Historia gospodarcza - charakterystyka przemian gospodarczych na świecie 1870-1990

Spis treści

1. GOSPODARKA EUROPY ŚREDNIOWIECZNEJ I POLSKI W WIEKACH ŚREDNICH.
2. PRZEMIANY GOSPODARCZE W EUROPIE ZACHODNIEJ W XVI – XVIII W.
3. GOSPODARKA POLSKI W XVI – XVIII W
4. PIERWSZA REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I PRZEMIANY GOSPODARCZE NA ŚWIECIE DO 1870 R.
5. CHARAKTERYSTYKA PRZEMIAN GOSPODARCZYCH NA ŚWIECIE 1870-1914. I WOJNA ŚWIATOWA
6. GOSPODARKA NA ZIEMIACH POLSKICH W XIX W. I WOJNA ŚWIATOWA.
7. Gospodarka światowa w latach 1918-1939. II wojna światowa.
8. GOSPODARKA POLSKI W LATACH 1918-1939 I W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ.
9. PRZEMIANY GOSPODARCZE NA ŚWIECIE OD 1945 R. DO POCZĄTKU LAT 90-TYCH.
10. GOSPODARKA POLSKI OD 1945 R. DO POCZĄTKÓW LAT DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH.

Gospodarka Europy Średniowiecznej i Polski w wiekach średnich.

Kryzys gospodarczy u schyłku III w. w Cesarstwie Rzymskim objawił się zachwianą ekonomiką państwa o ustroju niewolniczym. Częściowo powracano do gospodarki naturalnej. Ton ówczesnym stosunkom agrarnym (rolniczym) nadawała wielka własność ziemska (latyfundia) skoncentrowana w rękach warstwy senatorskiej. Pierwotnie gospodarka latyfundialna posiadała charakter folwarczny i oparta była na pracy niewolników. Z chwilą ustania wojen zmniejszyła się liczba niewolników. Od tego czasu charakter folwarczny zachowała tylko część uprawnionego obszaru, który przeznaczony był na zaspokojenie potrzeb właściciela. Resztę gruntów podzielono i osadzono na nich niewolników. Jednocześnie rozwijał się proceder wypuszczania przez latyfundystów ziemi w dzierżawę wolnym chłopom, którzy nie mogli porzucić ziemi bez ich zgody (z mocy Konstytucji Cesarza Konstantyna). Latyfundia były wyłączone spod kompetencji samorządów miejskich, co powodowało wzrost fiskalnego obciążenia podatkowego pozostałej ludności. Latyfundia prowadziły samowystarczalną, zamkniętą gospodarkę, przez co miasta musiały walczyć o byt i produkcję. Osłabione prze kryzys i walki wewnętrzne Cesarstwo Rzymskie upadło w 476 r. na gruzach Cesarstwa zaczęły powstawać państwa budowane przez barbarzyńców, gdzie dominował żywioł obszarniczy. Latyfundia uległy wzmocnieniu, rolnictwo wysunęło się na czoło życia ekonomicznego. Wielka własność ziemska przestawiła się na gospodarkę czynszowo-pańszczyźnianą. Posiadaczami latyfundiów oprócz możnowładztwa frankijskiego byli też Król i Kościół.

W dalszym ciągu dokonywał się upadek miast, z których jedynie miasta portowe zachowały swoje znaczenie dzięki wymianie handlowej ze Wschodem. Wokół latyfundiów skupiali się drobni rolnicy. Za czasów monarchii karolińskiej, Europa Zachodnia stała się obszarem rolniczym. Wzrost podbojów arabskich doprowadził do upadku handlu śródziemnomorskiego. Cechą charakterystyczną tego okresu stał się handel okolicznościowy (w wyniku klęsk nieurodzaju) między mieszkańcami poszczególnych okolic. Na terenie państwa Karolińskiego zachowały się dwa ośrodki handlowe: Wenecja i Fryzja. Zapoczątkowaną przez Pepina Krótkiego reformę monetarną kontynuował Karol Wielki, jej zwieńczeniem było wprowadzenie mocnego systemu monetarnego.

Rozkwit średniowiecza XI – XII w. spowodował powolny rozwój w rolnictwie, sporadyczne przejawy postępu technologicznego, gospodarkę wypaleniskową i odłogową zaczęto zastępować dwupolówką i trójpolówką. Rozwijało się rzemiosło, powstały przędzalnie i tkanie. Udoskonalono obróbkę drewna i kamienia. Zaczęły pojawiać się związane z rzemiosłem miasta powoli zaczęły przekształcać się w ośrodki życia rzemieślniczego i handlowego. Nastąpił rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej. Handel i rzemiosło było otoczone opieką władz. Zaczęły powstawać pierwsze domy handlowe i lombardy. Najstarszy bank w Wenecji 1156 r. pojawiły się zawodowe organizacje kupieckie: gildie - skupiały kupców określonego miast, Hanzy - zrzeszały kupców kilku miast, cechy – grupowały pracowników tego samego rzemiosła.

W XIV w. nastąpił zastój gospodarczy, który przerodził się w kryzys przemysłu, handlu, rolnictwa. Odbijał się na operacjach kredytowych, co spowodowało załamanie się wielu domów bankowych. Trudności gospodarcze miały nierozerwalny związek z epidemia czarnej śmierci w 1348 r. równolegle z kryzysem gospodarczym miało miejsce rozwarstwianie się stanów w społeczeństwie: szlachta przekształciła się w ziemiaństwo, duchowieństwo naśladowało zabytkowy styl możnorodów. W miastach wzbogacony patrycjat odciął się od niższych warstw stanu trzeciego i stylem życia przypominał bogatą szlachtę. Na wsi również sytuacja uległa zmianie poddaństwo wśród chłopstwa stawało się zjawiskiem coraz rzadszym.

Początki rolnictwa na ziemiach polskich wiążą się jeszcze z epoka neolitu. Postęp w rolnictwie przyniosło zastosowanie zwierzęcej siły pociągowej i narzędzi (drewniane radła z żelazną radlicą). Z początkiem średniowiecza wiąże się również rozwój hodowli. Wysoki poziom reprezentowały wyroby rzemieślnicze. Wyodrębnione specjalności zawodowe miały: metalurgia, garncarstwo, złotnictwo, kamieniarstwo. Tkactwo było głównym zajęciem kobiet i rozwinęło się wraz ze wzrostem hodowli owiec oraz uprawy lnu i konopi. Duże znaczenie tez miało przetwórstwo drewna, bednarstwo, kołodziejstwo. Rozwijało się przetwórstwo skór zwłaszcza szewstwa. Już w czasach rzymskich ziemie polskie uczestniczyły w handlu z Cesarstwem, a po jego upadku pozostawały aktywne w handlu z Bizancjum, Wenecją, Arabami i Wikingami.

W epoce piastowskiej najważniejsze grody przekształcały się w siedziby funkcjonariuszy władzy, z zatem stały się podstawą władzy terytorialnej. Zaczął się tworzyć system skarbowy, który miał zabezpieczyć funkcjonowanie aparatu państwowego. Obciążono całą ludność z wyjątkiem wojów i możnych stała rentą gruntową o charakterze publicznym. Świadczenia na rzecz państwa składało się z produktów i ze służebności – była to renta feudalna. Rozbicie dzielnicowe sprzyjało wzrostowi roli świeckich i duchownych. Wraz z rozwojem własności ziemskiej wzrastało zapotrzebowanie na siłę roboczą. Doszło do intensyfikacji rolnictwa, zaczęto wprowadzać trójpolówkę. Upowszechniło się nawożenie, wzrastała hodowla. Nastąpił rozwój miast. Upowszechniły się czynsze, co podniosło znaczenie pieniądza, a tym samym produkcję rzemieślniczą i wymianę. Mieszkańcy podgrodzi stawali się zawodowymi rzemieślnikami.

W XIII w. nastąpił w strukturze społeczeństwa polskiego przełom – wytworzyły się stany społeczne: duchowieństwo, stan szlachecki (z licznymi przywilejami) i mieszczaństwo. W XIV w. Polska stała się terenem pomyślnego rozwoju gospodarki, czego przyczynami były dorobek gospodarczy poprzedniego stulecia i pomyślna koniunktura w Europie środkowej. Za czasów Kazimierza Wielkiego osadnictwo przesuwało się w głąb Beskidów, zagospodarowano Puszczę Sandomierską, obszary leśne Gór Świętokrzyskich, Podlasie. Dla zabezpieczenie stabilizacji osadnictwa stworzono Statuty Kazimierzowskie, w których sprecyzowano warunki, na jakich osadnicy mogli swego pana opuścić lub rozwiązać umowę dzierżawy. Rozkwitała wymiana handlowa, zarówno eksport i import jak i transport. Ówcześni odbiorcy polskich towarów to głównie Węgrzy i Czesi (głównie ołów i sól). Czesi płacili gotówką, Węgrzy częściowo miedzią i żelazem. W zakresie tranzytu: sukno przywożone do Polski droga morską przez Gdańsk i dostarczane Węgrom, w kierunku przeciwnym – miedź węgierska do Gdańska (oś północ – południe). Najważniejszym punktem na osi wschód – zachód był Włodzimierz. Stąd albo przez Sandomierz i Kraków w kierunku zachodnim na Wrocław lub Pragę do Bawarii lub Bugiem w Kierunku Mazowsza, Wielkopolski i Pomorza. Ten handel podupadł w XIII w. ale odrodził się w 1340 r. po włączeniu Rusi Halickiej. Jego celem były teraz miasta czarnomorskie. Towary będące przedmiotem wymiany na osi wschód– zachód to: korzenie, przyprawy, jedwabie, bawełna, pachnidła - ze strony wschodniej; sukna, wyroby metalowe, produkty innych rzemiosł – ze strony zachodniej. Wzrost roli pieniądza spowodował reformę monetarną. Przeprowadzono ja przechodząc do monety grubszej, czyli groszowej ( w Polsce za czasów Kazimierza Wielkiego). Do Polski napływały obficie i funkcjonowały grosze czeskie. W XV w. osadnictwo na prawie czynszowym przyniosło wzrost wydajności gospodarki rolnej, chłopom dano znaczną sferę wolności osobistej, możliwość obrony własnych spraw. Wzrosła tendencja rozbudowy rezerwy pańskiej, czyli folwarku. Produkowały one żywność z myślą o zapotrzebowaniu miast.

Po Unii Polski z Litwą powstały nowe możliwości wymiany. Do Polski sprowadzano skóry i futra, wosk, w zamian za tkaniny, wyroby metalowe, towar kramarski. W drugiej połowie XIV w. handel bałtycki zmonopolizowała Hanza, to sprzyjało rozwojowi miast członkowskich: Gdańska, Torunia, Elbląga, Wrocławia, Krakowa. Nowe przywileje szlachty nadał Status Warcki z 1423 r., który przyznał szlachcie podstawę prawną do przejmowania w drodze wykupu sołectw; potwierdzał równość i jednolitość stanu szlacheckiego.

2. Przemiany gospodarcze w Europie Zachodniej w XVI – XVIII w.

Wieki XVI i XVIII stanowią pod wieloma względami okres przejściowy w dziejach gospodarczych świata. Odnosi się to szczególnie do gospodarki europejskiej. Ogólne tempo przemian gospodarczych uległo, w porównaniu z okresem średniowiecza, znacznemu przyspieszeniu. Procesy gospodarczo – społeczne miały charakter ewolucyjny. Elementy feudalizmu współżyły z narastającymi stosunkami kapitalistycznymi. Z tego względu początkowa i końcowa data jest czysto umowna. Pierwsza symbolizuje początek ery nowożytnej, druga – rewolucji przemysłowej.
3W ciągu XVI – XVIII w. Jeszcze silniej zaznaczył się dualizm agrarny Europy. W krajach zachodnich trwał w dalszym ciągu rozkład stosunków feudalnych na wsi, w wielu krajach ustąpiły one całkowicie kapitalistycznym formom produkcji. Na wschód od Łaby feudalizm umocnił się przejściowo, ale rychło zaczął również zdradzać symptomy rozkładu. Pojawiły się one już w XVII w. Kapitalistyczne formy produkcji zaczęły stopniowo upowszechniać się w przemyśle. W parze z tym szło przeżywanie się organizacji cechowej. W związku z rozwojem przemysłu powiększały się szybko szeregi najemnej siły roboczej. Po wiekach średniowiecznego zastoju ożywiła się na nowo myśl techniczna. Nowy impuls dało jej odrodzenie. Gorączkowe wysiłki i próby w zakresie nowych rozwiązań technicznych nie przynosiły na razie większych efektów, ale stanowiły niezbędny okres przygotowawczy do rewolucyjnych przeobrażeń technicznych następnego okresu.

W rozwiniętych gospodarczo krajach Europy Zachodniej zwiększał się stale zakres obrotu towarowego. Rynki lokalne w tych krajach stopniowo przeobrażały się w rynki ogólnonarodowe. Wzrastała też rola pieniądza jako środka wymiany. Równolegle postępowała akumulacja kapitału handlowego. Na widowni pojawił się kapitał akcyjny; umożliwił on powstanie charakterystycznych dla tego okresu zrzeszeń kapitałowych. W wielu krajach, zwłaszcza w zachodniej Europie, państwo zaczęło wkraczać coraz aktywniej w stosunki gospodarcze, kształtując je pod założenia merkantylizmu. Rozszerzały się rynki lokalne, zaczęły wykształcać się rynki narodowe.

Koniunktura gospodarcza w całym tym okresie nie przebiegała jednak równomiernie. W większości krajów Europy żywe tętno życia gospodarczego zwolniło swój rytm w XVII w. Kraje Europy Zachodniej, najbardziej zaawansowane w rozwoju stosunków kapitalistycznych, w słabszym stopniu odczuły to zahamowanie. W krajach na wschód od Łaby zaznaczyła się wyraźnie regresja, spowodowana głównie spadkiem cen produktów rolnych i zniszczeniami wojennymi.

Procesy gospodarcze wytyczyły w dużym stopniu kierunek współczesnych przeobrażeń społecznych, kulturalnych i politycznych Europy. Gospodarcza struktura Niderlandów zadecydowała o losach politycznych tego kraju. Rozwój reformacji w Europie trudno zrozumieć bez znajomości tła społeczno – gospodarczego tego procesu. Merkantylizm wywarł decydujący wpływ na kształtowanie się polityczno – narodowego oblicza ówczesnej Europy.

Na odwrót, wypadki i przeobrażenia polityczne i kulturalne XVI – XVIII w. Oddziaływały na bieg spraw gospodarczych okres renesansu, który przyczynił się w niemałym stopniu do rozwoju techniki i skierował uwagę człowieka na realne sprawy otaczającego go świata. Przyniósł też ogromny postęp w dziedzinie budownictwa, przyczynił się do upowszechnienia wiedzy przyrodniczej i ekonomicznej. Podobnie było w przypadku reformacji. Pociągnęła ona za sobą sekularyzację dóbr duchownych, wyzwoliła falę radykalizmu społecznego, stała się zarzewiem wojen, które wyniszczyły i zahamowały rozwój gospodarczy Europy. Prześladowania religijne stały się powodem masowego wychodźstwa menonitów (protestancka grupa wyznaniowa powstała we Fryzji; uznająca dwa sakramenty: chrzest dorosłych i eucharystię; głosząca zakaz prowadzenia wojen, pełnienia urzędów i odrzucająca przysięgę) z Holandii i hugenotów francuskich (francuscy chłopi, którzy rozpoczęli powstanie we Francji na początku XVIII w. przeciw feudalnemu wyzyskowi). Nauka Lutra i Kalwina sprzyjała aktywności gospodarczej mieszczan i kształtowaniu ideałów mieszczańskich. Wytworzenie państw narodowych szło w parze z wykształceniem się rynków o zasięgu krajowym. Zaostrzyło się współzawodnictwo polityczne i gospodarcze, wzmogły się wojny prowadzone przy użyciu coraz potężniejszych środków militarnych, a więc bardziej kosztowne. W związku z tym rozwinął się wielki kredyt ziemiański rujnujący skarbowość monarchów

3. Gospodarka Polski w XVI – XVIII w.

W pierwszej połowie XVI w. państwo Jagiellonów obejmowało obszary Królestwa Polskiego oraz Wielkie Księstwo Litewskie. Ludność posługiwała się językami: polskim, rosyjskim, litewskim, niemieckim, żydowskim, tatarskim i ormiańskim. Rzeczpospolita dzieliła się na 5 prowincji, 34 województwa, 27 ziem i 173 powiaty. Niższym szczeblem podziału terytorialnego w Koronie były powiaty uformowane w XIV – XV w. jako okręgi szlacheckich sądów ziemskich.

4W 1648 r. wybuchła wojna domowa na południowo – wschodnich kresach Rzeczpospolitej. Do jej przyczyn zaliczyć można konsekwencje unii brzeskiej, dyskryminację duchowieństwa prawosławnego, ingerencję państw ościennych, a także próbę stworzenia państwa ukraińskiego.
W XVI w. uformował się ustrój polityczny Rzeczpospolitej. W 1505 r. przyjęto Konstytucję Nihil Novi, która wprowadzała zasadę, że zmiany prawno - ustrojowe mogą być ustalane przez króla jedynie za zgodą senatu i izby poselskiej. Konstytucja oznaczała wówczas, co innego niż dzisiejsza ustawa zasadnicza. Cała działalność legislacyjna sejmu przyjęta w końcu sesji nazywała się konstytucją. Dla szlachty niższą instancję stanowiły sądy ziemskie, do których sędziów wybierały sejmiki deputackie spośród szlachty danego powiatu. Chłopi podlegali sądownictwu matrymonialnemu tj. właściciela dóbr. Duchownych obowiązywało prawo kanoniczne i sądy biskupie. W XVII w. uformowały się w obyczajach politycznych szlachty trzy wolności: pierwsza to liberum veto (zasada jednomyślności sejmu), druga – prawo do zawiązywania konfederacji i trzecia to prawo lżenia (obrzucać kogoś obelgami, znieważać) przeciwników politycznych, w tym także króla.

Na terytorium Rzeczpospolitej od połowy XVII w. toczyły się wojny. Ówczesna zasada, że wojna żywi żołnierza spowodowała, że rolnictwo i wsie oraz przemysł i miasta zostały bardzo poważnie zniszczone. Wiele miast utraciło swój rzemieślniczo – handlowy charakter. Toczone wojny załamały istniejące struktury społeczne, doprowadzając do degradacji średnią szlachtę i zamożne mieszczaństwo. Poddani chłopi stali się obiektem niczym nie ograniczonego ucisku i wyzysku. Państwa nie miał, kto żywić ani bronić.

W XVI w. uformował się w Koronie podział na skarb królewski tzn. nadworny i skarb publiczny. Uposażenie króla stanowiły ekonomie tj. tzw. dobra stołowe, z których dochody w całości był przeznaczany na potrzeby dworu. Odmiennie wyglądała sytuacja na Litwie gdzie nie było podziału na dobra książęce i publiczne. Podstawowe dochody publiczne pochodziły z podatków. Wysokość dochodów skarbu publicznego zależała od konstytucji sejmowych. W przypadku zerwania Sejmu brak było środków na opłacenie wojska, którego utrzymania finansowali na kredyt hetmani i inni wyżsi dowódcy. W XVI w. dochody skarbu publicznego nie przekraczały w czasach pokoju 1 mln zł., w XVII w. w okresie wojen i inflacji były wielokrotnie wyższe.

Nowy system gospodarowania w rolnictwie, który powstał w XVI w. nazywamy folwarczno – pańszczyźnianym. Folwark to duże gospodarstwo rolne, produkujące głównie na sprzedaż, posługujące się pracą chłopów pańszczyźnianych. Folwark rozpowszechnił się w Europie Środkowej i Wschodniej wraz z rozwojem handlu europejskiego i przywilejów szlachty. Towarzyszyła temu stopniowa utrata dotychczasowych uprawnień i przywilejów chłopów. Ziemie folwarczne wywodziły się z tzw. rezerwy pańskiej, czyli gruntów wyłączonych w średniowieczu spod uprawy chłopskiej i przeznaczonych do zaspokojenia bezpośrednich potrzeb dworu. Dotychczasowe kmiece gospodarstwa (gospodarstwo zamożnego chłopa) przystosowano do potrzeb pańszczyzny sprzężajnej i pieszej. W XVI w. folwarki zaczęły stawać się głównym źródłem dochodów z dóbr szlacheckich, kościelnych, magnackich i królewskich.

System folwarczno – pańszczyźniany przez pierwsze stulecie przyniósł niezaprzeczalne korzyści gospodarcze, chociaż w okresie tym nie dokonały się żadne istotne zmiany w agrotechnice. Nadal dominowała trójpolówka powodująca przemieszanie zagonów dworskich i chłopskich. W porównaniu z okresem poprzednim zwiększyła się hodowla a w gospodarstwie chłopskim liczba zwierząt pociągowych. W folwarkach utrzymywano stałą czeladź najemną, natomiast w pracach polowych korzystano z pańszczyzny. Szczuje się, że w XVI w. w Koronie ziemie folwarczne stanowiły od 17 do 33% gruntów uprawnych. W międzynarodowym podziale pracy Polska stała się dostawca do centrum Europy zbóż, bydła, drewna i konopi. Nadwyżka ekonomiczna folwarku była w niewielkim stopniu kierowana na inwestycje i to raczej nieprodukcyjne. Jej podstawowa część była konsumowana przez szlachtę. W XVI i XVII w. były to jeszcze procesy nie odbijające się negatywnie na produkcji. Model gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej polegał na wzajemnym przenikaniu się dwóch sektorów gospodarczych: naturalnego – gospodarki chłopskiej i towarowego – gospodarki dworskiej. Sektor towarowy był uzależniony od naturalnego w dziedzinie istotnych czynników produkcji takich jak: infrastruktura gospodarcza, robocizna, narzędzia i siła pociągowa. W następstwie tego w dłuższym okresie postępowała dekapitalizacja gospodarki chłopskiej i spadek wydajności pracy. W wyniku nadmiernych ciężarów pańszczyźnianych gospodarka chłopska zubożała. Zmniejszenie inwentarza żywego i niedożywienie ludności chłopskiej wpływały na spadek całej produkcji rolnej i eksportu. Po wojnach w XVII i XVIII w. dostrzec można wysoka koncentrację własności ziemi w rękach nielicznych rodzin magnackich. U schyłku XVII stulecia Rzeczpospolita szlachecka zaczęła się przekształcać w Rzeczpospolitą magnacką.

Podobnie jak w późnym średniowieczu ośrodkami wymiany lokalnej były małe miasta. Odbywały się tam targi tygodniowe. Większy zasięg miały miasta obdarzone przywilejem organizowania jarmarków 1-3 razy w roku, trwających od jednego dnia do dwóch tygodni. Odmienny rodzaj wymiany dokonywał się na jarmarkach lokalnych w obrębie powiatu lub ziemi. Na targach i jarmarkach ceny kształtowały się na zasadach rynkowej podaży i popytu.

Stan dróg nie uległ poprawie od czasów średniowiecza. Nie miały one utwardzonej nawierzchni ani rowów odwadniających. Przewóz towarów miał charakter sezonowy. Powszechny był handel obnośny. Trudniły się nim także kobiety. Transport dużych ładunków na wielkie odległości odbywał się rzekami, z których największe znaczenie miała Wisła i jej dopływy. W XVI i XVII w. podobnie jak dzisiaj, handel wymagał kredytu. W 1598 r. pojawiły się weksle handlowe, którymi płacono za towary na jarmarkach. Polityka handlowa w XVI – XVIII w. była zmienna i niekonsekwentna. Obowiązywały w niej dwie zasady: uprzywilejowanie szlachty i faworyzowanie interesów krajowego konsumenta. Drogą lądową eksportowano woły i nierogacizny (trzoda chlewna, świnie). Ważne znaczenie miał wywóz skór zwierzęcych oraz cennych skórek zwierząt futerkowych. Ponadto polska liczyła się jako eksporter miodu i wosku. Importowano głównie śledzie, sól, wino, korzenie, sukno, wyroby fajansowe, porcelanowe i szklane. Drogą lądową przywożono wino węgierskie, wyroby włókiennicze ze Śląska i żelazne z Czech i Austrii. Ogólnie rzecz biorąc z Rzeczpospolitej wywożono towary rolnicze i leśne a przywożono przemysłowe i rzemieślnicze.

Przemysł w XVI i XVII w. zaspokajał popyt chłopów, mieszczaństwa i uboższej szlachty. Podstawowych wyrobów przemysłowych dostarczało miejskie rzemiosło cechowe, rzemieślnicy miejscy i przemysł dworski. Najbardziej uprzemysłowione były południowe i północne regiony kraju. Największymi ośrodkami rzemiosł cechowych był Poznań, Kraków i Lwów. Przemysł żelazny koncentrował się na pograniczu śląskim oraz Zagłębiu Staropolskim. Największe znaczenie w górnictwie miały kopalnie soli w Wieliczce i Bochni. W małych zakładach przemysłowych i rzemieślniczych korzystano z wiatraków i kieratów końskich, ale głównym źródłem energii były ludzkie mięśnie. W XVII w. zaczęły powstawać większe zakłady przemysłowe. Zaczęło powstawać zorganizowane chałupnictwo w formie rozproszonej manufaktury sukienniczej. Kres tym początkom kapitalizmu położyły zniszczenia wojenne na początku XVIII w.

Największe ekonomie królewskie znajdowały się na Litwie. W celu podniesienia dochodów dóbr rozpoczęto budowę manufaktur królewskich. W latach 1767 – 1780 powstało ponad 47 manufaktur różnych branż.

Stanisław August przyczynił się do założenia w Warszawie mennicy, ludwisarni i wytwórni fajansów. Największy zakład zbrojeniowy stanowiła królewska manufaktura w ekonomi w Kozienicach założona w 1786 r. W Wielkopolsce i na zachodnim Mazowszu występowało chałupnictwo wiejskie, głównie sukiennicze i płócienne. Szczególny charakter miały manufaktury skarbowe. Przemysł żelazny skupiony był w Zagłębiu Staropolskim. Za panowania Stanisława Augusta podjęto wiele inwestycji mających na celu poprawę komunikacji. Rozpoczęto budowę kilku gościńców, dokonano reorganizacji poczty. Na skutek zmniejszenia eksportu zbóż pogorszył się bilans handlowy. W 1776 r. ujemne saldo Korony wynosiło 26 mln zł. Po pierwszym rozbiorze Prusy narzuciły Polsce bardzo wysokie cła tranzytowe wymuszone w traktacie handlowym.
Utrata swobodnego dostępu do Bałtyku zwiększyła zainteresowanie Polski Morzem Czarnym. W 1778 r. rozpoczęto budowę portu w Chersoniu. Ustanowiono tam konsulat Polski, Prot Potocki otworzył tam Polski Dom Handlowy. Założono kampanię handlową o poważnym kapitale (Kompania Handlu Czarnomorskiego inaczej Kompania Chersońska). Wybuch wojny turecko – rosyjskiej położył kres tym zamierzeniom.

4. Pierwsza rewolucja przemysłowa i przemiany gospodarcze na świecie do 1870 r.

Wśród historyków i ekonomistów brak jednomyślności, co do definicji rewolucji przemysłowej zwanej też niekiedy przewrotem przemysłowym czy nawet błędnie przewrotem technicznym. Dla jednych rewolucja przemysłowa stanowiła tylko proces zastosowania maszyn w wytwórczości, dla innych przewrót w całokształcie stosunków społeczno – gospodarczych. Pierwsze formy kapitalistycznej organizacji produkcji w postaci nakładów i manufaktury oznaczały doniosły krok naprzód w rozwoju przemysłu. Opierały się na tradycyjnej technice i technologii. Człowiek nie rozporządzał ani urządzeniami mechanicznymi, ani źródłami energii, niezbędnymi do zmechanizowania procesu produkcyjnego. Tak, więc dla dalszego decydującego postępu w przemyśle niezbędne było przełamanie tych barier. Dokonała tego rewolucja przemysłowa, która rozpoczęła się w XVIII w. rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii, ponieważ istniał tam korzystny zespół warunków sprzyjających wynalazkom: akumulacja kapitałów przebiegała najintensywniej; rozwijające się szybko przedsiębiorstwa manufakturowe stanowiły konkurencję dla warsztatów rękodzielniczych; rzemieślnik mógł bez przeszkód rozwijać swój warsztat zbierać owoce swojej pomysłowości chroniło go także prawo patentowe; w Anglii istniała także obfitość surowców naturalnych; Imperium brytyjskie stanowiło nieograniczony chłonny rynek zbytu. Wynalezienie nowych maszyn i urządzeń, nowych źródeł energii do napędu tych urządzeń, wynalezienie nowych metod pozyskiwania surowców przełamało przeszkody w uruchomieniu procesu produkcji. Najwcześniej zmechanizowany został przemysł włókienniczy. W 1733 r. J. Kay wynalazł czółenko mechaniczne, które zostało udoskonalone przez Cartwrigt`a. w 1712 r. Neweoman wynalazł pompę pomiarową, która po wielu obserwacjach przez J. Watta doprowadziła do wynalezienia maszyny parowej. Czterdzieści lat później dzięki temu wynalazkowi spuszczono na wodę pierwszy statek parowy, a w 1814 r. G. Stephenson zbudował pierwszą lokomotywę. Nowa technika stopniowo upowszechniała się w końcu XVIII w. i na początku XIX w. Wynalezienie nowego pieca hutniczego zapoczątkowało wiele odkryć i ulepszeń w hutnictwie. Został udoskonalony proces obróbki żelaza. Do lat 70-tych XIX w. wynaleziono zapałki, nitroglicerynę i dynamit. W 1814 r. wynaleziono telegraf elektryczny. W połowie XIX w. została oddana do użytku ulepszona maszyna drukarska.

Na kontynencie europejskim upowszechnienie się nowej techniki nastąpiło później niż w Wielkiej Brytanii. Francja weszła w okres ożywienia przemysłowego ok. 1820 r. Przemysł francuski w porównaniu z przemysłem angielskim rozwijał się w znacznie gorszych warunkach. Brakowało surowca dla przemysłu włókienniczego, przemysłu ciężkiego, brak było też środków na inwestycje przemysłowe. W dalszym ciągu rozwijała się produkcja wyrobów luksusowych (odzież jedwabna), gobeliny, perfumy, galanteria. Francja miała w tym zakresie ugruntowaną pozycję na rynkach światowych i właśnie tu praca ręczna i indywidualny wkład rzemieślnika-artysty zachowały nadal poważne znaczenie. Wzrastała produkcja w innych działach, zwiększało się wydobycie węgla, rozwijała się metalurgia. W zakresie produkcji włókienniczej poważne miejsce zajmowało jedwabnictwo oraz przemysł bawełniany. Od połowy XIX w. w okres szybszego rozwoju przemysłowego wkroczyły Holandia i Szwajcaria (produkcja zegarków). W pierwszych dziesiątkach XIX w. Państwo Pruskie i pozostałe kraje niemieckie zaliczały się jeszcze do słabo uprzemysłowionych rejonów Europy. Przyczyną tego było utrzymanie się stosunków feudalnych oraz późniejsza niż na zachodzie likwidacja monopolu cechowego i ceł wewnętrznych. Postęp techniczny dotarł tam stosunkowo późno. Przemysł ciężki zaczął się najwcześniej rozwijać w Zagłębiu Westfalsko-Reńskim a także na Śląsku. Rozwój przemysłowy monarchii Austrio-Węgierskiej wykazała duże dysproporcje. Najlepiej rozwijało się tu górnictwo i hutnictwo. Dość intensywnie uprzemysławiały się też Czechy i Morawy. Natomiast Galicja i Słowacja i obszary południowe pozostawały w stanie głębokiego zacofania. Do terenów opóźnionych pod względem rozwoju przemysłowego zaliczało się też Cesarstwo Rosyjskie. W końcu XVIII w. istniało tu wiele manufaktur wiejskich opartych na pracy pańszczyźnianej.

W XIX w. również w Królestwie Polskim zaczął się żywszy rozwój przemysłu opartego na nowej technice. W górnictwie śląskim zaczęto wprowadzać maszyny parowe już w końcu XVIII w. w okręgach przemysłowych: warszawskim i łódzkim. Napęd parowy zastosowano po raz pierwszy w latach 20-tych XIX w. W Wielkopolsce i Galicji zaczęto instalować maszyny parowe w następnym dziesięcioleciu. W tym samym czasie z fabryki Steinkellera w Żarkach zaczęły wychodzić pierwsze „machiny„ krajowego wyrobu. Stosunkowo wcześnie, bo już z początkiem XIX w. zostały uruchomione na ziemiach polskich pierwsze piece hutnicze opalane koksem. Ogólnie jednak postęp techniczny przyjmował się na obszarze Polski powoli. W parze z upowszechnianiem się kapitalistycznych form produkcji i rozwoju przemysłu fabrycznego szedł szybki wzrost liczebny klasy robotniczej. Postęp techniczny i organizacyjny umożliwił zatrudnienie na szerszą skalę robotników niewykwalifikowanych, w tym także kobiety i dzieci. Wynikiem tego był wzrost wydajnej pracy w manufakturach i fabrykach. Jednak szybki wzrost dochodu społecznego pozostawał w rażącej sprzeczności z proporcjami jego podziału, w rezultacie z jednej strony postępowała koncentracja bogactwa, a z drugiej wyrastały obszary nędzy. Dysproporcje te najsilniej występowały w krajach najbardziej rozwiniętych gospodarczo. Tu właśnie wyzysk pracowników najemnych przybrał formy najbardziej bezwzględne i tu też najwcześniej narodził się zorganizowany ruch robotniczy. W Wielkiej Brytanii klasa robotnicza najwcześniej zaczęła podejmować próby samoobrony zorganizowanej. W latach 30-tych zaczęły powstawać pierwsze zrzeszenia robotnicze. Od lat 50-tych zaczął stopniowo formować się robotniczy ruch związkowo-zawodowy. We Francji istniał zakaz tworzenia organizacji robotniczych. W 1864 r. pod pewnymi warunkami zostało przyznane robotnikom prawo do zrzeszania się i do strajków. W Niemczech pierwsze związki zawodowe zaczęły powstawać w latach 60-tych XIX w.

5. Charakterystyka przemian gospodarczych na świecie 1870-1914. I wojna światowa.

Po roku 1870 rozwój gospodarczy uległ znacznemu przyśpieszeniu. W wielu krajach Europy i w niektórych pozaeuropejskich (Stany Zjednoczone, Kanada, Japonia) nastąpił wzrost dochodu narodowego, produkcji przemysłowej i rolnej, obrotów towarowych. W dziedzinie techniki i technologii produkcji dokonały się dalsze postępy zwane „drugą rewolucją przemysłową”. Ukształtował się światowy rynek towarów. W nowe stadium wkroczył proces koncentracji przedsiębiorstw i kapitału. Wzrosło znaczenie wielkich, monopolistycznych zrzeszeń kapitałowych. Szeroki zakres przybrała ekspansja kapitału finansowego krajów najbardziej rozwiniętych gospodarczo. Swe szczytowe nasilenie osiągnął kolonializm, zaostrzyło się współzawodnictwo o kolonie i wpływy w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo. Nastąpił silny wzrost liczebny klasy robotniczej występującej obecnie jako siła zorganizowana, świadoma swojej roli w nowym układzie stosunków społecznych. Niektóre z wyliczonych cech określają specyfikę jakościową kapitalizmu monopolistycznego, do najbardziej znamiennych należą: powstanie wielkich zrzeszeń kapitałowych i monopolistycznych życia gospodarczego; powstanie międzynarodowych ugrupowań wielkiego kapitału konkurujących ze sobą o strefy wpływów; powstanie kapitału finansowego jako czynnik łączenia się oligarchii finansowej; nasilanie się ekspansji kapitału na rynki zagraniczne; dążenie państw kapitalistycznych do ostatecznego podziału świata na strefy wpływów i do rozszerzania tych stref (wojny imperialistyczne). Należy pamiętać, że wyliczone cechy kapitalizmu monopolistycznego występowały w różnych państwach z niejednakowym nasileniem. Niektóre kraje Ameryki Płd. i Środkowej tylko w pasie nadmorskim wciągnięte były w tryby gospodarki kapitalistycznej, a środkowa część kraju tzw. interior powstawała na etapie wspólnoty pierwotnej. W Indiach, Chinach, w państwie tureckim utrzymywała się nadal feudalna struktura. Jedynie w Japonii w latach 1867-1873 dokonało się rewolucyjne przeobrażenie absolutnej monarchii feudalnej w państwo kapitalistyczne o ustroju konstruktywnym. Stany Zjednoczone w przededniu I wojny światowej znalazły się w czołówce najbardziej rozwiniętych 8gospodarczo krajów świata. Cykliczne wahania koniunktury stały się organiczną cechą wielkokapitalistycznego rozwoju. Już w 1873 r. kolejny kryzys ogarnął Stany Zjednoczone i Europę. Trwał on do 1879 r. poważniejsze zaburzenia koniunktury wystąpiły w latach 1883-86; 1891-95; 1907-08. Najsilniej odczuły je kraje słabiej rozwinięte (obszary środkowo-wschodniej Europy).

Po 1870 r. postępy poczyniła mechanizacja rolnictwa wynaleziono kombajn zbożowy, wiatrówkę, snopowiązałkę, traktor spalinowy, nowe sposoby zamrażania i konserwowania produktów spożywczych. Odkrycia te najszerzej stosowano w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. To samo dotyczy nawozów sztucznych, najszerzej stosowano je w krajach zachodnioeuropejskich, natomiast ze względu na wysoką cenę w Europie Wschodniej były prawie niedostępne. W Europie Zachodniej dużą rolę odgrywała racjonalizacja pracy – opierała się na podstawach naukowych. Rozwinęło się doświadczalnictwo, trwały prace nad uzyskaniem lepszego materiału siewnego i nowych odmian żywego inwentarza.
Na wyniki produkcyjne rolnictwa wpływała struktura społeczno-majątkowa wsi, która nosiła piętno epoki feudalnej. Największe dysproporcje pod względem struktury gospodarstw rolnych istniały w środkowo-wschodniej Europie, gdzie niedawno zostały przeprowadzone reformy uwłaszczeniowe. Z jednej strony utrzymywała się wielka własność ziemska (uprzedzona do postępu technologicznego) z drugiej strony pozostała ogromna liczba drobnych gospodarstw słabo związanych z rynkiem. Chłopi po uwłaszczeniu zostali obciążenie wysokimi podatkami, którym przy niskim dochodzie trudno było sprostać. W niektórych rejonach utrzymywały się serwituty (służebności, uprawnienia chłopów do korzystania z pastwisk dworskich) i wspólnoty gruntowe. Niekorzystna sytuacja małych gospodarstw prowadziła do pauperyzacji i wyzbywania się ziemi. Po okresie uwłaszczenia powstały masy bezrolnych i małorolnych chłopów, które nie znajdowały zatrudnienia poza rolnictwem. Głód ziemi przyczynił się do tego, że sprzedaż majątku w formie małych parcel była bardziej zyskowna niż sprzedaż w całości (ruch parcelacyjny). W wyniku likwidacji feudalnej chłopów w wielu krajach zwiększyła się liczba dzierżaw chłopskich. Na niektórych obszarach Europy przetrwały z dawniejszych czasów wspólnoty gruntowe.

Wśród wynalazków końca XIX w. są:
1876 r. telefon (A.G. Bell)
1872 r. żarówka elektryczna z pręcikiem węglowym (Aleksander N. Łodygin)
1879 r. żarówka elektryczna z żarnikiem metalowym (Thomas Alva Edison)
1884 r. turbina parowa (Sir Charles Algernon Parsons)
1885 r. zastosowanie silnika spalinowego do samochodu (Carl Friedrich Benz, Gottlieb Daimler)
1895 r. aparat do wykonywania i wyświetlania zdjęć ruchomych – kinematograf (Auguste i Louis Lumiére)
1893 r. skonstruowanie wysokoprężnego silnika spalinowego (Rudolf Diesel)
1899 r. wysłanie pierwszego telegramu radiowego z Wielkiej Brytanii do Francji (Guglielmo Marconi)
1902 r. wysłanie telegramu z Europy do Ameryki przez Atlantyk

Wzrost ilości dróg żelaznych, udoskonalono maszyny, parowozy, wagony, ułatwienie komunikacji między innymi poprzez otwarty w 1869 r. Kanał Sueski, w 1895 r. Kanał Kiloński i w 1914 r. Kanał Panamski. Rozwój żeglugi powietrznej nastąpił już w 1884 r., gdy Charles Renard i A.C. Kreps zbudował balon kierowany, a Ferdinand Zeppelin zbudował balon podłużny. W 1903 r. bracia Orville i Wilbur Wright przetestowali prototyp dzisiejszego samolotu.

Podsumowując lata 1870-1914 przyniosły w zaawansowanych gospodarczo krajach Europy poważne zwiększenie dochodu narodowego. Zmniejszał się udział rolnictwa w tworzeniu dochodu a wzrastał odsetek dochodu wytworzonego przez przemysł.
Wojna światowa 1914–18 zrujnowała przede wszystkim Europę i spowodowała zmniejszenie jej roli w stosunku do innych części świata. Doprowadziła do poważnych zmian w układzie sił gospodarczych w świecie. Europejskie kraje walczące poniosły olbrzymie straty materialne. W czasie wojny nastąpiło pogłębienie nierównomierności rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów kapitalistycznych. W państwach europejskich, uczestniczących w wojnie zmniejszyła się produkcja przemysłowa i rolna, zmalały poważnie zapasy złota i walut obcych stanowiące pokrycie emisji pieniądza. Wojna przyczyniła się do pobudzenia aktywności ruchu wyzwoleńczego w krajach zależnych i kolonialnych. Rozwijał się on w Chinach, Indiach, Syrii, Libanie, Iraku i obejmował stopniowo więcej narodów Azji i Afryki. Zaczynające się, chociaż nie w skali masowej, żądania wolności kolonii stanowiły rezultat ich rozwoju gospodarczego. Geograficzne odleglejsze tereny nadmorskie były gospodarczo bardziej rozwinięte niż leżące na kontynencie państwa, pozbawione środków komunikacji. Środek ciężkości tego systemu leżał w Anglii, która dzięki swej flocie, swym licznym bazom morskim, ogromnym inwestycjom kapitałów za granicą i swej panującej nad światem walucie stanowiła ognisko gospodarki światowej.

W wyniku I wojny światowej Europa Zachodnia, w tym Wielka Brytania, dominująca do tej pory w gospodarce światowej, utraciła swą pozycję w produkcji przemysłowej, w handlu światowym i międzynarodowym obrocie kapitałowym. Natomiast Stany Zjednoczone, które już przed I wojną światową rozwijały się szybciej niż Europa Zachodnia, wykorzystały pomyślną dla nich koniunkturę wojenną i 1918 uzyskały pierwszą pozycję w produkcji przemysłowej świata; stały się także największym eksporterem kapitału.

6. Gospodarka na ziemiach polskich w XIX w. I wojna światowa.

W XIX w. na obszarze Polski dokonały się duże zmiany gospodarcze i społeczne. Przebiegały one w trudnych warunkach politycznych. W wyniku rozbiorów (1772,1793,1795) Polska utraciła niepodległość. Zachodnie i centralne ziemie polskie zostały zagarnięte przez Prusy, południowa część kraju weszła w granice Cesarstwa Austriackiego, ziemie zachodnie zostały włączone do Rosji. W 1807 r. po rozgromieniu Prus przez armię napoleońską utworzone zostało Księstwo Warszawskie. Gdańsk nie wszedł w skład Księstwa – uczyniono z niego „wolne” miasto. W 1815 r. nastąpił czwarty rozbiór Polski. Ziemie Księstwa Warszawskiego zostały podzielone między trzy mocarstwa rozbiorowe. Centralne ziemie zostały podporządkowane Rosji – wyodrębniono z nich autonomiczne Królestwo Polskie. Z Krakowa i okolicy utworzona została „wolna i niepodległa” Rzeczpospolita Krakowska, którą w 1846 r. zagarnęła Austria. W Wielkopolsce powstało Wielkie Księstwo Poznańskie, które zostało w 1830 r. całkowicie wcielone do Prus. Rozbiory przyczyniły się do rozbicia jedności gospodarczej ziem polskich. O stopniu zależności ekonomicznej od państw zaborczych decydował status polityczno-ustrojowy poszczególnych zaborów i polityka gospodarcza zaborców. Każde z państw zaborczych dokładało starań, aby zagarnięty obszar zintegrować pod względem gospodarczym z resztą swojego terytorium. Na zagarnięte ziemie wprowadzono system walutowy danego państwa oraz przepisy prawne. Przemiana ustroju feudalnego w kapitalistyczny była na ziemiach polskich stosunkowo długim procesem. Mimo feudalnych ograniczeń rozwijały się coraz żywiej stosunki towarowo-pieniężne, wzrastały rozmiary produkcji przemysłowej, zwiększała się liczba manufaktur.

W zborze pruskim w latach 1795-1807 warunki rozwoju przemysłu pogorszyły się znacznie wskutek konkurencji pruskich towarów przemysłowych, które obecnie bez żadnych przeszkód mogły pojawiać się na miejscowych rynkach. Skutki tej konkurencji odczuł szczególnie dotkliwie przemysł sukienniczy Wielkopolski. Inne gałęzie wytwórczości przemysłowej również podupadły. Władze Prus mocno interesowały się rozwojem przemysłu ciężkiego na terenach przyległych do Górnego Śląska. Zostały uruchomione większe kopalnie węgla w Dąbrowie Górniczej. W okolicach Częstochowy wybudowano nowy wielki piec i warsztaty pomocnicze. Bazę surowcową tworzyły miejscowe pokłady rudy żelaza. Warunki rozwoju rolnictwa przedstawiały się na ogół korzystnie. Wzrastał eksport zboża prze Gdańsk i Szczecin, zwyżkowały tez ceny ziemi. Sprzyjało to inwestycjom mającym na celu podniesienie techniki rolnej. W 1802 r. założone zostało w Międzyrzeczu w północno-zachodniej Wielkopolsce Towarzystwo Ekonomiczne, mające na celu pracę nad rozwojem rolnictwa. Zajmowało się propagowaniem postępu technicznego w gospodarce rolnej. W sytuacji chłopów nie zaszły istotne zmiany. Niewątpliwą korzyścią było dla nich to, że mogli wnosić skargi do sądów państwowych. Poddaństwo zostało jednak utrzymane, a właściciele feudalni zwiększali robocizny i wzmagali ucisk poddanych. Bezrolnych i małorolnych chłopów zwolniono od pańszczyzny, za to narzucono im najem przymusowy. Przemysł Galicji znajdował się w zastoju. Większe znaczenie miało jedynie wydobycie soli oraz produkcja górniczo-hutnicza w okolicach Jaworzna. Gospodarka rolna stała tu na niskim poziomie mimo korzystnej koniunktury na płody rolne. Wymiana handlowa napotykała na ogromne trudności. Utrudniony została spław zboża i drewna z ziem polskich. Najważniejsze znaczenie miał handel tranzytowy między Rosją a krajami Europy Środkowej. W Księstwie Warszawskim najlepiej rozwinięty był tradycyjny przemysł rolny: młyny wodne i wiatraki, gorzelnie i browary. Dobrze rozwinięty był również przemysł budowlany, istniało kilka hut wytapiających żelazo. W 1809 r. przyłączono do Księstwa tzw. Staropolski Okręg Górniczy. Pomyślnie rozwijał się przemysł tkacki skupiony na terenie zachodniej Wielkopolski. W latach 1815-1864 na rozwój sił wytwórczych w przemyśle istotny wpływ miała stopniowa likwidacja stosunków feudalnych w rolnictwie. Zniesienie poddaństwa osobistego umożliwiło dopływ do przemysłu sił roboczych pochodzących ze wsi. Rozwój dróg i środków transportu wydatnie ułatwił kształtowanie się rynku ogólnokrajowego. Skutki „rewolucji przemysłowej” zaczęły docierać na ziemie polskie. Widoczne to było szczególnie na uprzemysłowionym Śląsku i w ośrodkach przemysłowych Królestwa. Wzrastał liczba przedsiębiorstw manufakturowych, a później fabrycznych. Zwiększała się liczba i moc zainstalowanych maszyn parowych, rosły obroty pojedynczych przedsiębiorstw. W warunkach swobodnej produkcji i wolnej konkurencji pojawiło się zjawisko koncentracji sił produkcyjnych. W pierwszym stadium akumulował się przede wszystkim kapitał handlowy, potem zaczęła czynić postępy akumulacja kapitału przemysłowego. Stopniowo wykształcił się kapitalistyczny rynek siły roboczej. W miarę jak wywłaszczano z ziem biedotę wiejską, zwiększał się obszar najemnych sił do pracy. Trudności związane z brakiem sił fachowych rozwiązywano sprowadzając fachowców z zagranicy, którzy z czasem polonizowali się. W parze z postępem technicznym szło zwiększone zatrudnienie robotników niewykwalifikowanych, kobiet i dzieci. Nieokreślony czas pracy dziennej, prymitywne, niezdrowe warunki pracy, zakaz jakiegokolwiek organizowania się – to charakterystyczne czynniki kształtujące położenie robotnika w tym okresie. Ziemie polskie wchodzące w skład Państwa Pruskiego posiadały nierównomierną strukturę gospodarczą. W Wielkopolsce i w Prusach Wschodnich najważniejszą rolę odgrywał przemysł rolny (gorzelnie, młyny, cukrownie) i sukienniczy. Pomorze Zachodnie to przede wszystkim stocznie (Szczecin, Gdańsk, Elbląg). Przemysł Śląska to górnictwo węglowe, górnictwo i hutnictwo żelazne i cynkowe. W porównaniu z zaborem pruskim przemysł Galicji był zaniedbany (brak bazy surowcowej, kapitału, rynków zbytu). Ważnym działem było gorzelnictwo i cukrownictwo. Niewielkie rozmiary miały: przemysł żelazny, górnictwo węglowe, hutnictwo. Wszystkie te gałęzie przemysłu rozwijały się słabo i około połowy XIX w. większość z nich chyliła się ku upadkowi. Słaby wzrost wykazywało jedynie wydobycie soli w Wieliczce i Bochni. Ważną rolę odgrywał w Galicji przemysł włókienniczy. Akumulacja kapitałów dla potrzeb uprzemysłowienia Królestwa Polskiego weszła w pomyślną fazę, gdy w 1821 r. ministrem Skarbu został Ksawery Lubecki. Przeprowadził reorganizację skarbowości, podwyżkę podatków. Do Powstania Listopadowego wykształciło się na obszarze Królestwa kilka okręgów przemysłowych. Pierwszy z nich tworzyła Łódź oraz miejscowości okoliczne. Tu rozwijał się przemysł włókienniczy. Drugi ośrodek tworzyła Warszawa i okolice. Przemysł miał tu charakter bardziej wszechstronny, przeważała jednak produkcja metalurgiczna. Wytwarzano narzędzia rolnicze, sprzęt mosiężny, wyroby srebrne, rozwijał się przemysł chemiczny, wytwórnie mebli itp. Trzecim ośrodkiem było sosnowieckie zagłębie górnicze i hutnicze. Czwarty okręg, w którym dominował przemysł górniczy i hutniczy były okolice Kielc (Zagłębie Staropolskie).

Tak jak w Europie, tak i na ziemiach polskich charakterystycznym rysem rozwoju była mechanizacja. Urządzenia poruszane siłą ludzką ustępowały stopniowo miejsca maszynom wyposażonym w napęd mechaniczny, przede wszystkim parowy. Zwiększała się też systematycznie moc źródeł napędowych. W XX w. pojawiły się w fabrykach pierwsze silniki elektryczne. Niejedno ulepszenie było zdobyczą polskiej myśli technicznej. Z początkiem XX w. ważną rolę w tej dziedzinie odgrywało Stowarzyszenie Techników w Warszawie. Pod koniec XIX w. znamienną cechą rozwoju gospodarczego ziem polskich była, podobnie jak w innych krajach, rosnąca ciągle akumulacja kapitałów i koncentracja przedsiębiorstw. Na okres po 1870 r. przypada pomyślny rozwój przemysłu rolnego na ziemiach polskich. Na pierwszy plan wysunęło się cukrownictwo. Stał się ono dla właścicieli ziemskich ważnym źródłem dochodów. Cukrownie umożliwiły większą niż dotąd eksploatację robotników rolnych. Domeną przetwórstwa przemysłowego płodów rolnych były głównie ziemie zaboru pruskiego. Rozwijała się tu zwłaszcza towarowa produkcja zbożowa. Zakładano duże młyny, krochmalnie, drożdżownie i tartaki. Duże znaczenie miało gorzelnictwo. Na Pomorzu Gdańskim pomyślnie rozwinęło się młynarstwo. Pomorze Zachodnie to przemysł stoczniowy, papierniczy, olejarsko-tłuszczowy. Niekorzystna dla przemysłu śląskiego była polityka niemieckich i międzynarodowych monopoli, które w XX w. coraz bardziej rozszerzały swoje wpływy na Śląsku. Szło to w parze z koncentracją produkcji i kapitału. Liczba kopalni węgla w okresie od 1869 do 1913 r. zmniejszyła się ze 103 do 63, natomiast liczba robotników przypadających na jedną kopalnię wzrosła dziesięciokrotnie, a wydobycie węgla zwiększyło się dwunastokrotnie. Pod koniec lat osiemdziesiątych, regułą w przemyśle śląskim był 12-godzinny dzień pracy. W 1913 r. czas pracy wynosił najczęściej 10 godzin. Korzyść w postaci skrócenia dnia roboczego była wynikiem wytężonej walki robotników o poprawę warunków pracy.

W zaborze austriackim panował w dalszym ciągu zastój przemysłowy. Eksploatowano ten kraj, unikając nakładów. Pierwsze miejsce w wytwórczości przemysłowej Galicji zajmował przemysł naftowy, kiedy Ignacy Łukasiewicz (aptekarz, twórca polskiego przemysłu naftowego) w 1852 r. w  wyniku destylacji ropy naftowej wydzielił naftę a w 1853 r. skonstruował lampę naftową i wprowadził oświetlenie naftowe. Pierwsza, prymitywną rafinerię nafty założono w 1856 r. a od 1884 r. w przemyśle naftowym zaczęto wprowadzać nowe metody techniczne, co pociągnęło za sobą szybki wzrost produkcji. Inne działy przemysłu rozwijały się gorzej, niektóre z nich pod koniec XIX w. upadły zupełnie.

Lata siedemdziesiąte XIX w. charakteryzują się znacznym postępem mechanizacji i koncentracji oraz silnym wzrostem produkcji w przemyśle Królestwa Polskiego. Zaczęły pojawiać się nowe formy koncentracji produkcji: kartele i syndykaty, trusty i koncerny. W 1881 r. powstał kartel cukrowniczy, który objął wszystkie cukrownie Królestwa Polskiego i południowo-zachodniej Rosji. Tradycyjne formy detalicznej wymiany handlowej w postaci targów i jarmarków utrzymały w okresie kapitalizmu swoje znaczenie. W większych miastach budowano hale targowe. Rozwinęło się pośrednictwo handlowe produktami rolnymi, wpływając na obniżenie cen płaconych rolnikom. Chłopi byli bezwzględnie wyzyskiwani przez handlarzy wiejskich, którzy po bardzo niskich cenach nabywali od nich zboże, bydło, mleko, itp. Instrumentem kursowego pośrednictwa handlowego były giełdy – najlepiej funkcjonowała Warszawska Giełda Towarowa.

Wybuch pierwszej wojny światowej w 1914 r., w której państwa zaborcze walczyły po przeciwnych stronach, wzmógł nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości. Państwom zaborczym wydawało się, że wojnę rozstrzygną bez zobowiązań wobec Polaków, którzy byli zmuszeni walczyć w przeciwnych armiach i to często na własnej ziemi. Sytuacja gospodarcza była bardzo zła. Do pogorszenia się przyczynił się fakt, że niektórzy właściciele fabryk w obawie przed rewolucją nie chcieli uruchomić nieczynnych zakładów przemysłowych. Gospodarka oparta była na rolnictwie i przemyśle. Stworzona infrastruktura komunikacyjna zbudowane dworce, warsztaty kolejowe i stacje węzłowe, zostały zniszczone w wyniku działań zbrojnych. Przemysł nastawiony był na produkcję uzbrojenia dla armii. Pierwsza wojna światowa zakończyła się klęską wszystkich trzech państw zaborczych, co umożliwiło wyzwolenie Polski.

7. Gospodarka światowa w latach 1918-1939. II wojna światowa.

Wojna doprowadziła do poważnych zmian w układzie sił gospodarczych w świecie. Europejskie kraje walczące poniosły olbrzymie straty materialne. W czasie wojny nastąpiło pogłębienie nierównomierności rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów kapitalistycznych. W państwach europejskich, uczestniczących w wojnie, zmniejszyła się produkcja przemysłowa i rolna, zmalały poważnie zapasy złota i walut obcych, stanowiące pokrycie emisji pieniądza. W państwach za oceanem, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i Japonii, miał miejsce poważny rozwój przemysłu i wzrost produkcji przemysłowej. W toku wojny Stany Zjednoczone szczególnie umocniły swoją pozycję gospodarczą wśród państw kapitalistycznych. Wojna przyczyniła się do pobudzenia aktywności ruchu wyzwoleńczego w krajach zależnych i kolonialnych. Rozwijał się on w Chinach, Indiach, Syrii, Libanie, i Iraku i obejmował stopniowo coraz więcej narodów Azji i Afryki. Zaczynająca się, chociaż nie w skali masowej, emancypacja koloni stanowiła rezultat ich rozwoju gospodarczego. Geograficznie odleglejsze tereny nadmorskie były gospodarczo bardziej rozwinięte niż leżące bliżej, lecz pozbawione środków komunikacji kraje lądowe. Środek ciężkości systemu leżał w Anglii, która dzięki swej flocie, swym licznym bazom morskim, dzięki ogromnym inwestycjom kapitałów za granicą i swojej panującej nad światem walucie stanowiła ognisko gospodarki światowej. Obok Anglii wysuwały się na stanowisko światowego środka gospodarczego Niemcy. Wśród zawartych układów pokojowych największe znaczenie miał traktat z Niemcami podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r. dotyczył on spraw politycznych, wojskowych i gospodarczych. 10 września 1919 r. podpisano w Saint Germain en Layne traktat między państwami Ententy a Austrią, który likwidował monarchię Austro-Węgier i stwierdzał utworzenie niezależnej republiki austriackiej z zakazem włączenia jej do Niemiec; redukował siły zbrojne Austrii (do 30 tys.) i nakładał na nią obowiązek reparacji; ponadto Austria uznała niepodległość Czechosłowacji i Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców oraz zrzekała się określonych terytoriów na rzecz sąsiadujących z nią państw; traktat nie przesądzał o losach Galicji, Śląska Cieszyńskiego, Spisza i Orawy, przekazując te kwestie do rozstrzygnięcia Radzie Ambasadorów; wraz z traktatem w  Trianon stanowił część wersalskiego traktatu pokojowego. Spadek produkcji w bezpośrednio powojennym okresie miał charakter nie tylko koniunkturalny, lecz wiązała się z koniecznością przestawienia całej gospodarki, zajętej dotychczas głównie zaspokajaniem potrzeb wojska, na produkcję pokojową. Również gospodarka japońska ciężko odczuwała kryzys w latach 1920-1921. kryzys dotknął także słaby przemysł koloni. W Indiach Najbardziej spadło wydobycie węgla i produkcja stali. W Chinach zmalało wydobycie rud metali oraz zakończona wojna domowa. W latach powojennych następował dalszy szybki rozwój postępu technicznego, w czym przodowały Stany Zjednoczone. W wielu państwach a w szczególności we Francji pod koniec 1923 r. osiągnięto prawie przedwojenny poziom produkcji przemysłowej. Wraz z postępami odbudowy następowała likwidacja wojennej gospodarki reglamentowanej. Zakończenie działań wojennych sprawiło narodzenie się konieczności uporządkowania międzynarodowych stosunków gospodarczych. Pierwsza istotna konferencja międzynarodowa poświęcona sprawą finansowym zwołana została we wrześniu 1920 r. w Brukseli, gdzie przedmiotem obrad była analiza przyczyn trudności budżetowych. Gospodarka świata kapitalistycznego, mimo dużych zniszczeń w Europie i załamaniu w latach 1920-1921 stopniowo przezwyciężała trudności spowodowane przez wojnę. Rosła produkcja przemysłowa, rolna, rozwijała się handel zagraniczny, dokonywała się stabilizacja pieniądza. W wewnętrznej polityce gospodarczej utrzymywały się pozostałości okresu wojny tzn. wzmożona ochrona celna i duża rola państwa w działalności gospodarczej. Wielki kryzys lat trzydziestych był kolejnym wstrząsem dla gospodarki światowej. Wiązał się z drastycznym załamaniem produkcji przemysłowej w większości krajów kapitalistycznych (o 30–40% 1929–33) oraz z wielomilionowym bezrobociem. Spowodował powszechny wzrost protekcjonizmu, łącznie z ucieczką kapitału z Europy do USA oraz wprowadzeniem przez wiele krajów ograniczeń dewizowych. Przyjęta została polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagraniczną. Stosowano narzędzia protekcjonizmu: w zakresie zmniejszania importu-cła, ograniczenia ilościowe (kwoty), bariery pozataryfowe, zakazy przywozu; w zakresie popierania eksportu- subsydia, premie eksportowe, ulgi podatkowe, bonifikaty za usługi transportowe, promocja. Kryzys załamał system wielostronnej wymiany oraz system waluty złotej. Trwał on do 1934 r., w latach następnych zarówno eksport jak i import zaczęły się zwiększać, pozostawały jednak na znacznie niższym poziomie od szczytowego w 1929 r. W momencie największego ożywienia gospodarczego w latach trzydziestych wartość światowego importu i eksportu osiągnęła zaledwie 45% wartości obrotów z przed kryzysu. Powszechny zjawiskiem w krajach słabo uprzemysłowionych w drugiej połowie lat trzydziestych było podejmowanie przez te kraje wysiłków przebudowy struktury gospodarczej oraz przyśpieszenia rozwoju przemysłu. Wynikało to zarówno z doświadczenia wielkiego kryzysu, który szczególnie dotknął kraje rolnicze i surowcowe; jak również ze względów społeczno-politycznych między innymi z potrzeby dostarczenia nowych miejsc pracy dla bezrobotnych w miastach i na wsi. Narastał wysiłek zaplecza walczących mocarstw nastawiony na wzrost produkcji wojennej. Konflikt wojenny nastąpił w warunkach wielkiego skoku nauk i techniki. Doprowadziło to do rozwarstwień w uzbrojeniu sił zbrojnych. Produkcja niemiecka opierała się na wytwarzaniu najlepszej i najnowocześniej broni. Niemcy poszerzyli strefę działań floty podwodnej, wiązało się to ze wzrostem produkcji okrętów. W okresie narastania konfliktu wojennego wystąpiły sprzeczności społeczne, które znalazły wyraz w ukształtowaniu się ruchów faszystowskich, oraz ruchu komunistycznego podporządkowanego ZSRR. Wojna przyniosła degradację państw Europy w stosunku do Stanów Zjednoczonych. Przyspieszyła rozpad systemu kolonialnego; spowodowała rozgromienie faszyzmu i nazizmu w Europie i militaryzmu w Azji. Ład powojenny ukształtowany przez konferencje: teherańską, jałtańską i poczdamską, usankcjonowany w formule ONZ, zapewnił hegemonię mocarstw, przede wszystkim Stanów Zjednoczonych i ZSRR, których rywalizacja doprowadziła do utworzenia dwóch bloków militarno-politycznych. Po II wojnie światowej Stany Zjednoczone stały się dominującą potęgą przemysłową i handlową w wyniku ekspansji gospodarczej oraz wielkich zniszczeń wojennych w Europie i Azji. Następstwem tych zjawisk i związanych z nimi poważnych różnic w tempie wzrostu gospodarczego, postępu technicznego i wzrostu wydajności pracy były głębokie zmiany w kierunkach i strukturze światowej obrotów handlowych i usługowych. Wystąpiła bardzo wysoka, długotrwała nadwyżka bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych z resztą świata.

8. Gospodarka Polski w latach 1918-1939 i w okresie II wojny światowej.

Polska wyszła z wojny wyniszczona gospodarczo. Straty i zniszczenia stanowiły więcej niż równowartość rocznego dochodu narodowego przed wojną. Do pogorszenia sytuacji w przemyśle przyczynił się fakt, że niektórzy właściciele fabryk w obawie przed rewolucją nie chcieli uruchomić nieczynnych zakładów. Poza rolnictwem i przemysłem w 1918 r. zniszczeniu uległa infrastruktura komunikacyjna. Zburzono wiele mostów, wiaduktów, zniszczono dworce, warsztaty kolejowe i stacje węzłowe. W gospodarce Polski, tak jak w gospodarkach wszystkich krajów kapitalistycznych, występował cykl koniunkturalny. Bezpośrednio po zakończeniu I wojny światowej procesy odbudowy, których finansowanie było możliwe dzięki inflacyjnej polityce rządu i banku centralnego, spowodowały szybki wzrost produkcji; istotne znaczenie miało też przyłączenie w czerwcu 1922 Górnego Śląska do Polski. Oprócz reglamentacji rynkowej powstał czarny rynek, na którym ceny były nieporównywalnie wyższe, a towary niedostępne dla mniej zamożnej ludności. W 1922 r. ustabilizowały się granice i terytorium Rzeczpospolitej. Powierzchnia kraju wynosiła ok. 388 tys. km 2. Państwo polskie odziedziczyło sieć komunikacyjną po zaborach. Brak było bezpośredniego połączenia kolejowego Warszawy ze Lwowem i Poznaniem. W marcu 1921 r. Sejm uchwalił konstytucję. Tworzenie nowego prawa wymagało czasu. Zastąpienie ustroju monarchicznego istniejącego do końca I wojny światowej w trzech państwach zaborczych, demokratyczną republiką polską, przyniosło istotne przemiany społeczne. Konstytucja zniosła przywileje stanowe szlachty i tytuły arystokracji. Gwarantowała równość wobec prawa bez względu na majątek, narodowość i wyznanie. Kapitały akcyjne ulokowane w Rosji przepadły. W czasie wojny ograniczone zostały prawa rynku. W trzech państwach zaborczych istniały odmienne systemy i obciążenia podatkowe. Jesienią 1923 r. doszło do poważnych zaburzeń robotniczych. 19 grudnia 1923 r. Władysław Grabski (polityk, ekonomista) objął urząd premiera i ministra skarbu. Polityka Grabskiego zmierzała do równoważenia budżetu przez wzrost dochodów i obniżenie wydatków oraz wprowadzenia nowej waluty – złotego. Jednocześnie premier przygotował powołanie w 1924 r. Banku Polskiego, który miał stać się bankiem emisyjnym niezależnym od rządu. Wprowadzenie złotego, który miał zawyżony kurs w stosunku do innych walut, zmniejszyło konkurencyjność polskich towarów. Podstawowym problemem politycznym i gospodarczym na początku lat dwudziestych była kwestia agrarna. Na skutek wadliwej struktury agrarnej charakterystyczny zjawiskiem polskiej wsi było bezrobocie. Zmniejszenie przeludnienia agrarnego mogło przynieść rozwój przemysłu. 15 lipca 1920 r. Sejm uchwalił ustawę o reformie rolnej. Na jesieni 1923 Polska weszła w okres kryzysu gospodarczego, który trwał do początków 1926. Rozczarowanie przyszło już w 1925 r., gdy nastąpiła poinflacyjna recesja, która boleśnie uderzyła w rolnictwo. Nastąpił spadek cen i zmniejszenie eksportu do Niemiec, na skutek wojny celnej. Sytuacja gospodarcza wyraźnie się poprawiła w 1926 r., gdzie uzyskano nadwyżkę budżetową, liczba bezrobotnych zmalała. W latach 1927-1928 zarówno w Polsce jak i w świecie panowała pomyślna koniunktura gospodarcza i pozycja złotego była bezpieczna. Polska zaciągnęła pożyczkę, która miała na celu przede wszystkim stworzenie zaufania światowych ośrodków finansowych oraz dobrego klimatu do inwestycji zagranicznych. Negatywne nastawienie Józefa Piłsudskiego do spraw zagranicznych Polski spowodowało napięcie między nim a Sejmem, zbiegło się z wybuchem światowego kryzysu ekonomicznego. Na jesieni 1929 r. rozpoczął się okres wielkiego kryzysu gospodarczego, najgłębszego w historii kapitalizmu. Pogarszająca się szybko sytuacja gospodarcza postawiła rząd w trudnej sytuacji. W 1930 r. ważną rolę zaczęli odgrywać Ignacy Matuszewski i Adam Koc. W początkowym okresie kryzysu rząd starał się utrzymać równowagę budżetową, co wobec spadku przychodów oznaczało obniżenie wydatków. Deficyt budżetowy obniżono przez tworzenie tzw. funduszy specjalnych. Prowadzona polityka silnego pieniądza spowodowała deflację ze wszystkimi jej negatywnymi skutkami. Na lata 1932-33 przypadło dno kryzysu w przemyśle, a na lata 1933-35 w rolnictwie. W Polsce spowodował on spadek produkcji przemysłowej o 41%, wzrost bezrobocia do 43,5%, zmniejszenie płac realnych o 38%, spadek cen artykułów rolnych o 66%, zmniejszenie obrotów handlowych z zagranicą. Kryzys trwał o 2 lata dłużej niż w większości państw (do 1935). Dopiero 1936 nastąpiło ponowne ożywienie, które w większym stopniu objęło przemysł, co było związane z polityką nakręcania koniunktury, zainicjowaną przez wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. Rolnictwo nadal przeżywało trudności, gdyż poziom cen produktów rolnych był wciąż znacznie niższy niż przed kryzysem; ponowne załamanie cen tych produktów nastąpiło w końcu 1937. Następnie produkcja przemysłowa i rolna szybko rosły, co powodowało spadek bezrobocia i wzrost poziomu życia ludności. Ceny produktów rolnych spadały szybciej niż ceny artykułów przemysłowych. W rolnictwie występował wzrost produkcji towarowej. Z powodu częstego monopolizowania skupu produktów rolnych, ceny artykułów żywnościowych w sklepach spadały wolniej niż ceny surowców rolniczych. Marża wchłaniana była przez wiele ogniw pośrednictwa w handlu. W 1938 produkcja rolna Polski była wyższa niż 1913, natomiast globalna wytwórczość przemysłu oscylowała wokół osiągniętego wówczas poziomu. O ile w części działów przemysłu występowały wyraźne procesy modernizacyjne, o tyle na wsi prawie ich nie odczuwano. Zasadniczym skutkiem wolnego tempa rozwoju gosp. w tym okresie był wysoki poziom bezrobocia w miastach i rosnące przeludnienie agrarne na wsi. Wobec tego, że handel w dużym stopniu znajdował się w rękach Żydów, ułatwiał oto propagandę antysemicką. Rząd wprowadził moratorium dla niektórych zaległości podatkowych, obniżył oprocentowanie kredytów pochodzących ze źródeł publicznych i prowadził dość szeroką akcję oddłużania rolnictwa. Oddłużanie miało na celu zmniejszenie podaży głodowej i rozszerzenie rynku wiejskiego dla produkcji przemysłowej. Państwowe Zakłady Zbożowe zobowiązano do interwencyjnego skupu. 15 grudnia 1932 r. rząd uchwalił wytyczne polityki antykryzysowej. Było to działanie spóźnione. Kryzys spowodowała spadek produkcji przemysłowej, obrotów w handlu zagranicznym i kursu akcji. Nastąpiły liczne bankructwa przedsiębiorstw, wstrzymanie działalności budowlanej i inwestycji. Kryzys spowodował zmniejszenie dochodów skarbu państwa. Powiększyć je próbowano przez rozszerzenie komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych. W 1932 r. skomercjalizowano monopole skarbowe: spirytusowy, tytoniowy i solny. W celu obniżenia kosztów produkcji od 01 stycznia 1931 r. wprowadzono ubezpieczenie wypadkowe, ubezpieczenie na wypadek bezrobocia i jednolite ubezpieczenie emerytalne pracowników umysłowych. Ustawa z  28 marca 1933 r. ujednoliciła i unowocześniła istniejące systemy ubezpieczeń społecznych. Wprowadziła też nowe ubezpieczenie emerytalne robotników przemysłowych. Rząd starał się zachować rolę arbitra między kapitałem i pracą. W 1934 r. pojawiły się pierwsze symptomy poprawy koniunktury. Nie dotyczyło to jednak rolnictwa. Dotkliwości kryzysu odczuwali wszyscy, na wsi od robotnika sezonowego do właściciela ordynacji, w mieście od górnika do przemysłowca. W społeczeństwie dominowała psychoza kryzysu, niewiary w poprawę i ogólnej beznadziejności. Zmiany polityki gospodarczej uzależnione były od sytuacji politycznej. 26 kwietnia 1936 r. Eugeniusz Kwiatkowski (wicepremier i minister skarbu) wprowadził reglamentację dewizową, ponadto powołano Komisję Obrotu Towarowego, która udzielała licencji na import towarów. W latach 1936-39 nastąpiła wyraźna poprawa sytuacji gospodarczej Polski. Symptomem tego był także ujemny bilans handlowy wskazujący na wzrost importu dóbr inwestycyjnych i konsumpcji artykułów przemysłowych pochodzenia zagranicznego. Polska w okresie międzywojennym rozwijała się w niezwykle trudnych warunkach; mimo stałego zagrożenia zewnętrznego oraz stagnacji światowego systemu gospodarczego, w niektórych dziedzinach osiągnięto duży postęp. Uczyniono wiele dla unifikacji systemu gospodarczego i zjednoczenia społeczeństwa; rozbudowano ustawodawstwo społeczne i szkolnictwo; stworzono warunki do modernizacji gospodarki i awansu społecznego; potencjał militarny rozbudowano na miarę możliwości, choć nie na miarę potrzeb, którym Polska sprostać nie mogła; mimo autorytarnych rządów sanacji utrzymano podstawy pluralizmu politycznego i kulturowego. Wykształcono całe pokolenie świadomych obywateli.

Wybuch II wojny światowej rozpoczął niszczenie tych zdobyczy. W okresie II wojny światowej na ziemiach wcielonych do Rzeszy wywłaszczono ponad 95% polskich posiadaczy gospodarstw rolnych oraz budynków mieszkalnych w miastach, wszystkich właścicieli przedsiębiorstw przemysłowych, transportowych, kredytowych i ubezpieczeniowych, ponad 90% właścicieli warsztatów rzemieślniczych i placówek handlu. W Generalnym Gubernatorstwie wywłaszczono wszystkich Żydów, polskich właścicieli największych przedsiębiorstw przemysłowych, transportowych, kredytowych, ubezpieczeniowych i handlowych, kilkudziesięciu właścicieli majątków ziemskich oraz kilkadziesiąt tysięcy rodzin chłopskich. Ziemie zajęte przez Niemcy w wybuchu II wojny światowej zostały częściowo włączone do III Rzeszy, z pozostałej części utworzono Generalne Gubernatorstwo. Władze niemieckie wprowadziły podział ludności na Żydów i tzw. aryjczyków, odmiennie traktując obie grupy. Żydów pozbawiły elementarnych praw ludzkich; stopniowo izolowały w gettach ludność żydowską w gettach na ziemiach polskich. Wprowadziły policyjno-wojskowy reżim okupacyjny, rozwiązały polskie instytucje i organizacje, przejęły własność państwa polskiego i instytucji publicznych, realizowały politykę terroru w celu wyniszczenia elit intelektualnych i przekształcenia społeczeństwa w posłuszną siłę roboczą; dążyły do całkowitej germanizacji ziem włączonych do III Rzeszy, wymuszały podpisywanie niemieckich listy narodowościowych. Polaków i Żydów deportowały do Generalnego Gubernatorstwa lub wywoziły do pracy przymusowej w głąb Niemiec, osiedlały Niemców z innych krajów środkowej i wschodniej Europy. Celem Niemiec była maksymalna eksploatacja zasobów gospodarczych ziem polskich, dotyczyło to zarówno przemysłu, który przestawiano na produkcję zbrojeniową, jak i rolnictwa, siły roboczej, transportu itd. W efekcie rabunkowej gospodarki zdolności produkcyjne znacznie zmalały; straty zwiększyły działania wojenne i masowe wywożenie urządzeń produkcyjnych do Niemiec. W Generalnym Gubernatorstwie zorganizowały system eksploatacji gospodarki na potrzeby Niemiec i dążyły do pauperyzacji społeczeństwa poprzez masowe konfiskaty własności prywatnej, niewolniczą pracę, wymianę waluty, głodowe racje żywności. Niemcy przygotowali plan całkowitej germanizacji ziem polskich i przesiedlenia większości ich mieszkańców na Syberię. Ziemie zajęte przez ZSRR wcielono w skład ZSRR. Sowieckie władze okupacyjne wprowadziły oparty na terrorze reżim polityczno-policyjny obowiązujący na obszarze ZSRR; rozwiązały wszystkie partie i organizacje społeczne. Na ziemiach okupowanych przez ZSRR zgromadzenia ludowe uchwaliły deklarację o wywłaszczeniu właścicieli majątków ziemskich oraz upaństwowieniu przemysłu i banków; postanowienia te w większości zrealizowano; władze sowieckie przejęły także handel, budynki mieszkalne, majątek większości stowarzyszeń oraz instytucji kulturowych i naukowych. Działalność mogła prowadzić wyłącznie partia komunistyczna i podporządkowane jej organizacje. Obywatelom Polski przymusowo nadano obywatelstwo sowieckie; wiele osób aresztowano, część ludności deportowano w głąb ZSRR; przeprowadzano wywłaszczenia i konfiskaty własności prywatnej oraz kolektywizację rolnictwa, przejęto własność państwa polskiego i instytucji publicznych, dokonano wymiany waluty.

W wyniku działań wojennych i terroru władz okupacyjnych zginęło kilka mln obywateli RP, zniszczeniu uległo ok. 40% majątku narodowego. Po II wojnie światowej narzucono Polsce i stopniowo wprowadzano system gospodarczy wzorowany na rozwiązaniach sowieckich. Główną jego cechą było podporządkowanie gospodarki celom politycznym. Proces ten zapoczątkowała nacjonalizacja różnego rodzaju przedsiębiorstw oraz wprowadzenie monopolu państwa w handlu zagranicznym. Równocześnie, w celu pozyskania przychylności chłopów dla przemian ustrojowych i politycznych przeprowadzono reformę rolną.

9. Przemiany gospodarcze na świecie od 1945 r. do początku lat 90-tych.

Doświadczenia lat międzywojennych oraz okresu drugiej wojny światowej prowadziły do wniosku, że bez zasadniczych reform społecznych i gospodarczych małe kraje Europy wschodniej i środkowej nie zdołają przezwyciężyć przeszkód stojących na drodze ich rozwoju. W latach 1944-45 w Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, Rumunii i Węgrzech u władzy znalazły się koalicje ugrupowań, które głosiły przeobrażenie pod względem gospodarczym. Dla większości tych krajów zasadnicze znaczenie miało przeprowadzenie reformy rolnej. Reforma rolna ułatwiła odbudowę rolnictwa, polepszyła położenie wsi, a w rezultacie umożliwiła rozszerzenie wewnętrznego rynku zbytu dla przemysłu. Przyspieszenie rozwoju gospodarczego wymagało mobilizacji wszystkich sił gospodarczych i stworzenia warunków do powstania centralnego planowania. W handlu i rzemiośle obok przedsiębiorstw państwowych coraz większą rolę odgrywała spółdzielczość. Gospodarka prywatna, w formie gospodarstw chłopskich, utrzymywała się w rolnictwie. Plany gospodarcze formułowane we wszystkich krajach Europy Środkowej i Wschodniej stanowiły pierwszy krok ku planowanemu i szybkiemu rozwojowi gospodarczemu. Po drugiej wojnie światowej Stany Zjednoczone stały się dominującą potęgą przemysłową i handlową, w wyniku ekspansji gospodarczej oraz wielkich zniszczeń wojennych w Europie i Azji. Stany Zjednoczone i inne kraje Ameryki przeżywały trudności związane nie z odbudową gospodarki, lecz z dostosowaniem się do zmienionych warunków pokojowych. W tych warunkach odbudowa gospodarcza postępowała dość szybko, lecz początek 1947 r. przyniósł zahamowanie wzrostu produkcji. Następstwem dostosowania i związanych z nimi poważnych różnic w tempie wzrostu gospodarczego, postępu technicznego i wzrostu wydajności pracy były głębokie zmiany w kierunkach i strukturze światowych obrotów handlowych i usługowych. Wystąpiła bardzo wysoka, długotrwała nadwyżka bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych z resztą świata. Stało się to przyczyną daleko posuniętych restrykcji rządowych, administracyjnego regulowania handlu oraz płatności międzynarodowych. Znaczna część wymiany międzynarodowej odbywała się w ramach umów dwustronnych lub w ramach bloków gospodarczych i stref walutowych tworzonych przez kraje europejskie mające kolonie i zamorskie terytoria zależne (Wielka Brytania i Francja). Tylko Stany Zjednoczone nie stosowały ograniczeń walutowych. Rynek światowy podzielił się na kilka mniej lub bardziej niezależnych rynków. Nastąpiły głębokie zmiany w kierunkach przepływu towarów i kapitałów oraz w strukturze podziału pracy między krajami o gospodarce rynkowej. Bardzo głębokie zmiany w strukturze gospodarki światowej i międzynarodowego podziału pracy nastąpiły w wyniku rozpadu systemu kolonialnego, który od 1945 r. przebiegał już bardzo szybko. Kraje kolonialne weszły na drogę samodzielnego rozwoju gospodarczego, zmieniały swą strukturę gospodarczą z surowcowo-rolniczej na rolniczo-przemysłową, i w następstwie strukturę swego eksportu i miejsce w międzynarodowym podziale pracy. Wielkie znaczenie dla przeobrażeń gospodarki światowej miało powstanie ZSRR oraz, po drugiej wojnie światowej, systemu komunistycznego w krajach Europy Wschodniej. Jednak nadzieje jego zwolenników nie zostały zrealizowane: zbiurokratyzowany system planowania i zarządzania gospodarką, forsowna industrializacja, w wyniku której zbudowano przemysł ciężki, a zaniedbano produkcję dóbr konsumpcyjnych i rozwój rolnictwa. Brak motywacji do innowacji i postępu technicznego spowodowały powstanie luk technologicznych, w zestawieniu z krajami zachodnimi i jednocześnie wywoływały ponawiające się, w zasadzie co 10 lat, w poszczególnych krajach kryzysy gospodarcze oraz napięcia społeczno-polityczne. Kraje rozwinięte o gospodarce rynkowej podjęły działania mające na celu przekształcenie gospodarki światowej przez stworzenie wzajemnie powiązanych międzynarodowych organizacji gospodarczych. Już w 1944 r. powstały między innymi Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju. W 1947 r. zawarto wielostronny Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu. Utworzono następnie wiele porozumień i wspólnot, z których najpotężniejszą stała się Europejska Wspólnota Gospodarcza; wspólnoty międzynarodowe, organizacje gospodarcze o charakterze uniwersalnym (GATT, MFW, Bank Światowy, UNCTAD) czy regionalnym (EWG, EFTA). Bardzo szybko rozwijała się nauka i technika stanowiła ona, ze względu na sposób realizacji odkryć, duże zagrożenie dla ludzkości i gospodarki. Wiązało się z tym zanieczyszczenie i degradacja środowiska naturalnego, postępujące ogromne zużycie energii i nieodnawialnych surowców. W wyniku rozpadu systemu kolonialnego na mapie świata pojawiła się po 1950 r. znaczna liczba nowych państw, stawiających pierwsze kroki (kraje Trzeciego Świata, kraje kapitalistyczne). W krajach rozwiniętych utrzymywało się wysokie tempo wzrostu produkcji przemysłowej. Pod względem tempa rozwoju gospodarczego w latach 1955-75 Japonia zdecydowanie wyprzedziła wszystkie kraje świata. Pod koniec 1956 r. produkcja przemysłowa przekroczyła dwukrotnie poziom produkcji z 1949 r. Stało się to możliwe dzięki wytężonej pracy społeczeństw i pomocy krajów socjalistycznych ZSRR oraz Chin. Przemysł znacząco wyprzedził rolnictwo. W 1960 r. Stany Zjednoczone, które były największym partnerem handlowym Kuby, zerwały z nią stosunki gospodarcze i wprowadziły blokadę ekonomiczną. W 1962 r. nałożyły embargo na cały handel z Kubą i zaczęły stosować sankcje wobec armatorów przewożących do Kuby towary. Kuba uzyskała pomoc głównie od państw socjalistycznych (ZSRR), dzięki temu przystąpiła do rozwoju rolnictwa i rozbudowy przemysłu lekkiego. Krytyczna ocena dotychczasowej polityki gospodarczej doprowadziła w kwietniu 1979 r. do opracowania nowych kierunków działań. Zalecono ścisłe przestrzeganie w polityce gospodarczej priorytetów zgodnie z kolejnością: rolnictwo, przemysł, likwidacja dysproporcji w rozwoju głównych działów i gałęzi gospodarki. Od 1964 r. wprowadzono wielostronny system rozliczeń między państwami członkowskimi, utworzono Międzynarodowy Bank Współpracy Gospodarczej. W latach 1945-80 wzrosło również znaczenie gospodarcze Azji. Powodem była nafta. Doszło do przemian politycznych i religijnych, zmianie uległ także układ sił gospodarczych. W innej sytuacji były kraje Afryki. Gospodarczo były słabo rozwinięte, brakowało zasobów naturalnych i kapitału ludzkiego. Polityka hamowała rozwój gospodarczy, nasilały się konflikty etniczne, dochodziło do wojen domowych.

Powstanie systemu kapitalistycznego przyczyniło się w bardzo dużym stopniu do nasilenia nierównomierności rozwoju jest to proces ciągły. Europejska Wspólnota Gospodarcza, wspólnoty międzynarodowe, organizacje gospodarcze o charakterze uniwersalnym (GATT, MFW, Bank Światowy, UNCTAD) i regionalne (EWG, EFTA) oddziałują w znacznym stopniu na współczesną gospodarkę światową. Jednym z najważniejszych czynników określających zakres i kształt powiązań gospodarczych między poszczególnymi krajami w ramach gospodarki światowej, jest oddziaływanie państwa, prowadzącego między innymi zagraniczną politykę ekonomiczną. Na współczesną gospodarkę światową wielki wpływ wywierają korporacje wielonarodowe, których znaczenie ciągle się zwiększa. Odgrywają one wielką rolę w produkcji przemysłowej i w handlu międzynarodowym oraz międzynarodowym transferze technologii, zajmują bardzo mocną pozycję na międzynarodowym rynku kapitałowym. Największe znaczenie wśród tego typu przedsiębiorstw mają korporacje USA. Korporacje, których olbrzymia większość pochodzi z wysoko rozwiniętych krajów o gospodarce rynkowej, w tych właśnie krajach koncentruje swą działalność. We współczesnej gospodarce światowej pogłębiają się różnice w poziomie rozwoju poszczególnych krajów. Pojawiły się zjawiska uznawane za prawidłowości gospodarki światowej: rosnąca otwartość gospodarki narodowej na rynek światowy i pozostałe gospodarki, umiędzynarodowienie postępu technologicznego, obiektywizacja efektu naśladownictwa. Prawidłowości te przyczyniają się do upodobnienia struktur ekonomicznych, modeli spożycia, reguł gry ekonomicznej, dyscypliny społecznej. Z drugiej strony wpływają one na zróżnicowanie się gospodarek narodowościowych. Jest to związane z różną zdolnością dostosowawczą poszczególnych krajów do zmieniających się warunków w gospodarce światowej źródło tego zjawiska nie zostało jeszcze zbadane.

10. Gospodarka Polski od 1945 r. do początków lat dziewięćdziesiątych.

Po drugiej wojnie światowej narzucono Polsce i stopniowo wprowadzano system gospodarczy wzorowany na rozwiązaniach sowieckich. Główną jego cechą było podporządkowanie gospodarki celom politycznym. Proces ten zapoczątkowała nacjonalizacja różnego rodzaju przedsiębiorstw oraz wprowadzenie monopolu państwa w handlu zagranicznym. Równocześnie, w celu pozyskania przychylności chłopów dla przemian ustrojowych i politycznych, przeprowadzono reformę rolną. Do 1949, w okresie odbudowy, pozwolono na działanie sektora prywatnego w przemyśle, usługach i handlu, ograniczając jednocześnie rozmiary przedsiębiorstw prywatnych (do 50 zatrudnionych). Po 1949 kierownictwo PZPR podjęło działania mające na celu dalsze upodobnienie systemu gospodarczego do wzorca sowieckiego. Planowano całkowite wyeliminowanie sektora prywatnego: proklamowano „bitwę o handel” i „walkę z kułakiem” - program objęcia wszystkich chłopów kolektywizacją rolnictwa, wzorowaną na systemie sowieckim. Znacjonalizowano resztki prywatnej własności w przemyśle. Działania te były tylko częściowo skuteczne, lecz nie udało się zniszczyć prywatnej własności w rolnictwie. Tak dalece odróżniało to Polskę od innych krajów komunistycznych, że zyskało miano „polskiej drogi do socjalizmu”. Zasadniczym narzędziem sprawowania kontroli nad procesami gospodarczymi przez partię komunistyczne był system planów gospodarczych. Tylko pierwszy z nich, plan trzyletni 1947–49, został w pełni wykonany. Następne: plan sześcioletni 1950–55 (najważniejszą inwestycją planu sześcioletniego było powstanie Huty im. Lenina) i kolejne pięciolatki były wielokrotnie zmieniane i tylko częściowo realizowane. W miarę upływu czasu i zmniejszania się represyjności systemu politycznego malała dyscyplina wykonywania planów, a ich system ulegał degeneracji. Sprzyjało temu powstanie silnych grup nacisku, związanych z przemysłem ciężkim, które toczyły z centralnym planistą swoisty „przetarg planistyczny” o przyznawane środki i narzucany poziom produkcji. Zmniejszenie stopnia kontroli sprawowanej przez władze centralne w pełni ujawniło się w latach 70-tych, wraz z wprowadzeniem tzw. planów otwartych. Po 1989 r. zaprzestano konstruowania planów wieloletnich. Narzucony Polsce system gospodarczy spowodował dysproporcje w rozwoju poszczególnych działów gospodarki. Szczególnie wyraźny był niedorozwój sfery usług (zwłaszcza na wsi) i budownictwa mieszkaniowego, nadmiernie zaś rozbudowano przemysł ciężki. Powszechnie występowały tzw. wąskie gardła, czyli niedobory towarów zarówno konsumpcyjnych, jak i wykorzystywanych w produkcji, które były szczególnie dotkliwe wobec bariery handlu zagranicznego (niedostateczny import). Powodowało to konieczność stosowania reglamentacji w różnych formach: od sklepów „za żółtymi firankami” (w latach 50-tych i 60-tych) przez system przydziałów, np. mieszkań (trwale) i talonów na samochody (trwale), ale również na telewizory, pralki, lodówki (lata 50-te i 60-te), po system kartkowy obejmujący: mleko, masło, mydło, buty (1 para na rok) i inne podstawowe artykuły konsumpcyjne (lata 80-te). Zjawiskom tym towarzyszył rozwinięty „czarny rynek”. Nierównowagę tę w latach 70-tych pogłębiła nadmierna emisja pieniądza w stosunku do wartości dóbr i usług, powodująca tzw. nawis inflacyjny i przymusowe oszczędności. W Polsce występował quasi - cykl gospodarczy, wyrażający się zmienną wysokością udziału inwestycji w produkcie narodowym brutto. Trwałym zjawiskiem w polskiej gospodarce była tzw. presja inwestycyjna, czyli dążenia do zwiększenia inwestycji, aczkolwiek jej przyczyny ulegały zmianie. W latach 50-tych i 60-tych do zwiększenia inwestycji dążyło zwłaszcza kierownictwo polityczne, realizując swoistą „misję rozwojową”. Celem było uzyskanie maksymalnego tempa wzrostu gospodarczego. Był to element ideologicznej rywalizacji z krajami kapitalistycznymi, zaś środkiem realizacji były inwestycje w przemyśle ciężkim. W latach 70-tych i 80-tych presja inwestycyjna była wywierana głównie przez grupy nacisku związane z przemysłem ciężkim. Stosowały one taktykę wprowadzania do planów zaniżonych kosztorysów projektów inwestycyjnych, a po rozpoczęciu budów żądały zwiększenia przydziału środków inwestycyjnych na ich dokończenie; w efekcie realizacja inwestycji przedłużała się nawet do 20 lat. Wynikiem presji inwestycyjnej był wzrost udziału inwestycji w produkcie narodowym i spadek udziału wydatków konsumpcyjnych. Powodowało to zmniejszenie płac realnych, narastanie niezadowolenia społecznego i wreszcie bunty społeczne (1956, 1970, 1980). Wybuchy społeczne wymuszały korekty planów i krótkotrwałe zwiększenie udziału wydatków konsumpcyjnych w produkcie narodowym. Następnie, wskutek presji inwestycyjnej, udział wydatków konsumpcyjnych ponownie malał. W 1979 r. nastąpiło gwałtowne załamanie gospodarki kraju: produkt narodowy brutto (PNB) zmniejszył się o 1%, a 1982 r. o 15% w porównaniu do 1980, by dopiero 1986 uzyskać poziom z 1980. Polityka forsownej industrializacji przekształciła gospodarkę Polski, lecz nie doprowadziła do istotnej zmiany jej pozycji międzynarodowej. W porównaniu z okresem międzywojennym nastąpił odczuwalny wzrost poziomu życia ludności wiejskiej i niewykwalifikowanych robotników, równocześnie jednak znacznie obniżył się poziom życia inteligencji i części wykwalifikowanych robotników. Ceną tych przesunięć w strukturze dochodów była emigracja znacznej liczby fachowców. Gospodarka komunistycznej Polski była ogromnie marnotrawna i nieefektywna. Beztrosko i bezkarnie marnotrawiono zasoby, prowadząc rabunkową gospodarkę np. ekstensywna eksploatacja złóż siarki lub wydobycie węgla spod centrum Bytomia. Nie liczono się z życiem i zdrowiem pracowników, utrzymując produkcję w zakładach przemysłowych, w których stężenie trujących substancji setki razy przekraczało dopuszczalne normy. Lokowano wyjątkowo trujące przedsiębiorstwa w dzielnicach mieszkaniowych np. wytwórnia azbestu w Łodzi czy stosowano trujące materiały w budownictwie mieszkaniowym, niszczono środowisko naturalne. Trudne do oszacowania są szkody poczynione przez komunistyczną gospodarkę w psychice ludzkiej. Zniszczono etos i etykę pracy, poszanowanie dla prawa, dążenie do perfekcji, innowację i przedsiębiorczość. Ostatecznym efektem tych działań była całkowita destrukcja gospodarki, która obciążona ogromnym długiem i niezdolna do konkurowania na rynkach światowych, straciła zdolność do podtrzymywania komunistycznego systemu politycznego. Prace nad koncepcją zmiany systemu gospodarczego zostały podjęte w drugiej połowie 1989 r. przez rząd Tadeusza Mazowieckiego. Głównym problemem był proces transformacji, tj. przejścia od anachronicznych struktur gospodarki komunistycznych do systemu rynkowego. W grudniu 1989 r. sejm przyjął przedstawiony przez Leszka Balcerowicza (wicepremier i minister finansów w kolejnych rządach 1989 i 1991) pakiet 10 ustaw, zw. planem Balcerowicza. Podstawą były dwa cele strategiczne: zwalczanie hiperinflacji i budowa rynkowego systemu gospodarczego. W odniesieniu do pierwszego celu zastosowano tzw. terapię szokową: zlikwidowano lub ograniczono dotacje budżetowe, w efekcie nastąpił kilkakrotny wzrost cen nośników energii oraz związany z tym ogólny wzrost cen, ograniczono przyrost podaży pieniądza, miedzy innymi przez silną kontrolę płac w sektorze uspołecznionym (podatek od ponadnormatywnych wynagrodzeń; zmiany w zasadach indeksacji płac, emerytur i rent, wpływające na ich mniejszy wzrost) oraz znaczne podwyższenie oprocentowania kredytów, przy równoczesnym ustaleniu dodatniej stopy procentowej dla depozytów oszczędnościowych. W procesie budowy gospodarki rynkowej wprowadzono wewnętrzną wymienialność złotego. Utworzono fundusz stabilizacyjny, zniesiono koncesje i ograniczenia w handlu zagranicznym. W handlu wewnętrznym wprowadzono wolne ceny, które objęły ok. 90% ogółu wyrobów i usług oraz zlikwidowano system priorytetów i reglamentacji w obrocie zaopatrzeniowym między przedsiębiorstwami. Zmniejszono ograniczenia w zakresie obrotu gruntami rolnymi i lokalami użytkowymi. Rozpoczęto również prace nad przekształceniami systemowymi, głównie w zakresie prywatyzacji i restrukturyzacji gospodarki oraz finansów (reforma bankowości, systemu podatkowego, tworzenie rynku kapitałowego). Przebudowie gospodarki polskiej towarzyszyła zmiana sytuacji zewnętrznej, między innymi rozpad ZSRR i głęboki kryzys gospodarczy w państwach tego obszaru. Likwidacja RWPG spowodowała utratę tradycyjnych rynków zbytu i więzi kooperacyjnych oraz zahamowanie tempa wzrostu gospodarczego w krajach rozwiniętych. Miało o odzwierciedlenie w ograniczeniu możliwości eksportu polskich wyrobów i usług oraz wzmożonej ekspansji towarów zagranicznych na rynek Polski i spowodowało nierównowagę w handlu zagranicznym.