Zdaje mi się, że widzę. Gdzie? Przed oczyma duszy mojej - romantyczna twórczość.

Romantyzm od samego początku swego istnienia wywoływał liczne kontrowersje. Poglądy na jego temat, na temat jego twórców były bardzo zróżnicowane.

"(...) kręta ścieżka albo raczej podróż, wśród której, jak się komu bliżej zdaje, wolno zbaczać z drogi albo nasycać się widokami natury i swobodnie płoty przeskakiwać." - pisał Kazimierz Brodziński, przeciwnik romantyzmu, twórca własnej wizji literatury.

"Czary, gusła i upiory nie są naturą, ale płodem spodlonego nieświadomością i zabobonem umysłu (...)"; "Romantyczność mówi: durzmy ludzi, pokazujmy im duby, znieśmy prawa nauki i rozsądku, żeby nie było prawidła do sądzenia nas." - głosił zagorzały klasycysta J. Śniadecki.

Natomiast Maurycy Mochnacki jako obrońca i zwolennik twórczości romantycznej pisał: "(...) prawdziwa poezja, to jest taka, która wypływając z uczuć nieskończoności nadaje zmysłową, dotykalna barwę wewnętrznym, spirytualnym zjawiskom, idealny porządek przeistacza na materialny i tłumacząc bliższe powinowactwo umysłu z przyrodzeniem, jeżeli nie rozwiązuje, to przynajmniej czyni mniej zawiłą i wątpliwą najwyższą buty zagadkę (...)". Właśnie taka była literatura okresu romantyzmu: pełna przedziwnych zjawisk, wizji, zmor i upiorów, mówiąca o rzeczach niepojętych i dotychczas obcych umysłom zwykłych ludzi, odbiegająca od przyjętych norm i zasad, odnosząca się do uczuć i wierzeń ludzkich. Była to poetyka tajemnicy, postaci były obłąkane, a wizje, sny i proroctwa odgrywały istotną rolę w charakterze twórczości, nadawały jej specyficzny charakter.

W utworach lirycznych J. Goethego spotykamy się z niesamowitym nastrojem, niepokojem i tajemniczością. W balladzie "Król Olch" poeta posługuje się elementami fantastycznymi (w wizji chorego chłopca) zaczerpniętymi z kultury ludowej tj. król Olch i jego córki; nastrój grozy potęgują również liczne epitety i porównania np. "jak gdyby wiatr leci"; "król Olszyn w koronie, z ogonem jak żmija".

Natomiast w utworze pt. "Rybak" poeta pisze: "Jak zorza piękna, z mokrej topieli piękność dziewicza wychodzi. "Posługuje się tu wizją rybaka by ukazać moralistykę ludową - wiarę w to, że każda wina musi być należycie ukarana.
Także A. Mickiewicz wykorzystywał wierzenia ludowe w swoich balladach.

W "Romantyczności" ukazał przekonanie o związku między światem żywych i umarłych, które prowadzi do polemiki między narratorem a mędrcem (zagorzałym klasykiem). Wizje Karusi (głównej bohaterki) wydają się przekonujące otaczającym ją prostym ludziom, w przeciwieństwie do wrażenia jakie robią one na stojącym wśród tłumu mędrcu. Narrator broni Karusi mówiąc: "Czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko." Ukazana tu postać obłąkanej dziewczyny stanowi ważny element literatury romantycznej - romantycy uważali, że ludzie obłąkani mają szczególną zdolność widzenia rzeczy niedostrzegalnych dla zwykłych śmiertelników.

Motyw wizji występuje także w "Wielkiej Improwizacji" Konrada w "Dziadów cz. III". Anioły usiłują ochronić dusze Konrada przed szatańskim działaniem; każde niemal słowo bohatera kieruje go albo w stronę dobra albo w stronę zła. Konrad jako poeta - szaleniec posiada boską "iskierkę"; wie więcej niż zwykli śmiertelnicy, może przepowiadać przyszłość poprzez swoją poezję. Jego postać jest odbiciem obrazu romantycznego poety. Ma on bowiem takie cechy poznawcze jak intuicja, wiara, czucie tzw. "oko i ucho duszy", wyposażony był ponadto w umiejętność "czytania natury" lub słyszenia jej "głosu". Jego wizje i proroctwa miały okazać się zbawienne dla narodu, a on sam miał być ich odwiecznym wieszczem.

Prawdziwym poetą okazuję się być również syn Hrabiego Henryka (głównego bohatera "Nie - boskiej komedii") - Orcio. Obdarzony poetyckim geniuszem chłopiec ma moc tworzenia poezji. Jest nadwrażliwy i słaby psychicznie, stoi na pograniczu świata duchów i rzeczywistości. Posiada dar wewnętrznego widzenia, ale jednocześnie traci wzrok : "Budzi się zawsze około dwunastej, wstaje i przez sen mówi."

W swoich marach często spotyka zmarłą matkę. Chłopiec ma również wizję sądu nad duszą swego ojca. Widzi duchy pomordowanych, ludzi, którzy z rąk Hrabiego zaznali jedynie krzywdy. Sprowadza ojca do lochów i opowiada mu co widzi, zapada wyrok skazujący Hrabiego na wieczne potępienie.

W romantyzmie dziecko było traktowane jako istota szczególnie przeznaczona do kontaktów ze światem nadprzyrodzonym, a postać ślepca od najdawniejszych czasów kojarzona była z niepospolitym geniuszem poetyckim. Krasiński koncentruje w postaci Orcia wszystkie cechy prawdziwego twórcy - dziecko symbolizuje ideał poety.

W "Nie-Boskiej komedii" Krasiński przedstawia świat, w którym ludzie zatraciwszy się w swych działaniach zignorowali obecność porządku boskiego, z tego powodu obaj bohaterowie zarówno Hrabia Henryk jak i Pankracy ponoszą klęskę. Pojawienie się Chrystusa w ostatniej scenie dramatu (wizja, którą ma Pankracy tuż przed śmiercią) sugerować ma przywrócenie właściwych proporcji, jest jakby przypomnieniem właściwego porządku, o którym bohaterowie zapomnieli. W polskim dramacie romantycznym historia ukazywana jest nie tylko jako efekt działań ludzi, przedstawia jest także jako przestrzeń działania sił dobra i sił zła - historia uzyskuje wymiar metafizyczny.

Większość twórców romantycznych pisała swoje utwory w ten sposób, aby dać czytelnikowi możliwość samodzielnego powiązania faktów, odkrycia tajemnicy skrywającej się pod powierzchnią przedstawionych przez autora zjawisk. Najczęściej utwory były szeregiem luźno połączonych ze sobą wizji czy niekompletnych zdarzeń, tworzących jednak po głębszym wniknięciu w ich treść, sensowną całość.

Romantycy chętnie odwoływali się do przeszłości i przyszłości oraz do ludowych sposobów poznawania świata, do "zabobonów", do "wiary" czy intuicji. Filozoficzną postawę romantyków i ich sposób kontaktowania się z rzeczywistością charakteryzuje Mickiewiczowski Guślarz z I części "Dziadów":

"Kto wspomina dawne chwile,
Komu się o przyszłych marzy,
Idź ze świata ku mogile,
Idź od mędrców do guślarzy!
Mrok tajemnic nas otacza,
Pieśń i wiara przewodniczy,
Dalej z nami, kto rozpacza,
Kto wspomina i kto życzy."