Chiny

Chiny, Zhongguo, Chińska Republika Ludowa, Zhonghua Renmin Gongheguo, państwo w środkowej i północnej części kontynentu azjatyckiego. Obszar 9571 tys. km2 (bez Tajwanu).

Chiny graniczą na północy z Rosją i Mongolią, na wschodzie z Koreańską Republiką Ludowo-Demokratyczną, długi odcinek granicy wschodniej wyznaczają wybrzeża mórz: Żółtego, Wschodniochińskiego i Południowochińskiego, na południu graniczą z Wietnamem, Laosem, Myanmar, Indiami, Bhutanem i Nepalem, na zachodzie z Afganistanem, Tadżykistanem, Kirgistanem i Kazachstanem.
1134 mln mieszkańców (1990), co daje średnią gęstość zaludnienia 119 osób/km2.

Stolica Pekin, 6,8 mln mieszkańców (1991).

Inne większe miasta: Shanghai (7,9 mln, 1992), Tianjin (5,6 mln, 1991), Shenyang (4,4 mln, 1991) Wuhan (3,6 mln, 1991), Guangzhou (3,5 mln, 1991).

Podzielone administracyjnie na 22 prowincje (bez Tajwanu), 5 okręgów autonomicznych, 3 miasta wydzielone.

Językiem urzędowym jest chiński.

Waluta narodowa - jan dzieli się na 10 jiao i 100 fenów.

Ludność

W 1991 w miastach zamieszkiwało 26% ludności. Społeczeństwo tworzą w ogromnej większości Chińczycy Han (92% ogółu) oraz ludy Zhuang (1,4%, tj. około 16 mln), Huei (0,8%, tj. około 9 mln), Mandżurowie (0,8%, tj. około 9 mln), Miao (0,7%, tj. około 8 mln).

Ogółem terytorium Chin zamieszkują przedstawiciele ponad 50 narodowości. Najliczniejszą wspólnotę religijną tworzą wyznawcy taoizmu (20,1% społeczeństwa), kolejne miejsca zajmują buddyści (6%), muzułmanie (2,4%), chrześcijanie (0,2%).

Polityka komunistycznego rządu doprowadziła do sytuacji, w której aż 71,2% ogółu społeczeństwa deklaruje się jako bezwyznaniowi. Analfabeci 27%. Przeciętna długość życia mężczyzn 68, kobiet 72 lata.

Warunki naturalne

Chiny są krajem kontynentalnym. Lądowe granice mają długość 24 tys. km, morskie 12 tys. km. Dostęp do mórz tylko we wschodniej części (Morze Żółte, Wschodniochińskie i Południowochińskie). Biorąc pod uwagę dwa czynniki: ukształtowanie pionowe i ilość opadów, można w Chinach wyodrębnić dwie wielkie krainy geograficzne: Chiny suche i monsunowe (wilgotne).

Chiny suche obejmują zachodnią i północną część kraju. Wskutek oddalenia od mórz i osłonięcia przez łańcuchy górskie ilość opadów jest tu mała, rozwój osadnictwa i gospodarki następuje znacznie wolniej niż w Chinach monsunowych. W obrębie Chin suchych wyodrębnić można mniejsze krainy: płaskowyże i góry Xizangu (Tybet), pustynie Xinjiangu (Sinkiangu) i pustynno-stepowe wyżyny Mongolii Wewnętrznej.
Południowe granice Xizangu wyznaczają najwyższe na świecie góry, Himalaje, z najwyższym szczytem Mount Everest (8848 m n.p.m.), na zachodzie wyżyny leżą Karakorum (K-2, 8611 m n.p.m.) oraz Pamir, od północy natomiast granice regionu wyznaczają pasma Kun Lun i Nan. Region Xinjiangu obejmuje kotliny Tarim i Jungar oddzielone łańcuchem górskim Tian Shan (Tien-szan), ze szczytami przekraczającymi 7000 m n.p.m. Klimat Xinjiangu i wyżyn Mongolii Wewnętrznej jest suchy i gorący.

Chiny wilgotne (monsunowe) zwane są często Chinami właściwymi, obejmują 18 starych chińskich prowincji, są najgęściej zaludnione i najlepiej rozwinięte. Obejmują swoim obszarem trzy mniejsze regiony: Mandżurię na północnym wschodzie, krainę dorzeczy Huang-he i Chang oraz Chiny Południowo-Wschodnie.

Obszary południowej Mandżurii znajdują się w zasięgu letnich monsunów, występują tu, szczególnie w górach, duże obszary leśne, gleby są bardzo urodzajne. Doliny rzek Huang-he i Chang zbudowane są z osadów aluwialnych, stanowią strefę przejściową między wyżynami Xizangu a nizinami.

Urodzajne gleby tego regionu i duża ilość opadów pozwalają na intensywny rozwój gospodarki rolnej. Kraina dorzeczy Huang-he i Chang jest kolebką chińskiej cywilizacji.

Tutaj przed 4 tysiącami lat powstały pierwsze zalążki państwa chińskiego, na tym obszarze znajdowały się wszystkie historyczne stolice państwa, włącznie z obecną - Pekinem (Beijing). Chiny Południowo-Wschodnie otrzymują największą ze wszystkich omawianych krain ilość opadów.

W odróżnieniu od nizin, Huang-he i Chang stanowią region zajęty przez wyżyny i góry. Posiadają gęstą sieć rzeczną (Mekong, Rzeka Zachodnia, Li). Stanowią ważny region gospodarczy, skupiła się tutaj uprawa ryżu i herbaty.

Historia

Chiny są drugą, obok Mezopotamii, kolebką najstarszej i do dziś przetrwałej cywilizacji światowej. Pierwsze wzmianki o Chinach, pochodzące z 1600 p.n.e., dotyczą państwa plemiennego o ustroju niewolniczym (Szang In). Do III w. p.n.e. Chiny były rozbite na wiele wzajemnie zwalczających się państewek. Jednolite państwo powstało w 221 p.n.e. z inicjatywy króla Czeng, założyciela dynastii Cin. Podczas panowania tej dynastii wybudowano Wielki Mur Chiński, który spełniał rolę systemu obronnego przeciwko najazdom Hunów.

W okresie panowania dynastii Han (206 p.n.e. - 220 n.e.) Chiny wytworzyły swoją własną kulturę, która przetrwała do dnia dzisiejszego. Państwo przeżywało okres wielkiego wzrostu, znacznie rozszerzyło swoje terytoria, uruchomiło Szlak Jedwabny.

W latach 618-907 za panowania dynastii Tang, Szlak Jedwabny stał się największym szlakiem handlowym na świecie, a kultura chińska i buddyjska (buddyzm) osiągnęły wysoki poziom rozwoju.
W 1211 Chiny zostały podbite przez Czyngis-chana, którego wnuk Kubilaj ogłosił się cesarzem i założył dynastię Jan. Rządy dynastii mongolskiej wywołały opór i bunty ludności, w ich wyniku władzę przejęła dynastia Ming (1368-1644). Za czasów panowania tej dynastii powstało wiele świątyń i pałaców, sztuka chińska osiągnęła szczyt swego rozwoju, nastąpiła stabilizacja gospodarcza i polityczna.
W XVI w. wezwani przez Portugalczyków (założycieli kolonii w Makao) na pomoc w stłumieniu powstania Mandżurowie, przejęli władzę w państwie i założyli dynastię Cing (1644-1911). Ostatni władca tej dynastii, poprzez zbyt biurokratyczne sprawowanie rządów doprowadził do konfliktów wewnętrznych i upadku gospodarczego kraju. Pod koniec XIX w. Chiny stały się jednym z najbiedniejszych państw świata. W latach 1840-1860 Chiny stoczyły z Francją i Wielką Brytanią trzy przegrane wojny, tzw. opiumowe, które doprowadziły do wybuchu największego w dziejach kraju powstania chłopskiego (powstanie Tajpingów, 1851-1864) oraz zmieniły cesarstwo chińskie w kraj półkolonialny.

Proklamowanie republiki

W 1911, w wyniku rewolucji burżuazyjno-demokratycznej, proklamowano Republikę Chińską, której prezydentem został Sun Jat-sen, utworzono partię Kuomintang. W 1912 uchwalono tymczasową konstytucję oraz otwarto Zgromadzenie Narodowe. W 1921 powstała Komunistyczna Partia Chin (KPCh), która w 1924 zainicjowała i stanęła na czele buntu chłopskiego.

W 1931 rozpoczęła się japońska inwazja Chin. Agresorzy na zajętych przez siebie obszarach utworzyli marionetkowe cesarstwo Mandżukuo ze stolicą w Changchun. Sukcesy Japonii doprowadziły do porozumienia KPCh z Kuomintangiem, które miało na celu wspólną walkę z najeźdźcą. Dalszy wzrost pozycji KPCh nastąpił w wyniku przystąpienia ZSRR do wojny z Japonią.

W 1945 Kuomintang, przy pomocy Stanów Zjednoczonych, podjął walkę z komunistami, która przekształciła się w wojnę domową, zakończoną zwycięstwem sił kierowanych przez KPCh. W 1949 powstała Chińska Republika Ludowa z przewodniczącym Mao Tse-tungiem na czele. Na początku lat 50., we współpracy z ZSRR, w Chinach przeprowadzono reformę rolną i nacjonalizację przemysłu.

Rewolucja kulturalna

W latach 1966-1976 miała miejsce w Chinach tzw. rewolucja kulturalna, w wyniku której represjami objęto ponad 700 tys. osób, ponad 32 tys. z nich zginęło. Po śmierci Mao Tse-tunga i tzw. przewrocie październikowym (1976) inspiratorzy rewolucji zostali usunięci ze stanowisk, aresztowani i osądzeni.

Nowe władze chińskie zainicjowały politykę liberalizacji gospodarki i zacieśnienia współpracy handlowej z krajami zachodnimi. W 1979 wypowiedziały ZSRR układ o przyjaźni i współpracy, podpisały traktat o pokoju i przyjaźni z Japonią, nawiązały stosunki dyplomatyczne ze Stanami Zjednoczonymi.

W 1982 zapoczątkowano reformy społeczne i gospodarcze mające na celu zdecentralizowanie zarządzania gospodarką i stworzenie systemu socjalistycznej gospodarki rynkowej. W 1989 w Pekinie odbyły się masowe demonstracje sił demokratycznych, w których wzięły udział miliony osób. Siły rządowe dokonały masakry studentów protestujących na Placu Tiananmen, zabijając i raniąc tysiące ludzi.

Ustrój polityczny

Chiny są państwem komunistycznym. Niepodzielną władzę w kraju sprawuje Komunistyczna Partia Chin. Niemal wszyscy członkowie parlamentu, 2977 osób, należą do KPCh. Osoby na najwyższe stanowiska państwowe pochodzą z aparatu partyjnego, swą działalność państwową zwykle wiążą z kierowniczymi pozycjami w KPCh.

Na wielką skalę naruszane są prawa człowieka, m.in. prawo do wolności słowa. Wszelkie przejawy nieposłuszeństwa wobec polityki partii karane są z całą surowością. Według danych Amnesty International, na 20 lat pozbawienia wolności skazywano osoby, które skorzystały z prawa do swobodnej wypowiedzi lub wolności zgromadzeń. Ta sama organizacja oszacowała liczbę egzekucji przeprowadzonych w 1991 na około 20 000.

Gospodarka

Gdy w 1949 do władzy doszła KPCh, sytuacja gospodarcza Chin była bardzo zła. Kraj był ekonomicznie zacofany i wyniszczony trwającymi na jego obszarze od ponad dwóch dziesięcioleci wojnami. Chiny przed wojną posiadały dobrze rozwinięty przemysł ciężki, skupiony na obszarze Mandżurii, lecz pod koniec wojny Rosjanie, którzy zajęli ten region wypierając okupacyjne wojska japońskie, wywieźli większość maszyn i wyposażenia tamtejszych zakładów.

Panująca w okresie powojennym hiperinflacja zdewaluowała wartość chińskiej waluty i doprowadziła do zaniku handlu z użyciem pieniądza. Systemy irygacyjne o podstawowym znaczeniu dla gospodarki rolnej były w dużej części zniszczone. W 1949 produkcja przemysłowa podstawowych wyrobów, takich jak przędza bawełniana, wyroby odzieżowe, węgiel i stal spadła do poziomu od 1/5 do 2/3 produkcji przedwojennej. Największe zakłady przemysłowe kraju znajdowały się w posiadaniu zagranicznych przedsiębiorców, podobnie jak i większa część linii kolejowych i banków. Chiny były wówczas jednym z najsłabiej rozwiniętych krajów świata, dochód narodowy, w przeliczeniu na jednego mieszkańca, najlepszy syntetyczny wskaźnik sytuacji gospodarczej kraju, sytuował je wśród państw najuboższych.
Realizację powojennej polityki gospodarczej rozpoczęto od nacjonalizacji w przemyśle i kolektywizacji gospodarstw wiejskich. Do połowy lat 50. "socjalistyczna transformacja własnościowa" została ukończona. Rozwój gospodarki przebiegał w rytmie pięcioletnich planów, które wyznaczały cele w zakresie wzrostu inwestycji, dochodu narodowego i wielkości produkcji poszczególnych dóbr i usług. Największy nacisk w tym okresie położono na alokację środków do branż produkujących dobra inwestycyjne.

W późnych latach 70., po śmierci Mao Tse-tunga, nowi przywódcy KPCh zdecydowali się na wprowadzenie poważnych zmian w gospodarce. Państwo znacząco ograniczyło swoją ingerencję w sprawy ekonomii, podjęto próbę stworzenia gospodarki socjalistycznej (socjalizm) opartej (częściowo) na zasadach rynkowych. Nowy system wprowadził duże zmiany w gospodarce rolnej, opartej dotychczas o kolektywy produkcyjne liczące po około 20-30 tys. członków.

Zgodnie z zasadami nowej polityki, pojedyncza rodzina otrzymywała w dzierżawę pewną ilość ziemi, za co miała odprowadzać określoną ilość produktów rolnych. W przemyśle zmiany ograniczyły się do sposobu zarządzania i organizacji pracy oraz próby stworzenia systemu oceny przedsiębiorstw opartego o jego rentowność, nie, jak dotychczas, o globalną wielkość produkcji. Reformy w rolnictwie zakończyły się spektakularnym sukcesem, produkczącwzrosła w sposób znachary, na ocenę zmian w przemyśle jest jeszcze za wcześnie.

Bogactwa naturalne

Największym niedostatkiem zasobów naturalnych Chin jest niewielka ilość ziem uprawnych i obszarów leśnych w stosunku do ogromnej liczby mieszkańców. Zajmując trzecie miejsce w świecie pod względem wielkości terytorium, Chiny posiadają tylko 100 mln ha ziem uprawnych (10% powierzchni kraju), co daje na jednego mieszkańca mniej niż 0,1 ha. Współczynnik ten jest jednym z najniższych w świecie.
Chiny posiadają duże zasoby rud żelaza i metali nieżelaznych. Eksploatuje się pokłady chromu i niklu, w kraju znajdują się liczne złoża rud metali rzadkich, wykorzystywanych jako dodatki uszlachetniające w hutnictwie i przy produkcji broni nuklearnej. Posiadają duże złoża antymonu, miedzi, złota, tytanu, cynku i ołowiu oraz największe, szacowane na 60% światowych zasobów tego metalu, pokłady wolframu.
Potencjał energetyczny kraju zaliczany jest do największych w świecie. Zasoby węgla kamiennego, około 100 mld ton, tj. 16% w skali całego świata, ustępują wielkością tylko pokładom amerykańskim i rosyjskim. Trudno w tej chwili ocenić zasobność złóż ropy naftowej, gdyż prowadzone od połowy lat 80. poszukiwania w dnie morskim mogą znacznie zmienić dzisiejszy stan rzeczy. Udokumentowane już złoża lądowe szacuje się na 3-5 mld ton, tj. 4% rezerw światowych.

Potencjał hydroenergetyczny kraju jest zdecydowanie największy na świecie. Do tej pory jedynie znikoma jego część jest wykorzystywana.

Rolnictwo i rybołówstwo

Chińska gospodarka rolna pokonała swój największy problem, którym był niedostatek ziem uprawnych. Dzięki zastosowaniu systemów irygacyjnych uprawia się na wielką skalę zboża, głównie ryż i pszenicę, kukurydzę, a także rośliny oleiste (soja, arachidy, rzepak, sezam), strączkowe, bataty i ziemniaki.

Najważniejszą rośliną przemysłową jest bawełna. Poważne znaczenie mają także uprawy juty i tytoniu. Ponadto występują plantacje owoców cytrusowych, herbaty, trzciny i buraków cukrowych.
Hodowla w porównaniu z produkcją roślinną ma znaczenie drugorzędne. Do najbardziej rozpowszechnionych zwierząt gospodarskich zalicza się bydło, trzodę chlewną, owce, kozy i konie, lokalnie wielbłądy, osły, muły, jelenie mandżurskie. Masowo hodowany jest drób, kraj zajmuje jedno z czołowych miejsc w świecie w hodowli jedwabnika morwowego.

Rybołówstwo odgrywa ważną rolę w uzupełnianiu bilansu żywnościowego kraju. Poza rybami odławia się skorupiaki, małże, trepangi i inne zwierzęta morskie.

Przemysł

Jest najdynamiczniej rozwijającym się sektorem chińskiej gospodarki. Chiny rozwijając się przez trzy dekady, od 1949, w średnim tempie 10% rocznie, przekształciły się w światową potęgę przemysłową. Obecnie są wiodącym producentem bawełnianej przędzy i odzieży, znajdują się w czołówce wytwórców cementu, węgla, kwasu siarkowego, stali i energii elektrycznej.

W porewolucyjnych Chinach, zgodnie z socjalistycznymi koncepcjami rozwoju gospodarczego, przy współudziale ZSRR i innych krajów socjalistycznych, rozbudowano do ogromnych rozmiarów przemysł metalowy i maszynowy.

Wiele uwagi poświęcono produkcji obrabiarek, silników i maszyn ciężkich. Rozpoczęto produkcję traktorów, samochodów osobowych i ciężarowych. Duże znaczenie w warunkach chińskich posiada produkcja rowerów. W ostatnich czasach Chiny stały się wielkim producentem takich dóbr powszechnego użytku, jak: zegarki, maszyny do szycia, pralki i lodówki.

Przemysł elektrotechniczny jest stosunkowo młody, lecz bardzo dynamiczny. Rozwija się w oparciu o współpracę z firmami zagranicznymi, głównie japońskimi, wytwarzając przede wszystkim komputery, radioodbiorniki, telewizory i inne urządzenia elektroniczne.

Także przemysł chemiczny został stworzony niemal od podstaw w okresie istnienia ChRL. W związku z rosnącym wydobyciem ropy naftowej następuje szybka rozbudowa przemysłu rafineryjnego, dużą wagę przywiązuje się do produkcji nawozów sztucznych, szybko wzrasta ilość wytwarzanych tworzyw i włókien sztucznych, kauczuku syntetycznego.

Tradycyjną specjalnością chińską jest przemysł jedwabniczy, który nie może jednak równać się pod względem wielkości produkcji z przemysłem bawełnianym.

Z ważniejszych gałęzi przemysłu przetwórstwa spożywczego wymienić należy cukrownictwo, przy rozwoju którego znacznej pomocy Chinom udzieliła Polska.

Pomimo wielkich osiągnięć w procesie industrializacji kraju produkcja przemysłowa w przeliczeniu na jednego mieszkańca jest w przypadku wielu produktów znacznie niższa niż w rozwiniętych krajach przemysłowych.

Struktura zatrudnienia

Rolnictwo 60,2%, przemysł 21,9%, usługi 18,8%. Rolnictwo, skupiające ponad połowę ludności w wieku produkcyjnym, tworzy zaledwie 27% dochodu narodowego, wydajność pracy w tym sektorze jest więc czterokrotnie niższa niż w przemyśle, który dostarcza 42% dochodu.

Dochód narodowy i struktura handlu

W 2018 dochód narodowy wynosił 9,500 USD na 1 mieszkańca. Średnia stopa inflacji za lata 1980 - 91 - 5,8%. Do największych partnerów handlowych kraju należą: Hongkong, Japonia, kraje EWG, Stany Zjednoczone i Korea Południowa. Obroty z zagranicą w 1992 wynosiły: import - 80 600 mln USD, eksport - 85 000 mln USD.

Informacje turystyczne

Miejsca godne odwiedzenia - Pekin, Wielki Mur, Kanton, Szanghaj, Si'an, Hangzhou, Tybet.