Renesans w Rzeczypospolitej
Odrodzenie w Polsce
Odrodzenie, inaczej renesans, to okres w historii kultury europejskiej, kiedy w nauce i sztuce zaczęto twórczo nawiązywać do starożytności, w opozycji do światopoglądu średniowiecznego. Odrodzenie zaczęło się w XIV-XV w. We Włoszech, a od początku XVI w. Objęło inne kraje: Francje, Niemcy, Wielką Brytanie i większość Europy Zachodniej, a także wobec licznych kontaktów Polaków z uczelniami włoskimi przedostał się także do Polski.
Pojęcie renesansu wprowadził wybitny szesnastowieczny włoski malarz, pisarz i architekt, Giorgio Vasari. Chciał w ten sposób podkreślić odmienność nowej epoki od średniowiecza. Odrębność ta polegać miała przede wszystkim na odrodzeniu się antycznych idei, całego dorobku literackiego, filozoficznego i kulturowego tej epoki. Renesans to ponowne odkrycie antycznej sztuki i architektury, antycznych kanonów piękna.
Renesans nie był nagłym wybuchem, natychmiastowym objawieniem nowych wartości; przeciwnie, był wynikiem długotrwałego, złożonego historycznego procesu, różnych przemian społeczno - gospodarczych, zachodzących w Europie, w której po okresie feudalnego rozbicia jednoczyły się państwa (Szwajcaria, Francja, Hiszpania) lub zmierzały one ku zjednoczeniu (Italia). Jednoczyły się też społeczne siły mieszczaństwa - przyszłego współtwórcy przemian cywilizacyjnych oraz możnego mecenasa artystów i uczonych. Zjawiska te były niemalże przeciwieństwem do równoczesnego rozpadu dotychczasowej jedności europejskiej, jej cesarsko - papieskiej struktury i wspólnej dotychczas katolickiej więzi wyznaniowej.
Renesans nie "odkrył" antyku, tak jak odkrywa się nowe, nieznane dotąd lądy; w tym sensie humaniści nie byli Kolumbami obszarów starożytnej kultury. Wiadomo bowiem, że i uczone łacińskie średniowiecze miało rozległą orientację w zakresie grecko-rzymskich osiągnięć nauki, literatury, a zwłaszcza filozofii (scholastyka Arystotelesa). Jednakże średniowieczna wiedza o antyku była mniej kompletna, w pewnym sensie chaotyczna, bo operująca poszczególnymi fragmentami, a nadto nacechowana niejaką ostrożnością, mającą źródło w określonym stosunku do "pogańskiej" epoki. Natomiast renesansowe odkrycie antyku polegało na wspomnianym już wskrzeszaniu jego duszy, czyli na próbie zrozumienia i pojęcia starożytności jako sensownej całości, w której każdy element ma określone miejsce i znaczenie tłumaczące się właśnie w związku z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do innego, bardziej wszechstronnego naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, właściwego sensu.
Literatura renesansu w Polsce
W początkach renesansu rozwija się w Polsce piśmiennictwo w języku łacińskim. Wśród wyrobników o miernym talencie wybijają się poeci tacy jak Mikołaj z Husowa- biskup płocki, Jan Dantyszek- dyplomata pochodzący z Gdańska i wreszcie najzdolniejszy z nich syn chłopski Klemens Janicki - autor poważnych poezji, zwłaszcza elegii O życiu własnym.
Renesansowa Polska nie wydała, jak wiadomo, żadnego wielkiego reformatora religijnego, który by pozyskał sobie szersze uznanie w kraju lub za granicą. Niemniej jednak trzeba z naciskiem podkreślić, że podobnie jak w Niemczech tak i w Polsce można mówić o budzeniu się myśli reformatorskich jeszcze przed Lutrem.
Humanizm i odrodzenie będą oddziaływały na Polskę przez cały wiek XVI i jeszcze w pierwszej połowie XVII. Po okresie uprawiania literatury łacińskiej przyczynił się on ( humanizm) do stworzenia literatury polskiej i zorganizowania życia naukowo-literackiego, aczkolwiek równocześnie dokonuje się silnie zlatynizowanie języka polskiego, zwłaszcza tam gdzie chodzi o słownictwo z dziedziny prawa i życia politycznego. Sprzyjał też humanizm pewnemu zmodernizowaniu życia codziennego, tak jak niewątpliwie wprowadził pewne rozluźnienie obyczajów.
Polska była krajem, do którego idee humanizmu dotarły bardzo szybko i w którym myśl humanizmu i kultury renesansu osiągnęła najwyższy poziom. Związane było to z ożywionymi kontaktami, jakie Polska utrzymywała z Europą Zachodnią, zwłaszcza poprzez młodzież wyjeżdżającą na uczelnie zagraniczne, gdzie bardzo szybko zetknęła się z ideami humanizmu (już ok. I poł XV w). W kraju początek humanizmu to ok. 70-80 lata XV wieku, kiedy to otworzone zostały na UJ studia nad dziełami starożytnych Greków, Rzymian, czyli tzw. HUMANIORIA. Następnie zaś końcem lat 80-tych powstały w Krakowie dwa pierwsze koła humanistyczno-literackie, założone przez przybyłych z zagranicy humanistów: Filip Buonaccorsi (Włoch zwany także Kallimachem); Konrad Celtis niemiecki humanista. Szczególnym impulsem dla rozwoju myśli humanistycznej i kultury renesansu stało się małżeństwo Zygmunta Starego z Włoszką Boną Sforza w 1518 roku. Wraz z nią do Polski przybyło wielu włoskich artystów- humanistów, malarzy, architektów, rzeźbiarzy. W efekcie tego dwór ostatnich Jagiellonów stał się zaraz po UJ drugim potężnym ośrodkiem humanizmu. Mecenat ostatnich Jagiellonów nie szczędził środków na wspieranie twórców renesansu, pełniąc także bardzo ważną rolę.
W drugiej połowie XVw., pod koniec panowania Kazimierza Jagiellończyka, potem Jana Olbrachta i Aleksandra, renesans daje się w Polsce już silnie odczuć. Jednak rozkwit humanizmu w Polsce przypada niewątpliwie na pierwszą połowę wieku XVI.
Humanizm był to sposób widzenia i rozumienia świata, w którym człowiek stanowi jego centrum. W humanizmie odnajdujemy kierunki, które były znane już w średniowieczu, a nowość polega na tym, że kierunki te i poglądy, które poprzednio stanowiły niejako margines kultury, w renesansie wysunęły się na pierwszy plan. Natomiast tendencje występujące w średniowieczu, w nowym okresie osłabły.
Wśród humanistów poważną rolę odgrywa korzystanie z życia, jego rozkoszy i przyjemności. Niewątpliwe jest, że życie humanistów staje się coraz bardziej laickie, łączy się z odrzucaniem surowych zasad etycznych oficjalnej nauki Kościoła. Było by jednak błędem traktowanie humanistów jako ludzi niewiernych a nawet wrogich Kościołowi.
Gdy mówimy o odrodzeniu, to przede wszystkim należy zaznaczyć, że w tym okresie następowała tendencja odradzania się poglądów i zasad estetycznych dawnej kultury starożytnej.
Przedstawicielami i szerzycielami nowych poglądów byli przede wszystkim obcy, lecz nie zabrakło wśród nich Polaków. Jedną z osób propagujących był Grzegorz z Sanoka, arcybiskup lwowski, który w swej rezydencji w Dunajowie zbierał zwolenników idei na dyskusje literackie i światopoglądowe. Oczywiście Polsce nie zabrakło również wielkich uczonych, a niewątpliwie gwiazdą na firmamencie nauki polskiej był Mikołaj Kopernik, uczony urodzony w Toruniu w 1473 roku. Studiował w Krakowie i w Padwie, ustalił, ze centrum, Układu Słonecznego stanowi nie Ziemia, lecz Słońce. Jego heliocentryczna teoria zbiegała się w czasie z powszechnym w astrologii zwyczajem traktowania Słońca jako symbolu jedności. Rzecz polegała na tym, iż Kopernik udowodnił swoją hipotezę na drodze szczegółowych eksperymentów i pomiarów. Ten wielki człowiek jednym ciosem obalił panujące koncepcje wszechświata, odrzucając Arystotelowską ideę nieruchomej Ziemi, stanowiącej centrum świata i zasadniczo odmiennej od innych planet.
Poza tym Mikołaj Kopernik, jak inni ludzie renesansu, był poza tym wszechstronny. Pisywał wiersze łacińskie, znał się na fortyfikacjach, zajmował się zagadnieniem wartości monety i teorią jej obiegu w społeczeństwie.
Innym wybitnym uczonym w dziedzinie nauk ścisłych jeszcze w drugiej połowie XVw., był astronom Marcin Biem z Olkusza oraz Wojciech z Brudzewa, nauczyciel najświatlejszego wychowanka uczelni Mikołaja Kopernika. Rozwijają się również w tym okreski geografia i nauki przyrodnicze. W pierwszej dziedzinie przoduje Maciej z Miechowa, autor znanej wówczas w świecie książki Tractatus de duabus Sarmatiis, oraz w dziedzinie nauk przyrodniczych Jan Stanko, autor wielkiego dzieła o roślinności polskiej.
Główne ośrodki humanizmu w Polsce
Głównym ośrodkiem humanizmu był Uniwersytet Jagielloński zwany NAUK PRZEMOŻNYCH PERŁĄ. Panował tam niezwykły poziom nauki, zwłaszcza w naukach przyrodniczo-matematycznych, ale nie tylko, ponieważ studiowano też Humaniorium- Owidiusza, Cycerona, łacinę, grekę, hebrajski. O wysokim poziomie świadczą też dzieła m.in. Mikołaja Kopernika ”O obrotach sfer niebieskich”- 1543 rok (M. Kopernik zrewolucjonizował pojęcie o układzie słonecznym; wybitny matematyk, twórca teorii: „Zły pieniądz zawsze wypiera z rynku pieniądz dobry”, zbudował umocnienia Warmii, bronił Fromborka, świetny strateg, znawca anatomii człowieka, duchowny). Uniwersytet ten przyciągał młodzież nie tylko z Polski, ale i z całej ówczesnej Europy- 40% studentów stanowiła młodzież z zagranicy.
Drugim ośrodkiem był dwór ostatnich Jagiellonów, o czym może świadczyć m.in. mecenat tych władców.
Rolę ośrodków odgrywały też czasem dwory niektórych biskupów:
• Grzegorza z Sanoka (utrzymywał kontakty z Erazmem z Roterdamu)
• Pawła Tarnowskiego (krak. wykładowca prawa na UJ)
• Piotra Myszbowskiego
• Erazma Ciołka
Również dwory magnatów na czele z:
• Janem Zamojskim (ufundował Zamość, gdzie utworzył Akademię Zamojską- znaną z nauk społ-prawnych; studiował w Krakowie, Strasburgu, Padwie);
• Kiszków i Radziwiłłów na Litwie
Dwory niektórych zamożnych mieszczan:
• Decjuszy- Kraków
• Boenerów- Lwów
Jana Dantyszka- mieszczanin krakowski
Architektura renesansu w Polsce
W architekturze renesansu sięgano do wzorów starożytnych - poszukiwano idealnych
Proporcji i przejrzystych podziałów. Ukształtowały się nowe układy przestrzenne budowli (centralne budowle z kopułami) oraz nowożytne typy budynków świeckich.. Stosowano antyczne porządki architektoniczne i motywy dekoracyjne (np.: arkada, czyli łuk oparty na filarach lub kolumnach; attyka- dekoracyjna ścianka nad gzymsem wieńcząca front budynku, zasłaniająca dach całkowicie lub częściowo). Rozwijało się budownictwo sakralne (kościoły, kaplice na planie centralnym) i świeckie. Przykładem może być ratusz w Poznaniu.
Jest on najlepiej zachowaną nowożytną siedzibą władz miejskich na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Jego odbudowę w stylu renesansowym przeprowadził włoski architekt Giovanni Battista Quardo. Największą ozdobę gmachu stanowiła trójkondygnacyjna loggia (pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami) zwieńczona attykową koroną z trzema wieżyczkami, przesłaniająca właściwy gmach. Spoza attyki strzela w górę wysoka wieża, w rdzeniu jeszcze gotycka.
Do budownictwa świeckiego należały również kamienice mieszczańskie. W większych miastach budowano je z cegły lub z kamienia. Piwnice pod kamienicą służyły jako skład surowca do produkcji rzemieślniczej bądź towarów do handlu. Parter zajmował warsztat rzemieślniczy lub kantor. Piętra- zwykle jedno albo dwa- przeznaczano na sypialnie, a w bogatszych kamienicach na pomieszczenia reprezentacyjne i gościnne. Okna okazałych kamienic były wysokie i zaopatrzone w szybki osadzone w ołów. Wnętrza oświetlano lampami na olej lub tłuszcz zwierzęcy. Pomieszczenia ogrzewano kominkami lub piecami kaflowymi, które wtedy zaczęły wchodzić w użycie.
W Polsce w renesansie powstało też wiele zamków oraz pałaców magnackich. Przebudowano rezydencję władców Polski- Wawel. Zajęli się tym włoscy architekci- Franciszek Florentczyk i Bartłomiej Berecci. Od strony dziedzińca dobudowano do zamku kolumnowe krużganki (rodzaj ganku biegnącego wzdłuż zewnętrznej ściany budowli, po którym można się było poruszać). Wiele sal otrzymało rzeźbione stropy. Wnętrze ozdobiono kosztownymi tkaninami, zwanymi arrasami, które przedstawiały, zgodnie z duchem odrodzenia, sceny mitologiczne, biblijne i obyczajowe. Do katedry na Wawelu dobudowano kaplicę Zygmuntowską projektu florentczyka Bartlomieja Berecciego. Została ona okrzyknięta „perłą renesansu po tej stronie Alp”. Część dolna kaplicy ma formę sześcianu, a położony na nim ośmioboczny bęben podtrzymuje kopułę. Pokryta złotą łuska symbolizowała niebo. Wewnątrz wyrzeźbiono marmurowe sarkofagi Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. W 1520 r. na wieży katedralnej zawisł największy polski dzwon- Zygmunta.
• Wzorując się na Wawelu wzniesiono Zamek Leszczyńskich w Baranowie Sandomierskim (rezydencja magnacka). Dziedziniec otaczały charakterystyczne krużganki z arkadami.
• Innym przykładem jest Zamek Szafrańców w Pieskowej Skale- położony na szlaku Orlich Gniazd, nazywany Małym Wawelem.
• Zamek Krasickich w Krasiczynie
Monumentalna późnorenesansowa rezydencja magnacka, łącząca funkcje mieszkalne z obronnymi
• Zamek Bonerów w Ogrodzieńcu
• Fasada pałacu Decjusza w Woli Justowskiej pod Krakowem - w latach trzydziestych XVI w. Bartlomeo (Bartłomiej) Berecci (budowniczy króla Zygmunta Starego) zbudował dla Justusa Ludwika Decjusza willę w stylu włoskiego renesansu.
• Krużganki Zamku Wawelskiego - Franciszek Florenczyk i Bartłomiej Berecci w latach 1507-1536 dobudowali krużganki okalające dziedziniec. Krużganki służyły celom towarzyskim i reprezentacyjnym. Dworzanie obserwowali z nich uroczystości i turnieje rozgrywające się na dziedzińcu.
• Kaplica Grobowa Zygmunta i Grobowiec Zygmunta I oraz Grobowce Zygmunta Augusta i jego siostry Anny (druga połowa XVI) - wybudowane i wyrzeźbione przez Bercciego i Santiego Gucci. Kaplica Zygmuntowska została nazwana przez historyków perłą renesansu. Król Zygmunt został przedstawiony jako śpiący lub budzący się ze snu wojownik.
W Polsce w renesansie nastąpił również rozkwit urbanistyki (budowanie miast o regularnym planie geometrycznym).Takim miastem był Zamość.
Powstał w ostatniej ćwierci XVI w. Na miejscu wsi Skokówki. Jego fundatorem i właścicielem był hetman Jan Zamoyski. Prace przy wytyczaniu miasta i budowie gmachów oraz nowoczesnych umocnień ruszyły w 1580r. Zamość, rozplanowany przez włoskiego architekta Bernardo Morando według nowożytnych idei miasta idealnego, stał się jednym z najlepszych dzieł renesansowej urbanistyki europejskiej. Życie ekonomiczne koncentrowało się na wielkim rynku, , oraz placu solnym i węglowym. Podcieniowe kamienice zdobiły pierwotnie postrzępione attyki. Mieszczaństwo zamojskie składało się z Polaków, Rusinów, Ormian, Żydów, Włochów. Stąd w obrębie obwarowań wyrosły świątynie różnych religii i wyznań. Wspólne fortyfikacje chroniły zarówno kamienice mieszczańskie, jak i kolegiatę, akademię i okazałą rezydencję ordynatów.
W Polsce w epoce odrodzenia wybudowano i przebudowano jeszcze wiele innych zamków, ratuszów czy pałaców, m.in. w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie władcy przebywali podczas obrad sejmu, w podkrakowskich Niepołomicach, w pobliżu których polowali, w Kazimierzu Dolnym, w Jarosławiu.
Muzyka renesansu w Polsce
W Polsce, jak i w innych krajach europejskich, kompozytorzy uprawiają najbardziej upowszechnione – msze i motet. Autorami kompletnych mszy są Marcin Leopolita i Tomasz Szadek. Leopolita w swojej „Missa Paschalis” wykorzystał jako cantus firmus melodie pieśni wielkanocnych: „Chrystus Pan zmartwychwstał”, „Chrystus zmartwychwstał jest”, „Wstał Pan Chrystus”, „Wesoły nam dzień dziś nastał”. Z twórczości Wacława z Szamotuł zachowało się kilka motetów: „Ego sum Pastor bonus”, „In te Domine speravi”, „Nunc scio vere” oraz siedem pieśni religijnych z tekstami polskimi, m. in. Słynna „Modlitwa, gdy dziatki idą spać”, rozpoczynająca się od słów: „Już się zmierzcha...” Ważnym zabytkiem są „Melodie na psałterz polski” Mikołaja Gomółki do tłumaczenia psalmów dokonanego przez Jana Kochanowskiego.
Największym muzykiem polskiego Odrodzenia jest wspomniany już Wacław z Szamotuł. Z całości jego dorobku zachowało się jedynie dziesięć kompozycji. Wszystkie jego większe kompozycje (Officja, Eksklamacje, Lamentacje i ośmiogłosowa Msza) powstały na dworze wawelskim. Niestety dzieła te prawie w całości zaginęły. Jedyne zachowane utwory to motety – utwory czterogłosowe nawiązujące do techniki stałej imitacji. W czasie pobytu w Wilnie powstały pieśni religijne z oryginalnymi tekstami polskimi lub z tłumaczonymi tekstami psalmów. Autorami wierszy byli Mikołaj Rej i Andrzej Trzecieski. Dzisiaj znamy siedem z tych pieśni: „Alleluja”, „Chwalcie Pana”, „Nakłoń Panie ku mnie ucho Twoje”, „Kryste dniu naszej światłości”, „Błogosławiony człowiek”, „Modlitwa, gdy dziatki spać idą”, „Pieśń o narodzeniu pańskim”, „Powszechna spowiedź”. Są to kompozycje czterogłosowe, prezentujące dwa typy – z cantus firmus i ozdobnym kontrapunktem (nuta przeciw nucie; jednoczesne snucie kilku linii melodycznych) oraz napisane na zasadzie nota contra notam. W większości tych utworów nie występuje imitacja.
Inni, mniej znani, kompozytorzy polscy, działający w XVI wieku to Sebastian z Felsztyna, Jerzy Liban z Legnicy, Mikołaj z Krakowa, Krzysztof Borek, Cyprian Bazylik , Krzysztof Klabon. Warto wspomnieć tu, ze w roku 1543 król Zygmunt ufundował w Krakowie Kapelę Rorantystów Wawelskich, której śpiewacy codziennie rano śpiewali mszę w kaplicy królewskiej.
Sztuka renesansu w Polsce
Sztuka renesansowa pojawiła się w Polsce zaraz po 1500 r., a jej rozwój wypełnił cały wiek XVI i zakończył się w początkach następnego stulecia; jej bezpośrednie tradycje trwały do połowy XVII w. Początkowo była importem włoskim, ale szybko się zaaklimatyzowała i przyjmowała coraz więcej cech rodzimych, które od połowy XVI w. Wpłynęły decydująco na jej oblicze. Jej początek przypadł na końcowy etap trwania sztuki gotyckiej w Polsce, z którą wchodziła w różne powiązania; tradycje gotyckie, schodzące coraz bardziej na dalszy plan, towarzyszyły jej do drugiej połowy XVI w. W tym okresie i w początkach XVII w. Doszły do głosu w naszej sztuce renesansowej tendencje manierystyczne (manieryzm: styl w sztuce europejskiej stanowiący przejściową fazę od renesansu do baroku, odznaczający się afunkcjonalnością w architekturze, deformacją form w dekoracji, wyrafinowaniem, stylizacją i ekspresją w malarstwie i rzeźbie), podnoszone czasem do rzędu osobnego stylu. Od około 1580 r. ostatniej fazie renesansu towarzyszyć zaczęły przejawy nowego stylu - baroku; zaczął on dominować w sztuce polskiej po 1600 r.
W zaszczepieniu sztuki renesansowej w Polsce główną rolę odegrał, od samego początku, Zygmunt I jako królewicz i od 1506 jako król Polski. Zygmunt I sprowadził w 1502 r. do Krakowa, prawdopodobnie z Węgier, pierwszy w Polsce renesansowy zespół roboczy architektoniczno-rzeźbiarski, który swój warsztat zainstalował u podnóża Wawelu.
Malarstwo pierwszej połowy XVI w. tworzy w Polsce szczególnie złożony obraz. Krakowska szkoła miniatorska przeżywa w początkach wieku rozkwit. Miniatury słynnego Kodeksu Behema (zbiór krakowskich przywilejów cechowych zebranych przez pisarza miejskiego Baltazara Behema) z około 1505 r. stanowią zespół iluminacji, w których widoczne są przyzwyczajenia gotyckie w ujmowaniu postaci, w braku poprawnej perspektywy linearnej czy w partiach ornamentalnych, ale które zarazem uderzają nową, w pełni świecką treścią. W krakowskich warsztatach miniatorskich powstały także piękne miniatury Graduału Jana Olbrachta (1501-1506) i Pontyfikatu Erazma Ciołka (ok. 1525).
Późniejszy etap rozwoju krakowskiej miniatury reprezentuje twórczość Stanisława Samostrzelnika. Ten wybitny twórca ozdobił iluminacjami wiele dokumentów (Przywilej opatowski, 1519), ksiąg liturgicznych (modlitewniki Zygmunta Starego, 1525 i Bony, 1527) oraz innych ksiąg (Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich, 1531-1535, Liber geneseos rodziny Szydłowieckich, 1532). Wpływ renesansu mającego swe źródło w Niderlandach, widoczny jest w poprzednio omówionych miniaturach krakowskich, w twórczości Samostrzelnika ustępuje silniejszemu oddziaływaniu renesansowej sztuki włoskiej, lecz nie wyzwala jej całkiem z gotyckich elementów. Cechą zgodną z dążeniem nowego stylu jest portretowość.
W malarstwie sztalugowym i ściennym pewna rola w propagowaniu renesansu przypadła malarzom niemieckim działającym w Polsce. Najwybitniejszy z nich, Hans Sness z Kulmbachu, był w Krakowie około 1514 r. i wykonał obrazy religijne w konwencjach nowego stylu o widocznym wpływie włoskim. Hans Durer i Antoni z Wrocławia dekorowali m.in. fryzami ze scenami alegorycznymi i turniejami wnętrza zamku na Wawelu. Nieznany malarz maluje około 1515 r. obraz Bitwa pod Orszą, inicjując w Polsce nową tematykę historyczną. Przeważa jednak w pierwszej połowie XVI w. malarstwo silnie związane z tradycją średniowieczną, zachowujące formę tryptyków czy poliptyków, słabo jeszcze reagujące na działanie sztuki Odrodzenia.
Portret stanowi też najbardziej interesującą dziedzinę malarstwa polskiego drugiej połowy XVI w. Powstają coraz liczniejsze wizerunki królewskie, magnackie i mieszczańskie, świadcząc o zupełnym wyodrębnieniu się tego gatunku malarstwa, tak charakterystycznego dla nowej epoki. Wrocławianin Marcin Kober maluje w 1583 r. całopostaciowy portret Stefana Batorego.
W malarstwie ołtarzowym w całej Polsce zaczyna niknąć tradycja gotycka, na jej miejsce wchodzi wpływ manieryzmu niderlandzkiego, rozpowszechnionego zwłaszcza przez grafikę. W pełni rodzimy charakter mają dekoracje stropów i ścian drewnianych kościółków, gdzie zaznacza się ludowa stylizacja form; typowe przykłady z tego okresu mamy w Boguszczycach i w Grębieniu k. Wielunia - postaci grajków w tej ostatniej polichromii weszły trwale w skład ulubionych motywów sztuki polskiej.