Fleksja

Fleksja - dział gramatyki zajmujący się opisem form wyrazowych Wyróżniamy 10 części mowy, z których 5 odmienia się (czasownik, rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek), a 5 jest nieodmiennych (przysłówek, przyimek, spójnik, wykrzyknik, partykuła).

Fleksja
a) dział języka obejmujący zjawisko związane z odmianą wyrazu.
b) dział gramatyki, którego przedmiotem są te zjawiska.

Zadania fleksji:
a) określenie kryteriów podziału form wyrazowych pomiędzy wyrazy danego języka, a także kryteriów uporządkowania form w tych wyrazach, któremu nadaje się postać tzw. paradygmatów.
b) opis budowy form wyrazowych.

Działy fleksji:
a) wg fleksji
• paradygmatyka fleksyjna
• syntagmatyka fleksyjna
(Bańko)
b) wg morfologii
• fleksja funkcjonalna
• paradygmatyka funkcjonalna
(Morfologia, 1998) c) tradycyjny (szkolny)
• deklinacja
• koniugacja

Fleksja a kształt słownika.
Na liście haseł nie ma wszystkich form wyrazowych. Zazwyczaj każdy wyraz reprezentowany jest przez jedną ze swych form, tzw. formę kanoniczną.
a) forma wyrazowa – jedna z form w jakiej występuje wyraz odmienny, a także jedyna forma w jakiej występuje wyraz nieodmienny.
b) forma kanoniczna – to wybrana forma wyrazu używana jako jego nazwa, oraz hasło w słowniku.

Fleksja a słowotwórstwo:
➢ I kot-0, kot-a, kot-u,kot-a, kot-em, kocie;
➢ II kot, kotek (mały kot), kocię (młody kot), kocisko (wielkie, brzydkie kocisko);
Relacje między formami z pierwszego rzędu są przedmiotem zainteresowań fleksji, a relacje między formami z drugiego rzędu są przedmiotem zainteresowań słowotwórstwa.
Formy z pierwszego szeregu są tworzone kategorialne. Formy kot, kot-a, kot-u, należą do jednego wyrażenia. Formy z drugiego szeregu są niekategorialne (ponieważ nie z każdego rzeczownika można utworzyć zgrubienia lub zdrobnienia). Kategorialność form wyrazowych i niekategorialność form pochodnych jest podstawową różnicą między fleksją a słowotwórstwem (należy jednak pamiętać, że granica między nimi jest dosyć płynna).
Gerundia zalicza się do czasowników: 'pisać' lub rzeczowników ' pisanie'.

Fleksja a składnia:
Zróżnicowanie form odmiany wyrazów ma związek z budową zdania i jego znaczeniem, np.: niektóre czasowniki wymagają dopełnienia w określonym przypadku. Pogwałcenie tej zasady prowadzi do błędu. Inne różnice między formami tego samego wyrazu mają charakter znaczeniowy. Niektóre kategorie odmiany wyrazowej, np. przypadek rzeczownika, mają charakter składniowy:
✗ Ojciec czyta gazetę. - podmiot.
✗ Brat ojca czyta gazetę. - przydawka;
✗ Widzę ojca. - dopełnienie bliższe;
✗ Brat został ojcem. - orzecznik;
Inne, np. liczba rzeczownika, mają charakter głównie semantyczny.

Paradygmatyka fleksyjna - dział fleksji obejmujący podział form wyrazowych między wyrazy i uporządkowanie funkcji paradygmatyki;

Wieloznaczność terminu wyraz:
wyraz – nieprzerwany ciąg liter ograniczony obustronnie pauzami i znakami.
* Co tu się dzieje? -> 4 wyrazy, 3 formy wyrazowe jedna forma wyrazowa składa się z dwóch słów z 'się'.

Forma wyrazowa - to jednostka tekstu ujmowana w kreślonym znaczeniu i funkcji gramatycznej, np.: jako rzeczownik w określonym przypadku i liczbie. Identyczne słowa mogą odpowiadać różnym formom wyrazowym.
* Co tu się dzieje? -> zaimek w Mianowniku
* Co tam masz? -> zaimek w Bierniku

Wyraz jako jednostka słownikowa albo systemu słownikowego to leksem, czyli abstrakcyjna
jednostka systemu języka reprezentowana w tekstach jako forma językowa.
* Co tu się dzieje, co tu się dzieje? -> 8 słów, 6 form wyrazowych, 4 jednostki bez powtórzeń.
* Co tu się dzieje, co tam masz? -> 7 słów okazów (egzemplarzy), 6 słów typów ('co' się powtarza), 6 form wyrazowych.

Przykład: Proszę Pani, ja Pani pomogę.

Kategoria fleksyjna i jej wartości:
Kategoria fleksyjna: danej części mowy to coś przez co odmieniają się leksemy tej części mowy, np. rodzaj jest kategorią fleksyjną przymiotników: wesoła, wesoły, wesołe, weseli, wesołe. Wartościami kategorii liczby są:
• liczba pojedyncza
• liczba mnoga
Wartościami kategorii przypadka są: Mianownik, Dopełniacz, Celownik, Biernik, Narzędnik, Miejscownik, oraz Wołacz.

Czasownik
Czasownik (co robi? co się z nim dzieje?) określa czynność lub stan. Odmienia się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony, czasem przez rodzaje. Dzieli się na: osobowe – takie w których możemy wskazać osobę, nieosobowe (bezokoliczniki, formy zakończone na –no, -to, imiesłowy) .

Imiesłowy dzielimy na: przymiotnikowe (czynne i bierne) i przysłówkowe (współczesne i uprzednie) .

Rzeczownik
Rzeczownik (kto? co?) nazywa osoby, rzeczy, zwierzęta oraz zjawiska, pojęcia (miłość) . Dzieli się na: osobowe i nieosobowe, żywotne i nieżywotne, pospolite i własne. Odmianę rzeczownika nazywamy deklinacją.

Przymiotnik
Przymiotnik (jaki? który? czyj?) nazywa cechy i właściwości. Odmienia się przez przypadki, liczby, rodzaje. Określa rzeczownik.

Liczebnik
Liczebnik (ile? ilu? który z kolei?) oznacza liczbę lub kolejność. Liczebniki dzielimy na: główne, porządkowe, zbiorowe, ułamkowe, nieokreślone.

Zaimek
Zaimek w zdaniu zastępuje inną cześć mowy. Istnieją dwa podziały zaimków. Ze względu na część mowy, którą zastępują w zdaniu: rzeczownikowe, przymiotnikowe, przysłówkowe, liczebne. Ze względu na znaczenie: osobowe, dzierżawcze, wskazujące, nieokreślone, upowszechniające, pytające, względne, zwrotne.

Przysłówek
Przysłówek (jak? gdzie? kiedy?) jest nieodmienną częścią mowy.

Przyimek
Przyimek jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. W zdaniu łączy się z rzeczownikiem lub zaimkiem tworząc wyrażenie przyimkowe. Oznacza zależności przestrzenne.

Spójnik
Łączy części zdania pojedynczego lub zdania składowe w zdaniu złożonym, nie pełni funkcji części zdania.

Wykrzyknik
Służy do wyrażania uczuć, przywoływania kogoś, naśladowania dźwięków otoczenia; nie pełni funkcji części zdania.

Partykuła
Służy wzmocnieniu sensu wypowiedzi lub jego zmianie, nie pełni funkcji części zdania.