniszczonego wulkanu , na skutek ruchów tektonicznych, powstała nowa wyspa tuż nad powierzchnią morza. 25 lat później potężna eksplozja wypiętrzyła ten nowo powstały ląd tworząc krater nowego wulkanu - Anak Krakatau. Nie wiadomo czy tę wysepkę czeka los poprzedniczki
ŚMIERCIONOŚNE JEZIORA
Jeziora leżą w kraterach pozostałych po aktywności wulkanicznej tego rejonu wzdłuż Linii Kameruńskiej. Jest to długi na 700 kilometrów fragment uskoku ciągnącego się w postaci wysp pochodzenia wulkanicznego aż do wyspy Pagalu na południowym Atlantyku. Jedynym ciągle aktywnym elementem Linii Kameruńskiej jest wulkan Mount Cameroon (ostatni wybuch w 1982 roku). Jeziora zajmują główne kanały magmowe dawnych, już nieaktywnych wulkanów, które zostały zablokowane i wypełniły się wodą. Niektóre z nich znikną po jakimś czasie na skutek zamulenia i przekształcania się w bagna oraz łąki. Z powodu gleby bogatej w minerały okolice wyżyny Kamerunu zostały zasiedlone przez plemiona Fulani i Bantu zajmujące się rolnictwem i hodowlą bydła. Związek ludów Bantu z jeziorami nauczył ich szacunku dla jezior, czasem przeradzającego się w niemal religijną cześć. Historia jezior przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie mówi o nieprzewidywalnym i śmiertelnym niebezpieczeństwie grożącym ze strony tych akwenów
21 sierpnia 1986 roku, w pobliżu Jeziora Nyos, około 120 kilometrów na północ od Jeziora Monoun znad jeziora uniosła się chmura gazu o grubości 50 metrów i spłynęła 16 kilometrów w dół zbocza. Było to poprzedzone słyszalnym głośnym hałasem podobnym do odgłosu nisko lecącego samolotu. Wskutek przejścia chmury gazu w wiosce Lower Nyos poniosło śmierć 1200 osób. W innych wioskach leżących w pobliżu zginęło 500 ludzi. Poza tym uduszeniu uległo 3000 sztuk bydła . Przyczyną wydostania się dwutlenku węgla z głębin było prawdopodobnie niewielkie trzęsienie ziemi, które spowodowało osunięcie się mułu na dno jeziora i wymieszanie wód głębinowych z powierzchniowymi. W górnych warstwach jeziora ciśnienie było niższe i dwutlenek węgla wydostał się z wody w postaci trującej chmury. Jako gaz cięższy od powietrza spłynął w dół zbocza powodując śmierć żywych istot, które znalazły się w jego zasięgu.
LAWINY ŚNIEŻNE
Lawiny śnieżno-lodowe spadają ze średnią prędkością około 160 km/godz. Prędkość lawin pyłowych może osiągnąć nawet 300 km/godz. Porywają ogromne drzewa, zgniatają i niszczą budynki oraz potężne, betonowe konstrukcje. Lawiny schodzą najczęściej na stokach o nachyleniu 30-40 stopni. Zaczynają się powyżej górnej granicy lasu, ale gdy się rozpędzą, nawet potężne drzewa nie stanowią dla nich przeszkody. Późną jesienią i wczesną wiosną najczęstsze są pyłowe lawiny suchego śniegu wytwarzające efekty ciśnieniowe i ssące porównywalne z siłą huraganu. Taka lawina wyrywa drzewa, burzy domy, a zatrzymuje się dopiero na dnie doliny lub na przeciwległym stoku powodując jeszcze szkody czasem do wysokości kilkuset metrów. Późną zimą i wiosną schodzą lawiny z mokrego śniegu. Te dla odmiany poruszają się znacznie wolniej, ale są równie groźne ze względu na ich wielką masę.
INNE LAWINY
Oprócz lawin śnieżnych lub śnieżno - lodowych zdarzają się także zejścia lawin kamieni i głazów. Zazwyczaj spowodowane są one osunięciem się kamienistego zbocza. Największe prawdopodobieństwo zejścia lawin kamiennych istnieje, gdy duża ilość kamieni i głazów zalega na zboczach o twardym, skalistym, a więc mało przyczepnym podłożu. W takich miejscach nawet niewielki kamień może pociągnąć za sobą całe ich mnóstwo powodując lawinę.
Jeszcze bardziej niebezpieczne są lawiny błotne powstające po ulewnych deszczach lub na skutek pęknięcia ściany krateru wulkanicznego w którym zebrała się woda. Lawina błota z reguły jest nie do powstrzymania. Przemieszcza się bardzo szybko. Pokłady błota mogą przy sprzyjającym ukształtowaniu terenu osiągać grubość kilku metrów. Tego typu lawiny występują bardzo często w Wenezueli.
GEJZERY
Gejzer to rodzaj gorącego źródła wyrzucającego w stałych odstępach czasu fontannę wody i pary wodnej podgrzewanej przez ciepło wulkaniczne. Miejscem, gdzie występuje najwięcej gejzerów jest Islandia. Wyspa ta leży na Grzbiecie Śródatlantyckim, gdzie dwa wielkie fragmenty skorupy ziemskiej oddalają się od siebie. W miejscu rozdzielania się dwóch płyt tektonicznych skorupa ziemska staje się cieńsza. Powstaje słabsza linia pod którą roztopiona magma unosi się do góry, tworząc w leżącej ponad nią skale komory z których może wypływać na boki. Podczas tego procesu zostają rozgrzane skały, z którymi z kolei styka się przeciekająca przez grunt woda. To co dzieje się potem zależy od okoliczności.
Jeżeli woda może swobodnie wypływać na powierzchnię, wówczas powstaje gorące źródło lub kipiący stawek z mułem. Natomiast jeśli woda zostanie uwięziona w skale, para nie może uchodzić i wytwarza się wielkie ciśnienie oraz podnosi się temperatura wrzenia. Efektem tego jest przegrzanie wody. Kiedy woda taka jest częściowo zamknięta w podziemnym kotle, na skutek ciśnienia może wytworzyć się parowa poduszka, która następnie wypycha wodę z podziemnych komór. W ten sposób powstaje gejzer
Gorąca woda pozostająca pod wysokim ciśnieniem jest mocnym rozpuszczalnikiem, a kiedy znajduje ujście na powierzchnię, nieustannie wytrawia otaczające ją skały. Na powierzchnię wypływa przesycona rozpuszczonymi minerałami, które osadzają się po schłodzeniu wody.
To co zawiera taka woda zależy od rodzaju skał, przez które przepływa. Czasami dzieje się tak, że wynoszone na powierzchnię minerały są radioaktywne i przekazują tę cechę wodzie lub mułowi. Przypisywane takim źródłom właściwości terapeutyczne mogą wynikać właśnie z tej radioaktywności, z właściwości minerałów rozpuszczonych w wodzie lub z samego ciepła, które może pomagać w leczeniu takich schorzeń jak np. artretyzm. Właśnie w takich miejscach często powstają uzdrowiska wykorzystujące energię geotermiczną i właściwości lecznicze wody.
Bywa też, że woda rozpuszczając minerały i mieszając je ze sobą powoduje wydzielanie się toksycznych oparów. Dzieje się tak na przykład w Pamukkale w Turcji, gdzie część uzdrowiska jest niedostępna z powodu toksycznych oparów unoszących się nad wodą.
Także zwierzęta potrafią docenić właściwości gorących źródeł. Żyjące w górach północnej Japonii makaki odkryły przyjemność zanurzania się w ciepłych wodach, gdy temperatura otoczenia spada poniżej zera. Kiedy szaleją śnieżne burze, małpy ogrzewają się siedząc w gorącej wodzie.
PRĄDY OCEANICZNE
Powstawanie i przemieszczanie się prądów morskich jest ściśle związane z różnicą temperatur i gęstości wody morskiej, które zmieniają się na skutek istnienia wiatrów i ruchu obrotowego planety. Zimna woda płynie w głębi oceanu od strony biegunów, a ciepła popychana przez wiatry przesuwa się po powierzchni mórz. Wymiana ciepła pomiędzy wodą oceaniczną a atmosferą w wielkim stopniu decyduje o klimacie w różnych regionach na świecie.
Prądy oceaniczne można wyobrazić sobie joko gigantyczne rzeki płynące pod lub na powierzchni oceanu. Od otaczających je wód różnią się rzecz jasna temperaturą. Tak więc wyróżnia się prądy zimne i prądy ciepłe. W porównaniu z prądami oceanicznymi największa rzeka świata - Amazonka może uzyskać najwyżej miano niewielkiego strumienia.
Najwieksze prądy morskie potrafią przetoczyć w ciągu sekundy od 3 do 5 milionów metrów sześciennych wody.Wiele z tych prądów łączy się i tworzy jakby zamknięte obiegi wody, niezmienne, płynące zawsze w tym samym kierunku i kształtujące klimat na całym świecie. Istnieje jednak wyjątek od tej reguły. Mieszkańcy wybrzeży, do których dociera ten nietypowy układ wód oceanu nazywają go plagą. Cały świat zna to zjawisko pod nazwą El Nińo.
Co roku w grudniu przez południowy Pacyfik przepływa w kierunku wybrzeża Ekwadoru i północnego Peru łagodny prąd ciepłej wody. Pod nim, głęboko pod powierzchnią oceanu płynie na północ chłodny Prąd Peruwiański. Dawno temu rybacy nazwali ten napływ ciepłej wody \"El Nińo\", co po hiszpańsku znaczy chłopczyk.
Kiedy pojawia się El Nińo, następuje odpływ ciepłych wód powierzchniowych Pacyfiku na wschód. Wiąże się z tym zmiana kierunku równikowych wiatrów wschodnich, które zaczynają wiać z zachodu. Wspomagają one przepływ na wschód, co sprzyja nagromadzeniu się ciepłej wody wzdłuż wybrzeży Ameryki Południowej oraz wstrzymaniu unoszenia się wód z głębszych rejonów oceanu. Brak tych bogatych w substancje odżywcze wód stanowi dla rybaków katastrofę. Podczas El Nińo w roku 1972 przemysł rybny został niemal doprowadzony do upadku, a w latach 1982-1983 połowy spadły do 50 procent normalnej wysokości.
Takie zmiany w rozkładzie ciśnienia i wiatrów wywierają olbrzymi wpływ na pogodę nad całym Pacyfikiem. Zazwyczaj wysokie ciśnienie nad środkowym Pacyfikiem i wybrzeżem Ameryki Południowej powoduje wyjątkowo suchą pogodę, natomiast niskie ciśnienie przynosi chmury i intensywne opady deszczu w rejonie Pacyfiku zachodniego. Kiedy nadchodzi El Nińo, układ ten odwraca się. Zmieniają się nawet zwyczaje cyklonów tropikalnych. W latach 1982-1983 Tahiti i leżące w pobliżu wyspy, zwykle nie nawiedzane przez cyklony, zostały zaatakowane przez sześć niszczycielskich huraganów. Dach nad głową straciło wówczas 25 000 ludzi. Podczas El Nińo w latach 1982-1983 rekordowe susze dotknęły część Australii, czego skutkiem były pożary buszu i straszliwe burze pyłowe, oraz Indonezji, gdzie nastąpił głód. W tym samym czasie potężne opady deszczu nad wschodnim i środkowym Pacyfikiem spowodowały katastrofalne powodzie i osunięcia się mułu na andyjskich wyżynach Ekwadoru, Peru i Boliwii. Kiedy trwa El Nińo, cała światowa cyrkulacja atmosferyczna odczuwa wpływ zasilenia atmosfery przez olbrzymie ilości dodatkowego ciepła i wilgoci, pochodzących z parowania cieplejszego niż zwykle oceanu. W roku 1983 zimowe sztormy, które zwykle nawiedzają północne wybrzeża Ameryki Północnej, przesunęły się na południe, przynosząc burze i deszcze w Kalifornii. Niezwykle mokra i wietrzna pogoda panowała również na Florydzie i na Kubie. Za suszę, która dotknęła środkowo-zachodnie rejony Ameryki Północnej w roku 1988, obwinia się również El Nińo. W latach 1986-1988 odsunął on chmury deszczowe daleko od tego rejonu. Względne ogrzanie oceanów i wahania ciśnienia są odczuwane również w równikowych rejonach Atlantyku i Oceanu Indyjskiego. Oddziaływanie El Nińo rozciąga się więc na inne części świata. Straszliwa susza w południowej Afryce w roku 1982 oraz spotęgowanie suszy w Etiopii w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku to również skutki El Nińo.
Bibliografia :
1.Encyklopedia Powszechna PWN Warszawa, 1980r.
2. Słownik pojęć geograficznych wyd. Europa 2000r.
3. „Jak to jest”- Przegląd Reader’s Diegest
4. „Zmiany Klimatyczne” – Przemysław Miller – czasopismo
5. Wyszukiwarka internetowa www.altavista.com
Opracowania powiązane z tekstem
Czas czytania: 74 minuty
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.