Apokalipsa dosłownie oznacza odsłonięcie, objawienie ( gr. apokàlypsis ) . Jest to szczególny rodzaj wypowiedzi biblijnej, który opisuje tajemnice czasów ostatecznych ( czyli koniec świata ) i wyjaśnia sens dziejów. Przepowiada przyszłe losy, grozi, pociesza i przestrzega ludzkość. Apokalipsa św. Jana prezentuje także walkę dobra ze złem, upadek ludzkości i przywracanie ładu świata. Odznacza się ona rozbudowaną symboliką. Znane symbole to: cztery zwierzęta ( lew, wół, orzeł i zwierzę o ludzkiej twarzy ), bestia – Antychryst, smok walczący z kobietą, siedem trąb i siedem pieczęci.
Do Apokalipsy św. Jana nawiązywało wielu późniejszych twórców – czy to do całości proroctwa, wizji końca świata czy do pojedynczych symboli.
„Dziady cz. III” A. Mickiewicz – Widzenie ks. Piotra
Ksiądz Piotr przeżył widzenie, które jest odpowiedzią Boga - mistycznym uniesieniem, w którym dane jest mu widzieć dzieje Polski i jej przyszłość. Wizja jest romantyczną realizacją hasła mesjanizmu narodowego, bo ksiądz Piotr widzi dzieje Polski ułożone na wzór dziejów Chrystusa - męczeństwo polskiego narodu ma zbawić inne ludy walczące o wolność.
Widzenie księdza Piotra:
1. Spojrzenie z "lotu ptaka" - splątane drogi wiodące na północ, mnóstwo wozów wiozących Polaków na Sybir. Porównanie cara do biblijnego Heroda - mordercy dzieci.
2. Wizja pojedynczego człowieka, który ocalał i będzie wskrzesicielem narodu.
Jego imię - czterdzieści cztery (mesjanizm jednostki).
3. Naród "związany" i Europa, która "nad nim się urąga". Wizja procesu na wzór losów Chrystusa. Porównanie Gala (Francja) do Piłata, który "umywa ręce", ale jednak wydaje wyrok.
4. Droga krzyżowa - "Naród-Chrystus" dźwiga krzyż ukuty z trzech ludów (trzy zabory), a ramiona rozciąga na całą Europę.
5. Ukrzyżowanie - na wzór Matki Boskiej Naród opłakuje matka Wolność. W bok rani go żołdak Moskal.
6. Wniebowstąpienie - Naród unosi się ku niebu w białej szacie, lecz przemienia się w portret wybawcy - namiestnika wolności.
Wizja jest niejasna. Postać o trzech obliczach stoi na trzech stolicach i trzech koronach - pognębienie zaborców. Powtarza się jego imię - czterdzieści cztery. Obrazy z Widzenia księdza Piotra są niejasne, pełno w nich symboli, niedomówień i zagadek (podobnie jak w objawieniach biblijnych, np. Apokalipsa św. Jana). Losy narodu polskiego ukazane są wyraźnie na wzór dziejów Chrystusa, poszczególne zdarzenia mają swoje analogie - dlatego cała wizja jest literacką realizacją koncepcji: "Polska Chrystusem narodów" (mesjanizm).
Widzenie księdza Piotra jest stylizowane na apokaliptyczno-profetyczne.
Widzenie księdza Piotra w Wielkiej Improwizacji w III cz. "Dziadów" Adama Mickiewicza, ma charakter apokaliptyczny. Z kataklizmu wyłania się nowy świat, na czele którego stanie "wskrzesiciel narodu".
„Dies irae” Jan Kasprowicz
„Dies irae” czyli dzień gniewu, nawiązuje do Apokalipsy św. Jana. Tematem jest sąd ostateczny i koniec świata. Tytuł utworu zaczerpnął poeta ze średniowiecznego hymnu, który został napisany na przełomie XII/XIII wieku, najprawdopodobniej przez Tomasza Celano. Już pierwsza strofa utworu przynosi wizję dnia, w którym rozpęta się gniew boży: „Trąba dziwny dźwięk rozsieje, ogień skrzepnie, blask ściemnieje, w proch powrócą światów dzieje”. Sędzia nadchodzi. Ludzkość jest samotna, opuszczona, nie ma kto ulitować się nad nią. Chrystus który pojawia się na nieboskłonie jest tylko biernym obserwatorem. Na Jego twarzy maluje się martwota, ma przygasające oczy. Nie wykazuje zainteresowania rozgrywającymi się wydarzeniami, nie współczuje. To nie jest Chrystus – obrońca ludu. Rola Boga jako opiekuna ludzkości zostaje tu poddana w wątpliwość, przecież to przez Niego „w proch nicości wracają Jego światy”. Człowiek jest „liściem oderwanym od Bożego drzewa” , który w Dzień Sądu traktowany jest jak „garść kurzu porwana cyklonem” . Ludzkość nazwaną „pokoleniem biednym” czeka tylko jedno – „wielki wszechmocny ból”. Podmiot liryczny nazywa się Adamem, jest on symbolem wszystkich grzeszników, ofiara zła symbolizowanego przez Ewę. Ona równie pojawia się na niebie. Jej naga powabna postać jest widoczna, kokietuje, do nagich piersi tuli węża upajając się grzechem, pragnie rozkoszy cielesnych.
Podmiot liryczny zwraca się do Chrystusa słowami: „Kyrie elejson” , lecz on nie reaguje. Świat się kończy, zło nadal kusi i działa, a dobro jest bierne ( w apokaliptycznej wizji końca występowały dwie równorzędne siły: dobro i zło). W tej wizji końca niebiosa przestają być ostoją. Chmury powoli opuszczają się na świat, są ciężkie, nieprzyjemne, przyjmują dziwne kształty. Niebo wgniata góry w ziemię ,lamie drzewa, kosówki wyprężają swe ciała , chcą przytrzymać się ziemi, lecz giną w bólu ( personifikacja ). Obraz końca świata napawa grozą, jest przerażający: ziemia się rozpada, drzewa „padają strzaskane”, wypełzają węże, jaszczurki, żmije, rzeki i morza spływają krwią, z ziemi wyrastają miliardy krzyży „… i rosną i rosną w jakiś dziwny las”.
W słowach Adama, że „zabrał z Ogrodu to nadludzkie brzemię przygniatającej winy” tkwi zarzut wobec Boga. Stwórca najpierw pozwolił człowiekowi zgrzeszyć, a potem obarczył go za to odpowiedzialnością na wieki. Od tamtego czasu ludzie żyją w cierpieniu, którego symbolem są krzyże.
Na krzyżach rozpięte są ciała wijące się z bólu, te ciała przybiła do krzyży „nielitościwa dłoń” – jest to kolejny zarzut stawiany Bogu.
Adam prosi o zmiłowanie, jednak Chrystus nie reaguje na jego wołanie, on tylko opuszcza i podnosi powieki. Rozpoczyna się Sąd, na którym Bóg udowadnia Swą obojętność wobec toczących się wydarzeń. Wołanie Adama wyrzucające Bogu nieczułość, przypomina prometeizm Gustawa – Konrada w Wielkiej Improwizacji. Tutaj jednak pomiot liryczny posuwa się dalej, nazywając Boga „Ojcem rozpusty”, „przyczyną grzechu” . oskarża Go o głuchość na ludzkie prośby i brak miłosierdzia. Wyrzuca Najwyższemu że stworzył nas słabymi, podatnymi na grzech, więc jakim prawem chce nas za to sądzić. . Bóg – Sędzia zostaje wykreowany na zwycięzcę ( przygniata ludzi stopą ). Adam czuje się oszukany przez „kamiennego, lodowatego Boga”, przez którego jest „wygnańcem z Raju, tułaczem nieszczęśliwym zesłanym aby konać”. W Bogu upatruje źródło grzechu, zemsty i zdrady. Oskarża Go o rozpustę i Koniec Świata. Mówi Mu:
„Nic, co się stało pod sklepieniem niebiosów,
bez Twej się woli nie stało”
Obrazy końca świata w hymnie są charakterystyczne dla katastrofizmu, zjawiska wynikającego z przekonania o kryzysie wszelkich wartości, o nadchodzącym zmierzchu cywilizacji.
Inne przykłady:
Walka z szatanem – poezja M. Sępa – Szarzyńskiego „O wojnie naszej którą wiedziemy z szatanem...”
Twórczość romantyków:
- Juliusz Słowacki "Uspokojenie" - widzenie Apokalipsy na planie dziejów politycznych narodu, który zmartwychwstanie do wolności
- Zygmunt Krasiński "Nie-Boska komedia" - kataklizm jest tylko przejściowym etapem ku nowemu życiu.
- Literatura wojenno - okupacyjna
- "Medaliony" Zofii Nałkowskiej, "Rozmowy z katem" Kazimierza Moczarskiego
Poeci współcześni
- Czesław Miłosz w "Piosence o końcu świata" ukazuje go jako coś oczywistego, nagłego, nieuniknionego, który można wywołać nieprzemyślanymi decyzjami i postępowaniem.
- Z. Herbert – „U wrót doliny”, „Siódmy anioł”
- E. Stachura – „Sanctus”
Proza
- "Małą Apokalipsę" Tadeusza Konwickiego w tym utworze autor ukazuje naszą, polską apokalipsę
- Umberto Eco – „Imię róży”