Ruchy separatystyczne na Cyprze

Ruchy separatystyczne na Cyprze

Aby zrozumieć, w jakich warunkach kształtuje się separatyzm i jak dochodzi do konfliktów etnicznych oraz co w zasadzie powoduje, że przemoc jest środkiem osiągnięcia celu należy przeanalizować historie Cypru od początku. Trzeba zaznaczyć też, że Cypr jest ostatnim epizodem walki chrześcijan i muzułmanów w rejonie Morza Śródziemnego.
I ostatnim śladem ekspansji tureckiej w Europie.
Grecy zamieszkują Cypr już od XIII w p.n.e. Przez ponad 2 tyś lat wyspa ta znajdowała się pod wpływem kultury greckiej, rzymskiej i bizantyjskiej. W 1191 r została zajęta przez Krzyżowców, co doprowadziło do jej odseparowania od prawosławnej Grecji. W 1570 roku wyspę podbili Turcy. Osiedliła się tam ludność całkowicie odmienna od rdzennej, która szybko się asymilowała i dostosowała do etnicznej struktury wyspy. Turcy nie prowadzili przymusowej ani systematycznej islamizacji zajętego obszaru. Mimo to znaczna część Cypryjczyków przyjmowała tą wiarę, aby nie być postrzegana jako ludność drugiej kategorii. Przez blisko 300 lat panowania Turcy doprowadzili do upadku i częściowego wyludnienia. Spowodowało to niezadowolenie ze strony Greków, którzy w 1821r wzniecili powstanie. Turcja w ramach odwetu nakazała powiesić patriarchę Konstantynopola na bramie jego stambulskiego pałacu oraz arcybiskupa na drzewie na rynku w Nikozji. Ponad to zabito 3 biskupów i 400 notabli greckocypryjskich. W wyniku tych działań zaczęła się szerzyć idea przyłączenia Cypru do Grecji, czyli enosis(Meghali Idea).
W czasie trwania wojny turecko-rosyjskiej w latach 1876-1878, rozpoczęła się okupacja brytyjska Cypru. Miała ona na celu uniemożliwienie Rosji umocnienie się na Bałkanach. Wielka Brytania w porozumieniu z Francją chciały uniemożliwić temu mocarstwu przejęcie kontroli nad cieśninami na Morzu Śródziemnomorski. W wyniku umowy z sułtanem tureckim Wielka Brytania miała przeciwstawić się traktatowi rosyjskiemu z San Stefano. W zamian za to miała dostać pod władanie Cypr. 4 czerwca 1878 Anglia i Turcja tajną konwencję cypryjską, w ramach którego Ci pierwsi obejmowali Cypr (administrację, obronę) przy jednoczesnym zagwarantowaniu Turcji wolności religijnej oraz płacenie im odszkodowania za utracone dochody z wyspy w wysokości 92 800 funtów rocznie, przy jednoczesnym zastrzeżeniu, że w momencie gdy Rosja odda Turcji tereny podbite w Armenii umowa ta starci ważność.
Turcja byłą przez długi czas była popierana przez Wielką Brytanię. Stopniowo traciła sympatię Londynu ze względu na coraz większe ekonomiczne i polityczne wpływy niemieckie nad Bosforem. 5 listopada 1914r Wielka Brytania oficjalnie anektowała Cypr, kiedy to Turcja stanęła po stronie mocarstw centralnych. Rząd brytyjski uważał, że prędzej czy później Turcja zaatakuje Anglię, dlatego za wszelką cenę dążyła do porozumienia z Bułgarią i Grecją. Dlatego też w trakcie trwania I wojny światowej Brytyjczycy poufnie proponowali Grekom Cypr w zamian a możliwość usytuowania baz morskich na Krecie. Natomiast oficjalnie już w 1915r Grecja za udział w wojnie po stronie Ententy miała otrzymać Cypr. Do rozmów włączyła się Francja, która w konwencji francusko-brytyjskiej z 1920 zaznaczyła, że bez jej zgody Anglia nie może dokonywać żadnej cesji wyspy. Wielka Brytania otrzymała Cypr na mocy traktatu pokojowego z Sevres z 1920r lecz dopiero 3 lata później Turcja uznała aneksję w traktacie lozańskim. Od 1 maja 1925 roku wyspa oficjalnie nosiła status kolonii brytyjskiej.
Do 1930 Brytyjczycy swoją politykę w stosunku do Cypru kierowali przeciwko dążeniom do enosis. Chcieli tego dokonać przez poprawienie warunków życia. Uważali, że mieszkańcy będą woleli podlegać silnie rozwiniętemu państwu niż biednej Grecji. W tej walce używali głownie Turków. Jednak i przeciwko nim kierowali swoje działania, choćby w sferze religijnej. Ci w ramach ruchu oporu utworzyli w 1944r KATAK- Stowarzyszenie Mniejszości Tureckiej na Wyspie Cypr, a 1945 KMTHP- Narodową Partię Ludową Cypru. Obie te partie połączyły się w 1949 roku tworząc KTP- Partię Cypryjsko-Turecką.
Sytuacja uległa zmianie w 1950roku liderem kościoła na Cyprze został arcybiskup
Makarios III, jeden z zagorzałych zwolenników enosis. Wśród Greków cypryjskich udało mu się na powrót wzbudzić nadzieję na przyłączenie do Grecji. Aby tego dowieść w tym samym roku zorganizowano plebiscyt, w którym ludność grecka na Cyprze opowiedziała się za przyłączeniem. Jednak wyniku tego plebiscytu nie zostały uznane przez władze brytyjskie oraz Turcję. Dla Anglików wyspa ta, razem z Gibraltarem i Maltą tworzyła łańcuch baz morskich o znaczeniu zarówno militarnym jak i handlowum, więc nie mieli oni zamiaru oddać Cypru. Aby odzyskać autonomię Grecy powołali podziemną armię EOKA (Organizacja Narodowa Bojowników Cypryjskich). Rekrutacja rozpoczęła się 1952. Na jej czele stanął Georgios Grivas „Digheius”. Organizacja ta mogła liczyć na wsparcie ze strony Grecji, która szkoliła ich bojowników i wywiad oraz dostarczała na wyspę broń łodziami rybackimi, kutrami, pocztą. W wyniku przejęcia przez Brytyjczyków greckiego statku „Ajos Georgios” wiozącego broń i amunicje dla EOKA, rozpoczęcie akcji zbrojnej planowane na 1956r przyśpieszono na 1 kwietnia 1955r. Było to spowodowane strachem przed aresztowaniem członków organizacji. Początkowo Cypryjczycy sabotowali brytyjskie organizacje wojskowe. EOKA m.in. zbombardowała koszary, pojazdy wojskowe. Dochodziło również do morderstw greckich policjantów na Cyprze podejrzanych o współprace z Wielka Brytania. Ze strachu przed śmiercią brytyjscy informatorzy rozpoczynali współpracę z Grivasem.
W sierpniu 1955 Brytyjczycy doprowadzili do spotkania przedstawicieli Greków i Turków
w celu rozpoczęci negocjacji. Spotkanie to zakończyło się fiaskiem, gdyż odmienne były zdania owych zgromadzonych na temat przyszłości Cypru. Grecy chcieli niepodległości, Turcy natomiast opowiadali się za utrzymaniem status quo. Londyn mianował nowego gubernatora wyspy o nadzwyczajnych uprawnieniach. Był nim marszałek John Harding. Wprowadził on stan wojenny, godzinę policyjną oraz nakaz zdania broni pod groźbą kary śmierci. Na wiosnę 1956 Makarios został deportowany i internowany na Seszele za przechowywanie broni. Od tego momentu rozpoczęła się regularna wojna domowa. W wyniku przewagi militarnej Brytyjczyków, Grivas postanowił zmniejszyć ryzyko zbrojnych akcji EOKA. Wycofał się w góry Trodos, gdzie podzielił swoje oddziały. Walka przyjęła charakter partyzancki. Przechwytywali oni małe patrole lub pojedyncze pojazdy. W tym czasie miejscy nacjonaliści likwidowali Turków i komunistów greckich skupionych wokół partii AKEL. Nie byli oni łatwym celem dla Brytyjczyków. Z tego też powodu akcja „Pepperot” została skierowana przeciwko partyzantom z Trodos. W wyniku tego zginęło 30 osób a sam Grivas ledwo uszedł z życiem. W odwecie miejska partyzantka EOKA dokonała najgwałtowniejszych zamachów w przeciągu całej wojny. Ich działania nie spotkały się z uznaniem wielu członków organizacji, którzy zaczęli udzielać anonimowych informacji władzom brytyjskim. Za ich sprawą zlokalizowano kryjówkę najbliższego współpracownika Grivasa- Georgiosa Axfentiou i jego ludzi w klasztorze Makheris w Trodos. Grivas aby przerzucić ludzi z gór doprowadził do zawieszenia broni w marcu 1957, uwalniając jednocześnie Makariosa 28 marca.
Turcy w tym czasie wyszli z propozycją podziału wyspy 2/3 dla Grecji, 1/3 dla nich, która została odrzucona. Wkrótce potem Grecy zerwali rozejm. W odpowiedzi na ten czyn, Turcy za zgodą Wielkiej Brytanii, powołali do życia Organizacje Bojową Turków Cypryjskich- TMT (organizacja tureckiego oporu) inaczej VOLKAN. Służyli swą pomocą Anglikom poprzez patrole i zamachy na Greków. Nowy gubernator Cypru sir Hugh Foot wzmocnił działania mające na celu utrudnienie funkcjonowania EOKA. Nakazał kontrolę przesyłek i zakaz sprzedaży niektórych środków chemicznych by tym sposobem uniemożliwić produkcje bomb. Grivas postanowił zmienić taktykę. Jego nowym sposobem walki stało się niepłacenie podatków i uliczne manifestacje. Sprawiło to zaostrzenie konfliktu grecko-tureckiego. Dochodziło do licznych zamieszek i groźba wybuchu regularnej wojny domowej była realna. Aresztowano ok. 2000 ludzi podejrzanych o współpracę z EOKA. W ramach zemsty Grecy dokonywali zamachów na brytyjskich dowódców. 26 września 1958 roku raniono generała D. A. Kendrew i zamordowano żonę jednego z brytyjskich żołnierzy, żądano jednocześnie wycofania się wojsk brytyjskich.
Władze aby zapobiec dalszemu rozlewowi krwi zainicjowały rozmowy na temat niepodległości Cypru. Na mocy porozumienia w Zurychu (11.02.1959) oraz w Londynie (17-19.02.1959) starcia ustały a wyspa miała otrzymać suwerenność 19 lutego 1960roku. W związku z powyższym Cypr miał stać się republiką będącą częścią Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, rządzoną przez reprezentantów dwóch narodów, uznając dwunarodowość wyspy. Brytyjczycy zachowali natomiast tzw. Soveregin Base Areas ( SBAs) w Akrotiri i Dhekelia. Każde z państw miało prawo interweniować w przypadku zagrożenia niepodległości wyspy. Grecja miała zachować 950 żołnierzy a Turcja 650. Konstytucja przewidywała, że prezydentem miał być Grek a wiceprezydentem Turek, wybierany przez naród turecki. Turcy również otrzymali prawo weta wobec decyzji parlamentu bądź rządu. Ich udział w administracji i policji miał wynosić 30%, 40% w armii. Katastrofalna konstytucja paraliżowała państwo, ponieważ w sztuczny sposób dzieliła władzę między Greków i Turków, na ogół niechętnych do współpracy.
Zgodnie z tym prezydentem 14grudnia 1956r został Makarios III a wiceprezydentem dr Fazil Kusuk, zastąpiony w ‘60r przez Raufa Denktasza. Dnia 16 sierpnia 1960 Cypr odzyskał niepodległość. Grivas został awansowany i uznany za bohatera narodowego. Zarówno EOKA jak i VOLKAN nie oddały broni.
Kryzys odrodził się gdy w listopadzie 1963 Makarios zaproponował reformę konstytucji, aby móc bez przeszkód wejść w unię z Grecją (obecna konstytucja zabraniała unii z jakimkolwiek państwem). Chciał on też ograniczyć tureckie prawo weta i wyrównać liczbę urzędników w proporcji 1:4. A także stworzyć armię cypryjską o charakterze mieszanym, a nie jak było do tej pory złożonej z jednonarodowościowych jednostek. Kolejnym postulatem było zawieszenie działalności samorządów terytorialnych i przejęcie ich kompetencji przez wyznaczone instytucje. Turcja sprzeciwiła się tym zmianom, gdyż konstytucja gwarantowała im większe przywileje niż im się faktycznie należały. Dlatego też 21 grudnia 1963 do akcji powróciła EOKA wzniecając rozruchy. W przeciągu kilku dni zginęło 300 osób i zniszczono 100 wiosek tureckich.. Turcy prowadzili loty ostrzegawcze nad Cyprem, gotowi w każdej chwili zaatakować.. Anglicy utworzyli w stolicy tzw. „zieloną linie”, przedzielającą ją na dwie części, na której żołnierze brytyjscy wymusili zawieszenie broni. W innych rejonach wyspy walki trwały do 27marca 1964, kiedy to na wyspę dotarli żołnierze UNFICYP (siły pokojowe ONZ na Cyprze). Miały one za zadanie przestrzeganie zawieszenia broni, utrzymanie strefy buforowej, nadzór nad respektowaniem prawa i porządku na wyspie. Makarios zdawał sobie sprawę z faktu, że siły ONZ powstrzymają Turcję przez atakiem.
W czerwcu 1964 ogłoszono pobór na Cyprze. Dowodzenie przypadło w udziale Grivasowi. Rozpoczął on ofensywę na ważne punkty przerzutu broni dla Turków- miasteczko Mansura i Kokkina. W ramach odwetu tureckie lotnictwo rozpoczęło naloty bombowe na Cypr. Grivas zmuszony był wstrzymać ofensywę.
W ciągu kolejnych trzech lat nad pokojem panował ONZ. W kwietniu 1967 władza w Grecji przeszła w ręce junty wojskowej, wrogo nastawionej wobec Makariosa. 15 listopada 1967 Grivas zaatakował tureckie Agios Teodoros i Kofinu aby przeciwdziałać dalszemu tworzeniu się enklaw w których gromadzono broń. Turcja w odwecie rozpoczęła mobilizację i przygotowania do lądowania na Cyprze. Makarios aby załagodzić konflikt wymógł na juncie odwołanie Grivasa, zakończenie ofensywy i wycofanie wojsk. Dzięki temu, jak również medjaci USA, udało się chwilowo zażegnać konflikt.
W kolejnych latach Makarios ponownie próbował zmienić konstytucje, aby ograniczyć prawa Turkom. Dodatkowo rząd Ateński, z którym popadł w konflikt gdyż na własną rękę próbował nawiązać współpracę ze Związkiem Radzieckim aby zrezygnować z przyłączenia Cypru do Grecji na rzecz niepodległości, spiskował przeciwko niemu. Doszło do powstania EOKA-B na czele z Grivasem, która była negatywnie ustosunkowana do prezydenta. Swoje poparcie dla tej organizacji wykazały Stany Zjednoczone, mając nadzieję na złagodzenie konfliktu w wyniku ostatecznego podziału Cypru. Makarios w odpowiedzi w 1974utworzył podległa sobie Jednostkę Rezerwy Taktycznej. W jej skład wchodzili komuniści i socjaliści, zaopatrzeni w radziecką broń. 2 lipca 1974 Makarios zażądał aby oficerowie z Gwardii Narodowej opuścili wyspę. W odpowiedzi przeprowadzono nieudany, gdyż biskup uciekł z wyspy, zamach stanu. Nowym prezydentem został mianowany Nikos Sampson, weteran z EOKA, dowódca sił atakujących tureckie enklawy. Turcy postanowili wykorzystać sytuację i 20lipca 1974 rozpoczęli inwazję. Piechota utworzyła przyczółek w rejonie Kyrenii, a spadochroniarze zajęli turecką część Nikozji. Walczyli siłą 40 tyś żołnierzy, 300 dział i czołgów przeciwko 18 tyś żołnierzy Gwardii Narodowej, 950 regularnym żołnierzom greckim i kilkuset bojownikom z EOKA-B. Dokonano wielu krwawych zbrodni, których ofiarami stali się cywile. Strach przed okrucieństwem najeźdźców wypędził z domów 180 tyś Greków.
21lipca lotnictwo tureckie popełniło pomyłkę która zadecydowała o losach wojny. Przez przypadek samoloty zaatakowały własną flotę, zatapiając niszczyciel „Kocatepe” i ciężko uszkadzając dwa pozostałe. Powodem jest fakt, że Grecy posiadali takie same. Cypryjczycy greccy nie mogli oczekiwać pomocy ze strony Aten, gdyż wszelkie działania przeciw Turcji miały spotkać się z odpowiedzią USA. 22lipca w wyniku wyczerpania Turcy zgadzają się na zawieszenie broni. 23lipca Nikos Sampson podał się do dymisji i opuścił wyspę. Jego miejsce zajął umiarkowany Glaukus Kleridesa.
W tym samym czasie w Stanach miała miejsce afera Watergate. W związku z odwróceniem uwagi USA od problemu Cypru, Turcja zażądała podziału. Po odmowie wznowiła ataki i w 48godzin zajęła 1/3 wyspy. 16sierpnia podpisano zawieszenie broni, wyznaczając granicę na linii „Attyli”. Grecja aby okazać swoje niezadowolenie z polityki USA wystąpiła z kręgów NATO. Na terenach zajętych prze Turków powstało niezależne państwo TRNC- Turkish Nothern Republic of Cyprus.
W grudniu 1974powrócił Makarios i ponownie objął urząd prezydencki, przy poparciu rządu ateńskiego. Rozpoczęto grecko-tureckie negocjacje trwające 3 lata i nie przynoszące żadnych rezultatów. Turcja opowiadała się za powstaniem dwóch niezależnych państw, z których każde miałoby własne siły zbrojne, budżet i komunikacje. Problemem był los 200 tyś uchodźców greckich w tureckiej części wyspy. Rokowania pokojowe osłabły, gdy Turcy zaczęli przeprowadzać czystki etniczne wysiedlając Greków z wiosek i miast cypryjskich. W wyniku śmierci Makariosa (03.08.1977), prezydentem został Spyros Kypriam. W listopadzie ‘80r doszło do rozmów grecko-tureckich przy asyście ONZ. Głównym problemem byli uchodźcy, a także reformy konstytucji mające na celu poprawienie warunków Turcji. Żądali oni równego statusu, jednakowej reprezentacji w rządzie, a także rotacyjnej zmiany prezydenta. Rok później ustalono przyjęto ten postulat oraz, że 30% wyspy będzie pod kontrolą turecką. W maju 1983 roku ONZ nakazało opuszczenie wyspy przez wojska tureckie. W wyniku tego, i za zgodą Ankary, Rauf Denktasz ogłosił niepodległość Tureckiej Republiki Północnego Cypru, uznawanej jedynie przez Turcję. Aby zaznaczyć swą niezależność zmieniono walutę, wydano miejscowe paszporty oraz zasiedlano wyspę ludnością turecką w liczbie 45tyś aby zmniejszyć dysproporcje demograficzne. Sytuacja nie uległa poprawie nawet w 1988 roku gdy prezydentem został skłonny do kompromisu z Turkami, Georges Vasilious. W 1992 Rada ONZ wydała rezolucję potępiającą cypryjskich Turków, nakazując redukcję 40tyś armii tureckiej, zmniejszenie wydatków na cele obronne strony greckiej, oddanie pod kontrolę ONZ Famausty oraz przeprowadzenie spisu ludności. W 1993 r władzę objął Klerides, który cała swą politykę oparł na idei połączenia wyspy. Miała powstać federacja z dwóch republik, lecz strona turecka odrzuciła te postulaty.
Głośne zdarzenie miało miejsce w 1996 roku gdy greccy demonstranci usuwali zasieki na granicy w Dherlinie, zostali zaatakowani przez Turków z organizacji nacjonalistycznej „Szare Wilki”. Kilka dni później zastrzelono bezbronnego Greka, który na znak protestu zdejmował turecką flagę na maszcie granicznym. Ponad to Cypr kupił w 1996roku od Rosji czołgi T-80, wozy bojowe (BWP-3) i pociski dalekiego zasięgu S-300. Turcy zagrozili, że zbombardują wyrzutnie, jeżeli te zostaną zainstalowane. Ale jednocześnie wywiad turecki szukał sposobu żeby je przechwycić. Odkąd w 1996r. w Turcji do władzy doszli islamiści , na czele z N. Erbakanem, konflikt grecko-turecki się zaostrzył. Dziś wydawałoby się, że porozumienie jest niemożliwe. Turcja najwyraźniej dąży do przyłączenia Cypru Północnego. Jednak w 1993 r. doszło do formalnego przymierza gr.-tur., tzw. Wspólna Doktryna Obronna mówiąca o tym, że Grecje przyjdzie Cyprowi z pomocą, gdyby Turcja użyła siły lub próbowała zaanektować północna część wyspy. Jednak 2 lata później ,w 1995r. doszło do kolejnego zaognienia konfliktu. W Pafos wybudowano bazę lotniczą i morską dla lądujących na wyspie greckich wojsk i przeprowadzono pierwsze manewry "Nikoforos", Zwycięzca. Turcja w odwecie chciała zastraszyć cypryjskich Greków i od 1997r. samoloty tureckie regularnie przelatują nad Nikozją na niskiej wysokości. Cypr ostatecznie zrezygnował z rozmieszczenia pocisków na wyspie i oddał je Grecji (na Kretę),a następnie w 1998r. rozpoczął negocjacje w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej i wobec tego problem Cypru Północnego stał się bardzo poważnym.
Szansę na zakończenie konfliktu dawało rozszerzenie Unii. Bruksela chciała przyjąć wyspę zjednoczoną. W związku z tym w kwietniu 2004 odbyło się referendum. Turcja- odrzucając fundament swej polityki zagranicznej i sprzeciwiając się przywódcy Turków cypryjskich- Raufowi Denktaszowi- namawiała do głosowania za zjednoczeniem. Jednak referendum zakończyło się fiaskiem. 65% Turków głosowało za przyjęciem planu, ale „nie” powiedziało 75% Greków. Nie spodobał im się m.in. zapis, że turecka część wyspy przekaże greckiej tylko 7% terytorium i nie wszyscy Grecy będą mogli powrócić do swych domów. Jest to równoznaczne z przystąpieniem do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku tylko greckiej części wyspy.