Republika ateńska a republika rzymska- narodziny, rozwój, zmierzch.

Republika to forma ustroju państw, w którym najwyższa władza jest sprawowana przez organ jednoosobowy lub kolegialny, lub przez parę różnych organów powoływanych na określony czas, w wyborach pośrednich lub bezpośrednich. W starożytności w Atenach występowała forma rządów określana obecnie jako republikańska, jednak Grecy nie stosowali takiego określenia. Drugim starożytnym państwem republikańskim był Rzym.
Pierwszy kodeks prawa karnego i cywilnego zawdzięczają Ateńczycy Drakonowi. To właśnie on wprowadził między innymi rozróżnienie zabójstwa – na nieumyślne oraz morderstwa. Równolegle z Drakonem działał w Atenach wybitny mąż stanu oraz poeta o nazwisku Solon. W 594 roku p.n.e. został on wybrany na pierwszego archontę - najwyższego urzędnika państwowego. Był wybierany tylko na rok i sprawował władzę wykonawczą, sądowniczą, dowodził wojskiem oraz sprawował funkcje kapłańskie. Główną zasługą Solona - archonty było to, że przygotował niejako grunt pod zmiany ustrojowe Aten. Dokonał on podziału obywateli na cztery klasy według cenzusu majątkowego. Do klasy I wchodzili obywatele, których roczne dochody wynosiły >500 miar- ich obowiązkiem było wystawienie konnicy. Do klasy II wchodzili zarabiający >300miar- musieli wystawić ciężko zbrojną piechotę. Zarabiający >200 miar wchodzili do klasy III, która wystawiała lekko zbrojną piechotę. Do klasy IV wchodzili wszyscy obywatele zarabiający <200 miar- oni pełnili prace pomocnicze podczas wojny. Ustanowił tzw. Radę Czterystu- najwyższy organ władzy państwa. Do sprawowania urzędów dopuszczono tylko 3 najbogatsze grupy społeczeństwa. Rada pełniła funkcje sądownicze i administracyjne. Wprowadził także sąd przysięgłych, ujednolicił system miar i wag oraz znacznie poszerzył uprawnienia eklezji – zgromadzenia pełnoprawnych obywateli Aten, którzy ukończyli 18 lat, ich rodzice byli Ateńczykami, byli wpisani na listę demu oraz byli płci męskiej. W 510 roku p.n.e. Klejstenes w wyniku dogłębnych reform, wprowadził ustrój demokratyczny. Istota reform Klejtenesa polegała na tym, że:
Podział na plemiona, bractwa i rody został zastąpiony podziałem terytorialnym.
Attyka podzielona została na 3 okręgi, a te z kolei na jeszcze mniejsze rejony.
Cudzoziemcy, osiedleni na stałe w Attyce zyskali prawa obywatelskie.
Ilość radnych została zwiększona do pięciuset osób, wprowadzono ostracyzm, inaczej sąd skorupkowy- procedura polityczna wprowadzona w celu zapobieżenia próbom obalenia ustroju; corocznie obywatele Aten odpowiadali na pytanie, czy jest wśród nich ktoś, kogo działalność zagraża istnieniu demokracji; głosowanie polegało na wypisaniu imienia kandydata na glinianej skorupce — ostrakonie (stąd nazwa procedury); wskazany przez większość głosujących musiał na 10 lat opuścić Ateny, nie tracił przy tym majątku, a po powrocie stawał się pełnoprawnym obywatelem; oraz urząd dziesięciu wodzów.
Ogólnie rzecz biorąc, celem reformy było zmniejszenie roli arystokracji, zatarcie różnic majątkowych oraz wymieszanie społeczeństwa.
W rezultacie ciągłych reorganizacji, została ustanowiona tzw. Demokratyczna Republika Ateńska. Tak właśnie zapoczątkował się ten ustrój w Atenach. Początki Republiki Rzymskiej były inne.
Po upadku monarchii Rzym stopniowo podupadał. Wyniszczały go spory wewnętrzne oraz wojny z Ekwami i Wolskami. Wewnętrzne spory złagodziło wprowadzenie w 449 p.n.e. Praw Dwunastu Tablic - obejmowało głównie prawo prywatne oraz przepisy z zakresu prawa karnego, procesowego, sakralnego, odznaczało się dużą surowością i formalizmem., pierwszej rzymskiej kodyfikacji prawa zwyczajowego.
W pierwszym półwieczu po upadku monarchii doszło do powstania podstawowych instytucji republikańskich, stanowiących o charakterze tego państwa na następne lata. Około 509 r. p.n.e. zrażeni do monarchii mieszkańcy Rzymu usunęli ostatniego króla Tarkwiniusza Pysznego i ustanowili republikę. Nie powołali nowego króla. Władzę wykonawczą w miejsce monarchii przejęło dwóch konsulów. Ten moment można uznać za przełomowy w drodze do stworzenia Republiki Rzymskiej.
Najważniejszym organem państwa ateńskiego stało się zgromadzenie ludowe.
W Atenach po reformach Efialtesa- polityka działającego w Atenach, (za którego sprawą w 462–461r. p.n.e. pozbawiono arystokratyczny areopag większości uprawnień, rozdzielając je między eklezję, bule i sądy reformy) ukształtował się ustrój demokratyczny. Archaiczna arystokratyczna rada inaczej zwana Areopagiem została pozbawiona swoich najważniejszych kompetencji. Władzę suwerenną sprawowało odtąd zgromadzenie ludowe inaczej zwane eklezją. Pomagała mu w tym Rada Pięciuset wyłaniana na drodze skomplikowanej procedury, uwzględniającej podział wspólnoty obywatelskiej na mniejsze jednostki administracyjne (fyle, demy) spośród ogółu obywateli. Jak sama nazwa wskazuje składała się z 500 osób, po 50 z każdej fyli. Byli oni wybierani w drodze losowania. Za swoja pracę otrzymywali wynagrodzenie. Rada Pięciuset dzieliła się na dziesięć zespołów- Prytanię, które pełniły stałą służbę przez jedną z dziesięciu części roku. Codziennie drogą losowania wybierano przewodniczącego komisji ,który przez 24 godziny był jakby „głową państwa”. Pod jego opieką znajdowała się pieczęć państwowa i klucze do skarbca. Jeśli na dany dzień przypadało posiedzenie zgromadzenia, przewodniczył jego obradom. Rada była organem doradczym, który opiniował ustawy, nadzorowała pracę urzędników oraz zajmowała się przygotowaniem
Władza w republice rzymskiej była podzielona między lud, senat i urzędników. Zgromadzenie ludowe w Rzymie nosiły nazwę Komicji. Obywatele rzymscy tworzyli trzy rodzaje zgromadzeń: Najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą sprawował lud i wykonywał ją poprzez skomplikowany system zgromadzeń ludowych – zebrań całego ludu. Te różnego rodzaju zgromadzenia to komicja trybusowe- zgromadzenie tribus, czyli obywateli podzielonych na dane jednostki administracyjno-terytorialne, jakimi były właśnie tribus; komicja centurialne- zorganizowane wg podziału majątkowego, komicja kurialne- zgromadzenie kurii. Władzę wykonawczą, w tym realizację uchwał senatu i ludu, sprawowali urzędnicy o ograniczonych kompetencjach i kadencji. Najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował senat. Senat składał się ze stu senatorów Byli oni wybierani spośród dorosłych mężczyzn pochodzących z tzw. rodów senatorskich - czyli najbardziej wpływowych i najzamożniejszych rodzin rzymskich. Organy władzy w starożytnych Atenach były inne. Naczelna zasada demokracji ateńskiej, czyli równość obywateli dawała swój wyraz podczas zgromadzenia ludowego (Eklezja). Wchodzili w nie dorośli obywatele miasta niezależnie od stanu majątkowego. Ich uprawnieniami było wybieranie przedstawicieli według dziesięciu dziedzicznych grup (fyl) i trzech rejonów kraju oraz podejmowanie najważniejszych decyzji. Było ono podstawową i najważniejszą instytucją życia publicznego. Zbierało się 10 razy na rok. Uczestniczyli w nim wszyscy pełnoprawni obywatele Aten. Każdy z obywateli mógł złożyć projekt ustawy oraz miał prawo zabrać głos (demokracja bezpośrednia). Decyzje podejmowane były większością głosów. Aby ustawa mogła być zatwierdzona musiało być kworum, które liczyło sześć tysięcy osób. Obowiązywała jednak zasada, ze nie można było głosować od razu. Wniosek musiał być bowiem szczegółowo przedyskutowany i porównany z istniejącymi już przepisami. Projekt ustawy przechodził do rady, która następnie przedstawiała go zgromadzeniu ze swoją opinią. Taka zasada chroniła państwo przed uchwałami podejmowanymi pod naciskiem chwili. Głosowanie odbywało się przez podniesienie ręki lub za pomocą kamyczków. Zgromadzenie ludowe uchwalało wypowiedzenie wojny jak i zatwierdzenie pokoju. Zajmowało się sprawami armii, wysyłało i przyjmowało poselstwa zza granicy. Prowadziło bieżącą politykę państwa.. Rada Pięciuset składała się z pięciuset obywateli wybierani na jeden rok. Składała się po pięćdziesięciu przedstawicieli z każdej z fyl. Ich uprawnieniami było rozstrzyganie bieżących spraw i skarg obywateli, sądownictwo w większości spraw oraz kontrola urzędników państwowych. Urzędnicy w Rzymie dzielili się na zwyczajnych i na nadzwyczajnych urzędników. Konsulowie- było ich dwóch, byli wybierani przez komicje centurialne na okres roku, konsul dowodził armią rzymską, zwoływał posiedzenia senatu i komicje, nazwiskami konsulów oznaczano rok, w którym sprawowali konsulat, uprawnienia konsula mogły ulec przedłużeniu po upływie jego kadencji, oznakami władzy konsula były fasce- rózgi niesione przez dwunastu liktorów oraz krzesło kurulne. Wybieranymi urzędnikami przez centurialne zgromadzenie byli także Pretorzy- wyżsi urzędnicy zastępujący nieobecnych konsulów. Pretor zajmował się interpretacją prawa dwunastu tablic i wymiarem sprawiedliwości, wybierany na okres jednego roku, oznakami władzy pretora były fasces i niosący je sześciu liktorów oraz krzesło kurulne. Cenzorzy- dwaj urzędnicy wybierani, co pięć lat na osiemnaście miesięcy, przeprowadzali spis ludności i sporządzali listę obywateli rzymskich. (cenzus) z podziałem na centurie i tribus, sprawowali nadzór nad majątkiem i finansami państwa, ustalali listę senatorów i nadzorowali moralność obywateli. Edylowie- urzędnicy do spraw m.in. bezpieczeństwa publicznego, porządku w mieście, jego aprowizacji oraz igrzysk. Kwestorzy- ich kompetencjom podlegały główne sprawy finansowe, zbierali podatki. Były także urzędy powoływane w specjalnych okolicznościach. Do tego rodzaju urzędników zaliczali się Dyktatorzy- mają nieograniczoną władzę wojskową i cywilną, wyznaczany przez konsula na wniosek senatu w momentach szczególnie ciężkich dla państwa na sześciu miesięczną kadencję, od decyzji dyktatora nie było odwołania. Interrex- senator piastujący po śmierci króla jego godność w okresie tzw. interregnum aż do czasu wyboru nowego króla przez zgromadzenie kurialne, w okresie republikańskim interrex zajmował miejsce konsulów po ich śmierci lub rezygnacji, do czasu wybrania nowych konsulów. Urzędnicy i ich uprawnienia w Atenach były całkiem inne. Prytanowie- było ich pięćdziesięciu, wybierani na trzydzieści sześć dni. Byli to przedstawiciele jednej z fyl dyżurujący w budynku Rady. Wchodzili w skład Prytani. W ich uprawnieniach było rozstrzyganie bieżących spraw i skarg obywateli, sądownictwo w większości spraw i kontrola urzędników państwowych.
Archontów było dziewięciu + sekretarz. Wybierani na okres jednego roku przez Zgromadzenie Ludowe z przedstawicieli bogatszych warstw. Byli to najwyżsi urzędnicy jeden z nich był dowódcą armii. Strategów było dziesięciu, wybierani na jeden rok, byli to dowódcy oddziałów wystawianych przez każdą z fyl kolegialne. Do ich uprawnień należało dowodzenie armią z codzienną rotacją na stanowisku głównodowodzącego. Do Areopagu wchodziło się dożywotnio, byli to tylko archonci po zakończeniu kadencji. Kontrolowali zgodności działań innych organów z prawem a także zajmowali się procesami o zabójstwo.
W 133–30 r. p.n.e. nastąpił upadek Republiki Rzymskiej. Malejąca liczba obywateli zobowiązanych do służby wojsk spowodowała rosnące trudności rekrutacyjne. By temu przeciwdziałać, trybun plebejski Tyberiusz Grakchus podjął 133 próbę odtworzenia warstwy drobnych posiadaczy przez rewindykację nieprawnie zagarniętej ziemi publicznej i stworzenie na niej indywidualnych gospodarstw dla bezrolnych chłopów. Opór bezprawnych użytkowników, gł. arystokracji senatorskiej i ekwickiej, zahamował reformę: Tyberiusz został zlinczowany przez senatorów, jego brat Gajusz Grakchus, który z powodzeniem kontynuował jego dzieło, ogłoszony wrogiem państwa.. Kryzys w państwie trwał jednak nadal- w pełni ujawnił się podczas najazdu plemion Cymbrów i Teutonów, w celu ich pokonania władza w państwie przez wiele lat była skupiona w ręku jednego człowieka, wroga arystokracji, Caiusa Mariusa, który zreformował armię rzymską a przede wszystkim oparł ją na zaciągu ochotniczym, niezależnie od cenzusu majątkowego. Proletaryzacja armii zapoczątkowała nową fazę kryzysu: bezrolni legioniści domagali się ziemi po zakończeniu służby, a nie mogąc liczyć na poparcie rządzącej oligarchii, nadzieje swe pokładali w wodzu; ten zaś, pewien poparcia żołnierzy, mógł z ich pomocą osiągnąć, co chciał, nawet, jeśli oznaczało to wystąpienie przeciw państwu. Niemożność spełnienia, przez podejmowanie inicjatyw ustawodawczych, ekonomicznych żądań żołnierzy, proletariuszy oraz ambicje- i możliwości- ich wodzów doprowadziły na pocz. I w. do załamania się consensusu traktującego ustrój republikański jako wartość najwyższą, a w konsekwencji do wojen domowych.
Epokę wojen domowych rozpoczęła wojna ze sprzymierzeńcami italskimi, (90r.), którzy nie otrzymawszy obywatelstwa rzymskiego, osiągnęli swój cel przez zbrojne powstanie. Zwycięzca w I wojnie domowej (88–81 r.), Sulla ogłosił się obrońcą powagi senatu, ale stosował terror przy pomocy armii, którą opłacał majątkami przeciwników politycznych. Po jego abdykacji arystokracja senatorska nie odzyskała kontroli nad państwem, bo kryzysy zewnętrzne (wojny z Mitrydatesem IV) i wewnętrzne (wojna z wygnańcami demokratycznymi w Hiszpanii, powstanie Spartakusa) były rozwiązywane przez tworzenie nadzwyczajnych stanowisk, dających piastującym je osobom władzę nad wielkimi armiami i kontrolę zasobów wielu prowincji, a nawet całego państwa. Konsekwencją skupienia olbrzymiej władzy w rękach jednostek były wielkie podboje (Wschodu aż do Eufratu przez Pompejusza Wielkiego i Galii przez Cezara) oraz tworzenie niemal prywatnych armii, w dużej mierze opłacanych łupami wojennymi. Już nieformalne porozumienie trzech dynastów, Pompejusza Wielkiego, Krassusa i Cezara (I triumwirat) dało im skuteczną władzę nad państwem; II wojna domowa (49–45 r.) była zasadniczo konfliktem między Cezarem i Pompejuszem, dążącymi do jedynowładztwa. Zwycięski Cezar rozpoczął generalną przebudowę państwa, ale zginął (44 r.) jako ofiara spisku nieprzejednanych republikanów. III wojna domowa i jej kontynuacje (44–36 r.) między cezarianami (II triumwirat; adoptowany syn Cezara- Oktawian, Antoniusz i Lepidus) a obrońcami Republiki była właściwie wojną między zorganizowanymi jako armia proletariuszami rzymskimi a warstwami posiadającymi Italii. Między zwycięzcami, Oktawianem i Antoniuszem, rychło doszło do wojny; Antoniusz, pokonany pod Akcjum, popełnił samobójstwo, a Oktawian stał się jedynowładcą (30 r.).
Koniec demokracji Ateńskiej nastąpił po śmierci Aleksandra Wielkiego Wielkiego 323r. p.n.e. kiedy to Macedończycy obieli władzę. W obu starożytnych państwach zmierzch nadszedł po konflikcie zbrojnym i zwycięstwie jednej ze stron.
Republika Ateńska i Republika Rzymska zostały zbudowane na tych samych filarach. Oba rodzaje republik mają podobieństwa i różnice. Najważniejszym podobieństwem jest to, że władzę centralną nie sprawuje jeden władca w przeciwieństwie do monarchii. Republika to ustrój, w którym władza jest sprawowana przez organ wyłoniony w wyniku wyborów. I taką właśnie zasadę zachowywały te dwie republiki. W starożytnych Atenach działało zgromadzenia ludowe, w którym mogli uczestniczyć wszyscy obywatele. Odpowiednikiem tej rady w Rzymie modła być Komicja, czyli zgromadzenie ludności podzielonej na trzy rodzaje zgromadzeń. Działała także rada pięciuset, która była organem doradczym a także nadzorowała pracę urzędników. W Rzymie działał także senat, którego działalność nie występowała w Atenach. W obu republikach byli powoływani urzędnicy, którzy mieli dokładnie wyznaczone swoje uprawnienia, prawa i obowiązki. Obie Republiki upadły pod wpływem przemocy. Różnica jednak polega na tym, że Ateny upadły pod wpływem podboju państw zewnętrznych a Republika Rzymska z powodu kłótni i chęci władzy dwóch najmocniejszych postaci z II triumwiratu.