Renesans

Kultura renesansowa rozwijała się od początku XIV w. we Włoszech, które ze względu na położenie geograficzne i szlaki handlowe stały się pośrednikiem między Wschodem a Zachodem. Takiemu obrotowi spraw sprzyjał kryzys Kościoła, którego siedzibę przeniesiono z Rzymu do Awinionu, gdzie stał się zależny od francuskich władców.

Na uniwersytetach zaczęły się rozwijać nowe kierunki m.in. studia nad językami starożytnymi, w tym słabo znaną w średniowieczu greką. Znajomość języka Homera pogłębiała się wraz z regularnymi kontaktami z cesarstwem bizantyjskim, które przechowywało tradycję antyczną.

Nazwę epoce dał późniejszy włoski malarz, architekt i pisarz, Giorgio Vasari. Nazwa ta miała wyrażać przeciwstawienie nowej epoki czasom średniowiecza. Termin ten oznacza powrót do starożytności, do sztuki i filozofii antycznej oraz odrodzenie człowieka i kultury. Z początku używano tej nazwy w znaczeniu odrodzenia państwa na wzór starorzymski, później dotyczyło to też literatury, filozofii i ideałów antycznych. Później znaczyło to również odnowę i rozwój ludzkości.

Uczeni i artyści kierują swoje zainteresowania na człowieka, niezależnie od relacji człowiek- Bóg. Uczucia, temperament, stany psychiczne, słowem, wszelkie doznania ludzkie stają się przedmiotem badań, tematem wielu utworów literackich i scenicznych ówczesnej epoki. Zmaga się również zainteresowanie sprawami politycznymi.

Główne prądy umysłowe

Reformacja

Oderwała ok. 1/3 Europy od kościoła katolickiego. Przyczyniła się ona do rozwoju tolerancji religijnej, rozkwitu kultur, języków i literatur narodowych. Sprzyjała kształtowaniu się stosunków wczesnokapitalistycznych i republikańskich teorii pochodzenia władzy. Za formalny jej początek uznaję się ogłoszenie 95-u tez Marcina Lutra. Powstały nowe prądy religijne. Reformacja była powodem wybuchu długoletnich wojen religijnych np. wojnę chłopską rozpętano w 1525 roku poprzez nietolerancję religijną. W roku 1529 - protest mniejszości luterańskiej w Spirze na sejmie. Rozbiły one wspólnotę wyznaniową Europy.

Luteranizm

(Niemcy, Skandynawia, Francja, Czechy, Węgry, Polska)
Twórcą był Marcin Luter. Istotne jest podejście wyznawców do Biblii. Głosili bowiem, że można ją interpretować indywidualnie, że należy tłumaczyć je na języki narodowe, że Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym Biblię. Kościół na ziemi nie może dawać udzielenia rozgrzeszenia czyli uwolnienia ludzi od męk czyśćcowych czy piekielnych.

Kalwinizm

(Francja, Szwajcaria, Niderlandy)
Twórcą był Jan Kalwin. Kalwiniści głosili teorię predestynacji czyli wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach. Przeznaczone jest mu niebo lub piekło, a życie to realizacja ustalonego scenariusza. Propagowali ideał pracy i gromadzenie dóbr. Posiadanie to zasługa, a bezczynność to grzech.

Anglikanizm

Nurt powstały w Anglii. Ruch ten powstał z natury politycznej i prywatnej. Henryk VIII chciał poślubić Annę Boleyn, a kościół katolicki zabraniał mu (odmowa rozwodu). Dlatego król Anglii sam mianował siebie zwierzchnikiem kościoła anglikańskiego i poślubił ukochaną, którą i tak skazał na ścięcie.

Arianie

Zwani też jako bracia polscy. Nurt ten rozwinął się w Polsce i był nurtem radykalnym bo głosił oprócz założeń religijnych również hasła społeczne. Arianie potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątku. W połowie XVII wieku wygnano ich

Humanizm

Charakterystyczne dla humanizmu jest to, iż jako pewien trend historyczny zawsze wychodzi on na pierwszy plan „na zakrętach dziejów”. W historii raz po raz pojawiają się okresy, w czasie, których, na skutek gwałtownego rozwoju społecznego i kulturowego, dochodzi do zniszczenia tradycyjnych wzorów życia. Pod wpływem zasadniczych zmian społeczno-kulturowych konwencjonalne wzory egzystencji zostają zakwestionowane, wydaje się wręcz, że przestały one pasować do nowych czasów. Podczas gdy trendy konserwatywne rozpaczliwie trwają przy poglądach, których nie sposób już dłużej bronić, trendy modernizujące całkowicie niszczą stare prawdy. W takich właśnie okolicznościach pojawia się zwykle jakaś forma humanizmu – nie po to, by zachowywać za wszelką cenę stare wartości ani nie po to, aby zniszczyć całą tradycję. Dlatego też humanistów często oskarżano o niekonsekwencję i brak odwagi, podczas gdy w rzeczywistości przedstawiciele humanizmu musieli mieć odwagę by zmierzyć się z obiema stronami. Aby w pełni pojąć humanizm należy zrozumieć tę typową dla niego, wypośrodkowaną pozycję. Stanowi on wewnętrzną część ruchu na rzecz tego, co nowe, lecz jednocześnie wysoko ceni wartości tradycji. Przeciwstawia się zarówno konserwatyzmowi, jak i całkowitej rozbiórce starego dla stworzenia nowych form. Jego miejsce znajduje się gdzieś pomiędzy konwencjonalizmem a destrukcją. Filozoficzne wyjaśnienie ruchu humanistycznego dawał neoplatonizm, który wywiódł się z Florencji. Od Platona i jego następców ówcześni myśliciele czerpali ideę boskiej jedności, z której wyłoniło się wszystko. Jedność, pokój i zgoda, to naczelne założenia, które miały charakteryzować człowieka i jego działalność. Studiując języki i literaturę antyczną odkrywano nowy świat, w którym człowiek zajmował nowe, bo centralne miejsce, gdyż jak uważano świat dzieli się na dwie części: idealną, duchową (Bóg, aniołowie) i materialną, cielesną (zwierzęta, rośliny, minerały) i to człowiek jest nieodzowną częścią tego świata, gdyż łączy ze sobą te dwie sfery. Widać to wyraźnie, gdy przyjrzymy się humanizmowi renesansowemu.

Humaniści głosili: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce”, „Do źródeł”, „Człowiek jest kowalem swojego losu”, Człowiek jest miarą wszechrzeczy”. W myśl tych haseł znani artyści literaccy tacy jak: Giovanni Pico della Mirandola, Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Francesco Petrarca, Giovanni Boccaccio, Tomasz Morus, Niccoló Machiavelli, Piotr Skarga żyli i tworzyli odwołując się i czerpiąc z osiągnięć antyku. W literaturze jak i w sztuce i architekturze klasycyzmu dużą rolę odgrywały:
Porządek;
Jasność i prostota;
Harmonia;
Synteza;
Uniwersalizm.

Twórcy stosowali w swoich utworach środki stylistyczne takie jak:
- antyteza (zestawienie dwóch sprzecznych znaczeniowo części wypowiedzi),
- oksymoron (połączenie dwóch sprzecznych wyrazów),
- przerzutnia (wiersz sylabiczny zmuszał autora do wyrażenia rozbieżności miedzy granicą wersu a zdaniem).

Pojawiły się nowe gatunki literackie m.in.
Fraszka - krótki, żartobliwy wiersz, wierszowana anegdota;
Hymn - uroczysta i podniosła pieśń, która sławi Boga, bohaterskie czyny bądź powszechnie uznane wartości;
Tren - utwór liryczny, pieśń lub krótki utwór instrumentalny, o nastroju poważnym, żałobnym, którego tematem jest opłakiwanie zmarłej osoby. Bohaterem trenu mogła być osoba dostojna (władca, rycerz) lub wybitny twórca. Kochanowski łamie te zasady i bohaterem jest on sam- strapiony, załamany i zrozpaczony ojciec, który stracił córkę;
Sonet - forma liryki o tematyce miłosnej. Składały się na niego dwie strofy opisowe oraz dwie 3- wersowe strofy refleksyjno- filozoficzne;
Figlik - jest to utwór ośmiowierszowy o charakterze epigramatycznym, o treści przede wszystkim obyczajowej, podający często anegdotę bez puenty, dla samego zdarzenia. Taki tytuł nadał Mikołaj Rej swoim wierszom, stanowiącym część "Zwierzyńca".
Dramat renesansowy - w Anglii w drugiej połowie XVI wieku nastąpił rozkwit kultury pod Elżbietą I. Panowała tam monarchia absolutna. Była ona dobrym mecenasem dla sztuki, dramatu i teatru. Wiązało się to ze średniowiecznym teatrem (misteria, moralitety). Teatr był rodzajem rozrywki dla dworu, mieszczaństwa i biedoty. Przedstawienia odbywały się pod gołym niebem na dziedzińcach oberży, dopiero jakiś czas później wybudowano specjalne dla teatru budynki. Przedstawienia odbywały się popołudniu. Budynek teatru był wieloboczny lub okrągły. W kształcie podkowy. Zadaszone miejsca dla bogaczy. Wewnątrz na dziedzińcu znajdowały się stojące miejsca dla biedoty. Scenę stanowiła zadaszona platforma. Wokół sceny znajdowały się pochodnie. Dekoracje były skąpe (napisy - "Tu jest las"). Bohaterowie mówili gdzie są, jaka jest pora dnia - nie trzeba było używać dekoracji. Kostiumy aktorów były prywatną własnością. Były bogate i strojne. Aktor był to zawód, który mogli wykonywać tylko mężczyźni. Autorami sztuk często byli sami aktorzy.

Twórcami epoki elżbietańskiej są:
Thomas Kyd
John Lyly
Christper Marlow

William Shakespeare

Dramat Szekspira:
- mistrzostwo w kreśleniu charakteru człowieka (dramat psychologiczny) i miotających nim sprzecznych uczuć (dramat ludzkich namiętności)
- nastrój grozy i niesamowitości (sceny wizyjne i fantastyczne).
- zerwanie z trzema jednościami
- rezygnacja z chóru
- sceny zbiorowe
- w tle akcji przyroda (zjawiska atmosferyczne potęgujące nastrój)
- swobodna i umowna inscenizacja
- odejście od zasady decorum
- język patetyczny pełen ozdób retorycznych, ale również zindywidualizowany. Dostosowany do postaci. Bogactwo mowy potocznej, regionalizmy, przysłowia, celne powiedzenia;

Traktat - rozprawa obszernych rozmiarów podejmująca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy. Występuje często w tytułach prac filozoficznych.
Kazanie, homilia- przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty religijne i zawierające pouczenie moralne. Kazania średniowieczne wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych. W okresie reformacji zbiory kazań przybrały charakter utworów literackich niekoniecznie pełniące funkcje użytkowe. Kazania sejmowe Skargi w proroczym tonie przeciwstawiły ideały heroizmu i patriotyzmu wzorom życia ziemiaństwa.

Sielanka - jest to gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie.
Opowiadają one o życiu pasterzy lub wieśniaków. Gatunek ten w starożytnym Rzymie rozwinął Wergiliusz. Znany był również w czasach nowożytnych i oznaczał wówczas wierszowany utwór o formie monologu włożonego w usta postaci literackiej na ogół pasterza, z przeważającym udziałem elementów dialogowych i opisowych.

Do literatury polskiej ten gatunek wprowadził Kochanowski. Obok sielanki narracyjne występował również sielanka dialogowa, sielanka udramatyzowana. Tematyka z życia pasterskiego lub wiejskiego przedstawiana była w sposób realistyczny lub konwencjonalny (sielanka konwencjonalna). Dla sielanki staropolskiej charakterystyczna była dwupłaszczyznowość, polegająca na występowaniu podmiotu wypowiedzi (i sytuacji) oraz wypowiedzi przytoczonej. W sielance wyrażała się tęsknota za życiem natury i niechęci do miasta, charakterystyce to dla kultury dworskiej z właściwym jej pragnieniem zwrotu do ludowości.

Nowela - od włoskiego słowa "novella" co oznacza nowość. Jest to krótki utwór epicki, który charakteryzuje zwięzłość kompozycji (wyraźny punkt kulminacyjny, puenta), ograniczenie liczby postaci, wprowadzenie tylko jednego wątku, skupienie się na jednym tylko problemie, jeden punkt widzenia. Ukształtowała się ona we Włoszech w renesansie. Stała się środkiem wprowadzenia do literatury środowiska mieszczańskiego z jego życiem codziennym i ludźmi, problematyką obyczajową i psychologiczną, co wyraźnie odróżniało ten gatunek od epiki wierszowanej.

Powstaje wiele motywów przeplatających się w utworach i sztuce:
Topos Boga artysty- Bóg był pierwszym artystą, który stworzył świat- dzieło sztuki. Artysta będąc jego naśladowcą często nosił przydomek „boski”;
Petrarkizm- naśladowanie stylu Petrarki w opisywania urody kobiecej, sposób prezentacji ukochanej, subtelne analizy uczuć oraz zachowanie środków stylistycznych (antytezy i kontrasty);
Nowela np.: z sokołem- zwarta kompozycja opowieści, której akcja skupia się wokół jednego motywu, powracającego we wszystkich najważniejszych momentach;
Utopia- wyimaginowana wizja szczęśliwej, idealnej krainy, gdzie nie ma nędzy i wyzysku, przemocy i zła, próżniactwa i pracy ponad ludzkie siły;
Topos fortuny- rzymska bogini kapryśnego szczęścia. Utożsamiana z kobietą z zawiązanymi oczyma, o dwóch twarzach: dobrej (symbolizującej szczęście) i złej (przedstawiającą nieszczęście);
Topos świta - teatru- świat to teatr a człowiek jest w nim tylko marnym aktorem. Widzem natomiast jest sam Bóg lub kapryśny Los;
Topos człowieka Bożego igrzyska- człowiek jest w rękach Boga zaledwie marionetką.

Znajomość dzieł sztuki renesansowej nie była tak powszechna jak dzieł literatury powielanych w wielu egzemplarzach i przez to łatwo dostępnych, zwłaszcza wobec wzrastającej konkurencji drukarni i obniżających się przez to cen. W RP liczba warsztatów drukarskich wzrastała od 1503 roku. Drukarnia stała się bronią i narzędziem ideologii, postępu, walki na pióra toczonej o istotne problemy (wiara i religia). Ograniczyło ono obieg rękopiśmiennej literatury.

W sztukach przedstawiających prowadzono badania nad perspektywą, proporcjami, mechaniką ruchu i anatomią ciała. Na renesansowych obrazach i rzeźbach dominuje nagość, co dowodzi braku bogobojności, spowodowanej światopoglądem i filozofią życia artysty. Obrazy przestały już, po części, przedstawiać postacie biblijne, a zaczęły ukazywać świat i życie prostych ludzi. Pieter Bruegel zasłynął z obrazów przedstawiających przyrodę i codzienne życie na wsi. Motyw przyrody przejawiał się również w literaturze. U Reja przyroda stanowiła punkt, wokół którego toczyło się życie. Rej jednak przy opisywaniu przyrody stosował duże, rozbudowane zdania, porównania i zdrobnienia. Natomiast Kochanowski stosował bardzo wyszukanych epitetów i potrafił w kilku linijkach powiedzieć to samo, co Rej w całym utworze. Jednak w obu przypadkach natura wprowadzała do utworu ład, porządek i harmonię. Życie w epoce oświecenie nie toczyło się tylko wokół sztuki, literatury i architektury. Znaleźli się, bowiem ludzie ciekawi świata i tego, co kryje. Krzysztof Kolumb, Amerigo Vespucci, Ferdynant Magellan czy Francisco Pizarro to tylko nie liczne jednostki, które pomogły ówczesnym ludziom zrozumieć budowę świata i wykazały się olbrzymią odwagą i determinacją w dążeniu do celu. Do grona tych ludzi dołączył Mikołaj Kopernik wraz z swoją rewolucyjna teorią, która głosiła, iż Ziemia nie jest w centrum wszechświata, lecz Słońce.

W architekturze sięgano do wzorów starożytnych – poszukiwano idealnych proporcji i przejrzystych podziałów, ukształtowały się nowe układy przestrzenne budowli (centralne budowle z kopułami) oraz nowożytne typy budynków świeckich (pałac miejski); stosowano antyczne porządki architektoniczne i motywy dekoracyjne, rozwijało się budownictwo sakralne (kościoły, kaplice na planie centralnym) i świeckie (pałace miejskie, kamienice mieszczańskie, ratusze); nastąpił rozkwit urbanistyki (zakładanie miast o regularnym planie geometrycznym, m.in. Ferrara, Siena, Florencja, Zamość).

Renesans w muzyce

W muzyce renesansowej najbardziej interesuje mnie muzyka lutniowa, z powodu dużego pokrewieństwa z gitarą. Muzyka lutniowa jest – oczywiście – muzyką instrumentalną. W renesansie właśnie pojawiła się muzyka instrumentalna (na lutnię i instrumenty klawiszowe). Początkowo były to głównie intawolacje wielogłosowych utworów wokalnych. Dopiero później pojawiły się formo typowo instrumentalne (aczkolwiek nadal naśladujące utwory wokalne). Kolejnym źródłem muzyki instrumentalnej był akompaniament do tańców oraz improwizowane preludia do utworów wokalnych (preambula – wstęp, intonazioni – ‘wejścia’ w tonację dla śpiewaków). 

Szczególnie chętnie uprawianymi gatunkami muzyki instrumentalnej renesansu były:
• canzona (powstała z wok. chanson, w baroku przekształciła się w sonatę)
• ricercar (pochodzący z motetu, zaczątek późniejszej fugi)
• preludia i toccaty
• tańce: pawana, galiarda, branle, passamezzo, volta (później łączono je parami, np. pasamezzo – saltarello, czy pawana – galiarda, co w przyszłości dało początek suicie)
• formy wariacyjne hiszpańskie differenzias, angielskie ground (na stałymà basie)

Głównymi instrumentami były:
• lutnia
• klawesyn + odmiany, jak np. szpinet, wirginał
 pozytyw, portatyw,à• organy + odmiany regał
 pomorty (inaczej bonbardy), krumhornyà• dęte – flety, stroikowe (krzywuły), szałamaje, dulciany (sztorty); ustnikowe – cynki, serpenty
• smyczkowe – liry, viole (np. da braccio – na ramieniu, da gamba – przy kolanie)
• perkusyjne – bębny, kotły, tamburyn, idiofony

Omówię krótko àLUTNIĘ (renesansową)... Lutnia taka miała 6-7 chórów (czyli par strun; wyjątek najwyższa struna była pojedyncza). Jej struny zrobione były z jelit. Struny takie wieczorem moczono w wodzie i zawiązywano na gryfie (lutnie nie miały jeszcze stałych progów), następnego dnia przylegały sztywno do gryfu i można było grać... 
Strój lutni (plus oktawy w podwójnych strunach): 
(F) G c f a d1 g1; strój niemiecki – (G) A d g h e1 a1

Istniały trzy najpopularniejsze tabulatury lutniowe:
1. włoska
2. francuska
3. niemiecka

Na koniec, żeby zakończyć moje wspaniałe dzieło mocnym akcentem pozwolę sobie wymienić kilka nazwisk najsłynniejszych lutnistów doby renesansu:
1. polscy:
• Wojciech Długoraj
• Jakub Polak
• Diomedes Cato (pochodził z Wenecji, ale mieszkał w Polsce)
• Walenty Greff Bekwark (Balint Bakfark), z pochodzenia Węgier, twórca ‘tabulatury krakowskiej’, skąd pochodzi utwór „Czarna krowa”
2. niemieccy:
• Hans Neusiedler
• Johann Kapsberger
• Georg Leopold Fuhrmann
3. francuscy:
• Jean-Baptiste Besard (+ wydawcy Pierre Attaignant i Pierre Phalese)
4. włoscy:
• Freancesco Spinacino
• J. Dalza
• Francesco da Milano (twórca najstarszej zachowanej tabulatury lutniowej)
• Giovanni Gastoldi
5. hiszpańscy (komponowali na vihuelę i gitarę renesansową):
• Luys Milan
• Luys de Narvaez (skomponował np. 3 differenzias, które miałam przyjemność grać w zeszłym roku) 
• Alonso de Mudarra
• Diego Pisador
6. angielscy:
• John Dowland
• Robert Dowland
• Thomas Robinson
• Anthony Holborne

ARCHITEKTURA



Budowle epoki renesansu były wzorowane na budowlach antyku, odznaczających się doskonałą równowagą i harmonią wszystkich elementów. Powracając do starożytnej zasady równowagi i harmonii, architekci Odrodzenia musieli, przynajmniej częściowo, posłużyć się tymi samymi elementami architektury, które wykorzystywali budowniczowie antyku. Stosowano więc kolumnę z ozdobnym kapitelem, arkadę i kopułę.


Przeznaczenie budowli Odrodzenia było bardzo rozmaite. Nadal wznoszono kościoły (bazylikowe i centralne), ale obok nich mnożyły się teraz pałace, ratusze, domy prywatne i podmiejskie wille. Książę lub bankier, zlecając budowniczemu postawienie dla siebie reprezentacyjnej rezydencji, pragnął uświetnić siebie i swój ród. Ale artysta tworząc taką budowlę nie zamierzał pozostawać w cieniu. Imion budowniczych dzieł architektury Średniowiecza znamy bardzo niewiele. Teraz każda budowla ma swego twórcę znanego z imienia i nazwiska lub imienia i nazwy miasta, z którego pochodził. Wielkim wzorem dla włoskich budowniczych Odrodzenia był rzymski Panteon – olbrzymia, okrągła budowla przykryta kopułą, z majestatycznym portykiem wspartym na kolumnach. Posłużył on jako przykład dla budowli centralnych wznoszonych na planie koła, kwadratu lub krzyża równoramiennego. 
Największą świątynią centralną Renesansu miała być bazylika Świętego Piotra w Rzymie. Rozpoczął jej budowę na miejscu dawnej bazyliki starochrześcijańskiej architekt Donato Bramante (1444-1514). Po nim prace prowadził Rafael, następnie Michał Anioł Buonarroti, który zaprojektował olbrzymią kopułę o średnicy 42 m (pełna wysokość świątyni wraz z kopułą 132,5m). Chociaż później przywrócono tej budowli kształt bazyliki oparty na planie krzyża łacińskiego, jej forma, przez wielkich twórców Odrodzenia, jest doskonałym wzorem architektury centralnej tej epoki. Budowle centralne służyły jednak nie tylko celom religijnym i sakralnym. Do słynnych dzieł architektonicznych tego czasu należy tzw. Villa Rotonda zbudowana przez Andreę Palladio (1508-1580)w miejscowości Vicenza (czyt. Wiczenca). Pośrodku przykryta jest ona kopułą, a z czterech stron posiada portyki wsparte na 6 kolumnach.


Ważnym typem budowli wykształconej w tej epoce był pałac, siedziba bogatych rodów. Choć przeważnie wielki rozmiarami, z zewnątrz prezentował się dość skromnie. Tutaj właśnie uzewnętrzniło się rozmiłowanie budowniczych Odrodzenia w równowadze i harmonii, w szlachetnych proporcjach. Na przykładzie Pałacu Strozzich znajdującego się we Florencji, jednakowe w wykroju okna, zamknięte od góry półkolistymi łukami, biegną przez pierwszą i drugą kondygnację. W najniższej kondygnacji mieszczą się drzwi z bardzo prostym portalem, również zamkniętym półkoliście, a także mniejsze okienka. Poszczególne kondygnacje oddzielone są wzdłuż budowli pasami gzymsów. Największy z nich, przy samym dachu, wysunięty silnie przed fasadę, zarazem najbardziej ozdobny, stanowi główną dekorację budowli od strony ulicy. Jeśli w gotyku wszystkie elementy architektoniczne podkreślały strzelistość budowli, tutaj poziomo, równoległe do ulicy biegnące gzymsy czynią wrażenie spokoju, silnego związku budowli z ziemią. Pałac posiada nadto jeszcze trzy skrzydła, tworzące wraz z korpusem głównym czworokątny wewnętrzny dziedziniec. Obiegają go arkadowe krużganki, czyli zewnętrzne otwarte korytarze, skąd był dodatkowy dostęp do wszystkich pomieszczeń pałacu. Krużganek taki możemy zobaczyć także w Polsce - na królewskim Wawelu.


Początek polskiego Odrodzenia wiąże się z panowaniem Jagiellonów: Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Ich wawelska rezydencja stała się jednym z najświetniejszych pomników architektury z czasów Odrodzenia poza terytorium Włoch. Budowali ją w latach 1502-1535, po pożarze dawnej gotyckiej siedziby królewskiej, dwaj Włosi: Franciszek zwany Florentczykiem i Bartłomiej Berrecci (ok. 1480-1537). Arkadowe krużganki obiegają dziedziniec z trzech stron, zajmując dwie kondygnacje: parter i pierwsze piętro, na drugim zaś piętrze, najwyższym, na wysokich, delikatnych kolumnach opiera się wysunięty dach.


Przestronne wnętrza sal zamku wawelskiego pokrywają drewniane sufity. Rzędy krzyżujących się ozdobnych belek tworzą tu wklęsłe kwadratowe pola, tzw. kasetony. Niżej, po sufitami reprezentacyjnych sal, biegną wokoło pasy malowideł ściennych, zwane fryzami. Wyposażenie sal stanowią także meble, obrazy oraz misterne tkaniny z barwnych i złotych nici, zwane arrasami, wyobrażające sceny biblijne, krajobrazy, zwierzęta. 


W architekturze włoskiego Odrodzenia upowszechniła się budowla centralna przykryta kopułą. Arcydziełem polskiej architektury tego rodzaju jest przybudowana do katedry wawelskiej kaplica Zygmuntowska z nagrobkami królów. Na czworokątnym korpusie spoczywa ośmioboczny bęben z wielkimi okrągłymi oknami, na nim wsparta jest kopuła, z zewnątrz pokryta płytkami w kształcie rybiej łuski z miedzi powleczonej złotem, a wewnątrz wypełniona kasetonami z motywami kwiatów.
Świadectwem dobrobytu mieszczan i pozycji w społeczeństwie były kamienice, ozdobione okazałymi wejściami ujętymi w dekoracyjny portal, czasami z zewnętrznymi krużgankami oraz paradnymi grzebieniami na szczycie, tzw. attykami, zasłaniającymi niezbyt piękny dach.
Jest też wiele innych okazałych budowli renesansowych, takich jak:
- Donato Bramante: Kościół S. Maria delle Grazie w Mediolanie, 1492-97
- Fontainebleau, zespół pałacowo-ogrodowy; renesansowy pałac od strony Cour du Cheval Blanc wzniesiony po 1527 przez Gillesa Le Bretona
- Zamek książęcy w Brzegu, Jakub i Franciszek Parr
- Kopuła katedry S. Maria del Fiore we Florencji, dzieło Filippo Brunelleschiego, 1420-36,
- Leone Battista Alberti: Fasada kościoła S. Maria Novella we Florencji, 1456-70.

Renesans w Polsce

Renesans (Odrodzenie) w Polsce

Był to przełomowy w stosunku do Średniowiecza okres w nauce, literaturze, oraz sztuce. Ukształtował się on we Włoszech w pierwszej połowie XV wieku, a rozpowszechnił w drugiej połowie XV wieku i w XIV wieku w większości krajów Europy, a także w Polsce. Za początek renesansu uznaje się 1420 rok kiedy to rozpoczęto budować szpital dal niemowląt Ospedale degli Innocenti we Florencji oraz zaczęto przebudowę katedry Santa Maria del Fiore także we Florencji.


Renesans odwoływał się głównie do sztuki antyku oraz nawiązywał do form greckich i rzymskich. Dążył także do znalezienia harmonii i doskonałości proporcji. Budowle renesansu cechuje się prostota i harmonia. Stosowano antyczne proporcje architektoniczne operując kolumnami i belkowaniem. Rozpowszechnia się schemat łuku triumfalnego oraz portyk z trójkątnym tympanonem (wew. Pole trójkątnego frontu, gładkie lub wypełnione rzeźbą). Występują często ornamenty pochodzenia grecko-rzymskiego m.in.: liście akantu, rozety, wieńce, układy kandelabrowe. Dominuje układ poziomy podkreślany m.in. zwielokrotnieniem liczby gzymsu, urozmaicona ornamentacja roślinna lub geometryczna na obramowaniach drzwi i okien, na gzymsach i kolumnach ozdabianie elewacji boniowaniem czyli obłożenie dolnej patii murów kamiennymi płytami. Okna zwykle prostokątne. Najważniejsze typy architektoniczne to: pałac miejski z arkadowym dziedzińcem wewnętrznym, willa podmiejska z kondygnacją reprezentacyjną na parterze, ponadto wznoszone poza miastami pałace otoczone fortyfikacjami ziemnymi. W budownictwie sakralnym charakterystyczne były kaplice na planie centralnym, oraz kopuły. W świeckiej architekturze miejskiej renesansowe formy nadawano ratuszom, giełdom, sukiennicom. W konstrukcjach budowlanych szeroko stosowano łuk półkolisty, kolumnady arkadowe, kopuły, a w elewacjach rustykę (dekoracyjne opracowanie powierzchni muru kamiennego lub kamiennej okładziny ściennej za pomocą obróbki kamieniarskiej) i wspomniane już boniowanie. Zamki powstawały na planach zbliżonych do kwadratu czy prostokąta. Wewnątrz posiadały dziedziniec otoczony krużgankami (długi ganek przykryty przykryty stropem lub sklepieniem). Stropy były zazwyczaj płaskie pokryte drewnianymi kasetonami. Wnętrza wyposażano w piękne meble, a na ścianach wieszano arrasy (tkaniny do powieszenia na ścianę). Typowym specyficznie, polskim elementem architektury renesansu jest attyka, czyli ścianka lub balustrada znajdująca się ponad najwyższym gzymsem budynku, wieńcząca jego elewacje oraz zasłaniająca niskie poddasze. Oprócz ozdabiania budynku, chroniła przed przeniesieniem się ognia na dachy innych budynków w przypadku pożaru.

Przykłady architektury renesansu w Polsce:
Kraków- Zamek Królewski na Wawelu, Kaplica Zygmuntowska, kamienice mieszczańskie, Sukiennice; Zamki w Pieskowej Skale, Niepołomicach, Brzegu; Zabudowa Sandomierza i Zamościa
Przykłady architektury renesansu w Europie:
Kopuła bazyliki św. Piotra w Watykanie, kaplica Pazzich we Florencji, szpital dal niemowląt Ospedale degli Innocenty, fasada kościoła Santa Maria del Fiore we Florencji, kaplica Sykstyńska z Sądem Ostatecznym w Watykanie.