AZTEKOWIE
Mexikowie (czyt. Meszikowie, popularnie zwani Aztekami) Termin Azteca pierwotnie oznaczał "ludzi z Aztln" i odnosił się jedynie do niewielkiego plemienia, które (jako ostatnie spośród wszystkich ludów Ameryki Środkowej) przybyło na obszar Płaskowyżu Meksykańskiego w XIII wieku. Z czasem jednak ludowi temu udało się podbić i częściowo zasymilować wiele innych ludów, dzięki czemu Aztekowie stali się mniejszością w samym Tenochtitlan.
Autorem sukcesu Azteków był Tlacaelel, dowódca wojsk azteckich. Stworzył mistyczną wizję Azteków jako narodu wybranego przez słońce. Był on inicjatorem spalenia lub skazania na zapomnienie wszystkich dotychczas napisanych lub zapamiętanych historii i stworzenie całej mitologii od podstaw.Z żelazną konsekwencją palił również wszystkie księgi ludów podbitych i zastępował je wizją rzeczywistości lansowaną przez Azteków. Podbitym pozwalano na zachowanie tradycyjnego panteonu lokalnych bogów, jednak za najwyższych musieli być uznani Huitzilopochtli i jego matka Coatlicue, bogini ziemi.Tlacaelel stał się także autorem pomysłu wojen kwietnych.
W latach 1519-1524 Ferdynant Cortez z oddziałem 500 żołnierzy podbił i opanował terytorium państwa Azteków. Swój sukces zawdzięczał głównie broni palnej, której ludy Doliny Meksyku nie znały. Warto wspomnieć, że w czasie najazdów konkwistadorów Aztecy byli na bardzo wysokim poziomie rozwoju. Ich miasta osiągały nawet do 100 tys. mieszkańców!
Strój
Na obszarach górzystych typowym strojem kobiecym była koszula oraz okręcona wokół ciała spódnica. Mężczyźni nosili zazwyczaj przepaskę biodrową i płaszcz przewiązany na ramieniu oraz sandały. Na najcieplejszych nizinach kobiety często chodziły do połowy nago, nosząc tylko spódnice. Jakość surowca (włókno kaktusa dla klas niższych bawełna dla wyższych) oraz wzory odzieży zależały od majętności i społecznego statusu osoby, która nosiła dany strój.
Budynki
Budynki mieszkalne były zwykle proste i funkcjonalne. Na obszarach górzystych większość domów budowano z cegły suszonej na słońcu i pokrywano je płaskimi lub spadzistymi dachami. Na nizinach wznoszono ściany z plecionki oblepionej gliną i domostwa te kryto strzechą. Układ wewnętrzny tworzyły: izba główna, spiżarnia i miejsce do pracy. Siedziby władców i znaczniejszych, możnych wznoszono według indywidualnego planu. Były to konstrukcje wielopokojowe, zbudowane z cegły syconej na słońcu, pokrytej tynkiem.
Sztuka Azteków
Artyści azteccy preferowali rzeźbę w twardym kamieniu. Do dorobku ich sztuki należą pełne ekspresji przedstawienia bogów, wojowników, kapłanów. Do częstych temat ów należą figurki zwierząt: ropuch, węży, małp i drapieżnych kotów. Do najbardziej monumentalnych pomników epoki należy Kamień Słońca (Piedra del Sol), kalendarz aztecki. Ten ważący ok. 24,0 tony kamień został ułożony poziomo tak, że odczyt jest możliwy tylko z piramid. Płaszczyzna o średnicy 3,5 m pokryta jest reliefami o symbolicznym znaczeniu. W centrum umieszczono znak "poczwórnego ruchu" przedstawiający cztery słońca poprzednich epok i znak współczesnej epoki oraz symbole czterech stron nieba. Za nimi, po obwodzie umieszczono symbole dwudziestu dni. Kamień otaczają dwa węże - znak przemijającego czasu.
Do innych znanych rzeźb należą: ekspresyjna figura siedzącego wyobrażenie Xochiplli oraz pełen symbolicznych znaczeń posąg Coatlicue.Wyroby rzemieślnicze wytwarzane przez Azteków cechowała misterność, harmonijny dobór barw. Były to dzieła z piór, mozaiki, przedmioty inkrustowane turkusami, muszlami, wyroby ze złota i srebra. Rzeźby wykonane w drewnie i kości. Do cenniejszych zabytków należy tarcza z piór należąca do azteckiego władcy Ahuizolta. Tarcza, tzw. chimall to okrągła mozaika z czerwonych piór z niebieskim, wyjącym kojotem umieszczonym w jej środkowej części.
Dla wierzeń azteckich najważniejszy był moment zrównania się obu kalendarzy, który przypadał co 52 lata. Był to moment wielkiej uroczystości, czas decydujący o dalszym istnieniu świata. (Koniec każdej z poprzednich epok następował właśnie w chwili zrównania się kalendarzy). Tej nocy nikt nie mógł zasnąć, kapłani mieli obowiązek odczytać z układu planet i gwiazd losy świata. Gdy już wiadomo było, że świat będzie istniał, należało rozpalić nowy ogień i ofiarować słońcu życie ludzkie. W trakcie tej uroczystości ogień rozpalano na piersi jeńca pochodzącego z szlachetnego rodu. Gdy ogień płonął rozcinano jego pierś, serce składano w ofierze bogu a ogień „karmiono” ciałem. Ludność rozpalony ogień zanosiła do domu. W ten sposób świat był, zdaniem Azteków ocalony na następny okres 52 lat.
Ofiary z ludzi
Zgodnie z wierzeniami Azteków, byli oni narodem wybranym. Na nich ciążył obowiązek pełnienia odpowiedzialnej misji związanej z karmieniem słońca, by miało siły wędrować po niebie. Słońce karmione musiało być ludzką krwią i bijącymi jeszcze sercami. Był to zaszczytny i ciężki obowiązek, związany z wcześniejszym poświęceniem się bogów. Azteccy wojownicy, którzy napoili słońce krwią, w nagrodę mieli prawo przyłączyć się do orszaku swojego boga. Po kilku latach wracali na ziemię w postaci motyli lub kolibrów. Ofiarowywani byli zazwyczaj jeńcy wojenni. Aby ich ilość była wystarczająca, organizowane były tzw. wojny kwietne. Ci, którzy zmarli w inny sposób, trafiali do podziemnego świata, gdzie ulegali unicestwieniu. Wyjątek stanowili zmarli, których śmierć miała związek z wodą, ich dusze trafiały do raju Tlaloca. Dusze niemowląt trafiały do nieba. Słońce nie było jedynym bogiem oczekującym na ofiarę z życia człowieka. Bóg deszczu Tlaloc oczekiwał ofiar z życia dzieci. Łzy niemowląt miały sprowadzać deszcz. Obrzędy religijne Azteków związane były wieloma rytuałami, poprzedzane tańcami, procesjami. Miały też odpowiednią oprawę w postaci wielobarwnych strojów, masek rytualnych. Aztekowie wierzyli, że wszystko co istnieje, swoje życie, jedzenie i picie, słońce i deszcz, zawdzięczają łaskawości bogów, ich poświęceniu. Bogowie przez swoją łaskę i ofiarę dali życie. Dlatego ich powinnością było oddawać im cześć i składać ofiary.
MAJOWIE
Majowie - grupa ludów indiańskich mówiących językami z rodziny maja, zamieszkujących pd.-wsch. Meksyk Gwatemalę, Belize i zach. Honduras; w węższym znaczeniu nazwę „Majowie” odnosi się wyłącznie do grupy zamieszkującej płw. Jukatan (tzw. Majowie jukatańscy).
Podstawą gospodarki Majów było rolnictwo, wykorzystujące technikę żarową i irygację, myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo; dużą rolę odgrywał handel lądowy i mor. (przybrzeżny). Społeczeństwo składało się z wyodrębnionych warstw i grup zawodowe; najwyższe miejsce w hierarchii społecznej zajmowała arystokracja, z której wywodzili się władcy, zwykle łączący funkcje politityczne i religijne, a ponadto - urzędnicy, zajmujący się administracją miasta-państwa, kapłani oraz wyżsi dowódcy wojskowi; najliczniejszą warstwę stanowili chłopi, których część, czasowo lub na stałe, zajmowała się rzemiosłem; istnieli też profesjonalni kupcy i inne grupy zawodowe; najniżej w hierarchii stali niewolnicy, stosunkowo nieliczni, rekrutujący się głównie spośród jeńców wojennych. Mimo że w odniesieniu do form organizacji politycznej Majów używa się niekiedy pojęcia imperium, w rzeczywistości tworzyli oni wyłącznie mniej lub bardziej trwałe związki kilku miast-państw; przed hiszpańska inwazją na Jukatanie nie istniały żadne ponadlokalne struktury polityczne.
Główne osiągnięcia cywilizacji Majów w dziedzinie architektury stanowiły monumentalne zespoły przestrzenne, złożone ze świątyń na wysokich piramidach schodkowych, pałaców, tarasów, dziedzińców i kamiennych boisk do gry w piłkę, oraz zastosowanie w budownictwie tzw. fałszywego sklepienia; W dziedzinie sztuki - ozdoby ze stiuku, malowidła ścienne, rzeźby i płaskorzeźby z kamienia, drewna i kości, polichromowana ceramika oraz wyroby złotnicze. Majowie rozwinęli pismo hieroglificzne i dwudziestkowy system zapisu matematycznego, prowadzili obserwacje astronomiczne i posługiwali się precyzyjnymi systemami rachuby czasu. Po hiszpańskich podboju nastąpił całkowity upadek cywilizacji Majów; w okresie kolonialnym, a także po zdobyciu niepodległości przez Meksyk i inne kraje na pocz. XIX w., Majowie podejmowali wiele lokalnych zbrojnych prób odzyskania samodzielności politycznej.
Obecnie Majowie, w szerokim znaczeniu tej nazwy, stanowią w krajach zamieszkania przede wszystkim ludność wiejską, zajmującą się rolnictwem, hodowlą i rzemiosłem, które - zwł. tkactwo i garncarstwo - jest ważną częścią lokalnych przemysłów turystycznych; mówią ponad 20 językami i dialektami, większość posługuje się też językiem hiszpańskim; ich liczbę szacuje się na ok. 2 mln; w dużej mierze zachowali własną specyficzną kulturę.
Obecnie wszystkimi językami Majów posługuje się około 5 milionów ludzi.
Sztuka Majów rozwijała się w dwóch fazach określanych jako okres klasyczny, trwający od ok. 300 r. do ok. 900 r i okres renesansu Majów, trwający od 1000 r. do podboju dokonanego przez hiszpańskich konkwistadorów. Największy rozkwit sztuki Majów datowany jest na lata 700 - 800 w fazie pierwszej i 1000 r. - 1200 r. w fazie drugiej. Majowie na tereny przez nich zamieszkałe przybyli już w I tysiącleciu p.n.e. Jednak, na podstawie prowadzonych wykopalisk stwierdzono, że przez pierwsze wieki, największy wpływ na sztukę rozwijającą się w tym regionie, wywierały sztuka olmecka, ośrodek w Teotihuacanie oraz sztuka Totonaków. Sztuka Majów, podobnie jak sztuka innych plemion prekolumbijskiej Ameryki była mocno związana z religią.
W okresie klasycznym na terenach obszaru centralnego powstały miasta zamieszkałe przez elity Majów (władcy, kapłani, wojownicy, kupcy i rzemieślnicy. W miastach wznoszone są piramidy schodkowe z sanktuarium umieszczanym na najwyższej platformie. Z czasem świątynie zaczynają być przekrywane sklepieniami pozornymi, które naśladują słomiane dachy. (Zdaniem badaczy najstarsze świątynie miały formę szałasu. Drewniane ściany zastąpiono ścianami murowanymi a później także słomiany dach zamieniono na kamienne sklepienie). Wykonywane były z kolejno przybliżanych do siebie warstw z kamienia. Pierwsze sklepienia stosowane były jako przekrycia krypt grobowych. Na niektórych zadaszeniach wznoszono rodzaj "grzebienia", czasem w formie ażuru, podwyższającego budynek świątyni. Sama świątynia to niewielka budowla, niedostępna dla ludności Mury świątyń były natomiast masywne, musiały przenieść ciężar sklepienia i grzebienia. Świątynie wyposażano w niewielkie portyki, wsparte na dwóch filarach. Utworzone w ten sposób trzy wejścia prowadziły do kaplicy i dwóch bocznych celli. Pod posadzką wielu takich świątyń odkryto krypty. Zespoły pałacowe i kultowe wznoszone były wokół dziedzińców, często na specjalnie wykonane platformie podwyższającej teren. Pałace Majów to budowle kilkukondygnacyjne składające się z wielu pokoi zaplanowanych w szeregu, często bez okien. W skład zespołów wchodziły także obserwatoria, boiska do gry w pelotę, łuki tryumfalne i łaźnie parowe. Budowle Majów pokryte są licznymi dekoracjami, wypełniającymi prawie całą płaszczyznę ścian.
Rzeźba Majów
Najczęściej spotykanym motywem jest postać boga deszczu Chaca. Służy przede wszystkim architekturze, występuje w dekoracjach fasad.
Cczestym tematem rzeźb jest człowiek. Występuje w stelach, nadprożach, na płaszczyznach ścian. Stele przedstawiające kapłanów lub władców wznoszone były w regularnych odstępach czasu, co 20 lub 10 lat. Przedstawiają osoby okryte bogatymi szatami lub prawie bez nich w chwili przyjmowania hołdu od poddanych; wojowników podczas brania w niewolę jeńców, sądzenia ich. Rzeźby są zaopatrzone w hieroglificzne napisy informujące o dacie wydarzenia, imieniu, tytule i najważniejszych dokonaniach przedstawianej postaci. Są to najprawdopodobniej pomniki wzniesione dla upamiętnienia żyjących kiedyś osób.
Malarstwo Majów
Artyści-malarze Majów nie znali perspektywy i światłocienia. Postacie ludzkie przedstawiane były w taki sposób, że twarz i kończyny widziane są z profilu a ciało en face lub w skręcie. Kontury nanoszono czerwoną farbą. Powierzchnie wypełniano przy użyciu barwników mineralnych i roślinnych. Następnie przeprowadzano retusz naniesionych wcześniej konturów. Do naszych czasów przetrwało niewiele przykładów malarstwa Majów. Wyobrażają one pałacowe uroczystości, bitwy, sądy, składanie ofiar z jeńców, wizerunki bóstw i uroczystości religijnych. Najlepiej zachowane są freski odkryte w 1946 r. w świątyni w Bonampak, pochodzące z VIII wieku. W trzech komorach świątyni o wymiarach 16,5 x 1,0 m ściany pokryte warstwą zaprawy zostały ozdobione malowidłami przedstawiającymi scenę przygotowania do bitwy (w pierwszej komorze), bitwę (komora środkowa) i przyprowadzenie jeńców oraz dekorację zwycięzców (trzecia komora). Na freskach przedstawiono kapłanów w maskach rytualnych (to pierwsze odnalezione przedstawienie masek Majów) oraz kobiety biorące udział w obrzędach rytualnych (wcześniej sądzono, że udział w nich był zastrzeżony tylko dla mężczyzn).
Pismo Majów
Majowie mieli bogate pismo hieroglificzne, którego znaki przedstawiały przedmioty, zwierzęta, bogów itp. Prostsze znaki służyły do wyrażania przysłówków i przyimków. Ustawiając je odpowiednio, pisarze zapisywali krótkie zdania. Zapisywali oni ruchy gwiazd, ważne daty, imiona bogów, przepowiednie kapłanów... W ich tekstach można przeczytać o porwaniu jednego wodza przez innego, o czyims ślubie, o czyjejś śmierci... Święte pismow Majów stało się elementem ozdobniczym. Litery wykuwano na płytach kamiennych, ołtarzach, schodach itp. Pismem ozdabiano też biżuterię, muszle, kości, wyroby garncarskie, drewniane sufity czy tez ściany.
INKOWIE
Inkowie czyli prekolumbijska społeczność, która osiedliła się głównie na terenach dzisiejszego Ekwadoru, Peru, Boliwii, północnego Chile oraz północno-zachodniej części Argentyny. Można o nich śmiało powiedzieć, że są Jedną z najbardziej ciekawych i zagadkowych cywilizacji na Ziemi.
Koniec imperium zapoczątkowało wkroczenie w 1532 na jego terytoria Francisco Pizarra wraz ze swoją załogą. Wówczas władza Inków sięgała swego maximum i pewnie gdyby nie konkwistadorzy Imperium nadal by się rozprzestrzeniało.
Imperium miało swą stolicę w dzisiejszym Peru w Cuzco (Cusco, w języku keczua nazwa ta oznacza 'pępek świata'). Miasto powstało w XII w. dzięki energicznej polityce i pomysłowości pierwszego władcy Inków Manco Capaca. W 1533 r Couzco zostało zdobyte przez oddziały Francisco Pizarra po czym w 1536 r. w czasie powstania ostatniego władcy Inków Manco Inki miasto zostało spalone a na jego miejsce Hiszpanie wybudowali własne.
Imperium udawało się przez tyle lat istnieć dzięki stałej armii oraz doskonałej administracji. Oprócz choćby systemów nawadniających Imperium posiadało również własne kopalnie a także niezwykłe świątynie, pałace czy twierdze. Budowniczowie i ogólnie architektura inkaska była tak doskonała, że nawet ogromne trzęsienia ziemi z XX w. nie potrafiły im zaszkodzić kiedy to pozostałe budowle zostały znacznie uszkodzone.
Armia inkaska w stosunku do wielkości całego imperium była niewielka, posiadała zaledwie jeden zawodowy odział wojskowy. Dopiero wojny zmuszały do formowania kolejnych. Inkowie byli niezwykle pomysłowi i waleczni dzięki czemu odnosili znaczne sukcesy. Prowadzili bardzo zręcznie swą politykę - przy czym nie byli ideałami. Często bez sumiennie grabili i mordowali podbitą ludność. Natomiast zniewolonych wrogich przywódców wtrącano do lochów wraz z jadowitymi wężami. Stan jaki osiągnęli Inkowie zawdzięczali również swej przezorności. Bezlitośnie tłumili wszelkie powstania - chcąc w ten sposób podkreślić, że społeczne bunty przeciw ich władzy są bezcelowe. Np. plemiona podejrzewane o takie plany były przesiedlane na obce przeważnie nie zaludnione terytoria. Całość ułatwiała doskonała umiejętność budowania szlaków komunikacyjnych (drogi, mosty), dzięki której sprawnie mogli kontrolować całość imperium. Przesiedlenia w końcu stały się narzędziem polityki gospodarczej. Zaczęto przenosić rolników na obszary nie zaludnione ale za to urodzajne. Również polityka w stosunku do podbitych plemion był dobrze przemyślana - pozostawiano na miejscach starych przywódców by nadal rządzili swym plemieniem, nadawano im konkretną ziemię oraz przyłączano ich do kasty Inków. Dzięki temu zyskiwali u nich większe zaufanie i wierność.Ekspansja dokonywała się gł. przez podbój militarny, sankcjonowany ideologicznie przez kult Słońca, które powierzyło ince misję cywilizacyjną; na podbijanych terenach Inkowie zakładali garnizony wojsk. i świątynie Słońca; zazwyczaj zachowywali zastane tam tradycyjne struktury władzy i elitę polit., poddając je kontroli własnych funkcjonariuszy; w celach polit. lub ekon. często przesiedlali duże grupy ludności; kontrolę nad całym terytorium ułatwiał szczegółowy system rachunkowo-sprawozdawczy i rozwinięta sieć dróg. Podstawą gospodarki Inków było rolnictwo; zasadniczą część ludności stanowili wolni chłopi, żyjący w plemienno-terytorialnych wspólnotach; część ziemi pozostawała w ich indywidualnej lub kolektywnej dyspozycji, pozostała - była własnością instytucji państw. chłopi uiszczali daninę na rzecz państwa, uprawiając tę ziemię i wytwarzając określone produkty z dostarczonego przez państwo surowca; istniały także wspólnoty wyspecjalizowane w pewnych rzemiosłach oraz grupy ludności spełniające funkcje służebne. Inkowie wykorzystywali w rolnictwie duże zróżnicowanie ekol. środowiska naturalnego, prowadzili wymianę międzyregionalną oraz stosowali równoległe cykle produkcyjne o różnych momentach maks. zapotrzebowania na pracę, okresowo przemieszczając siłę roboczą; budowali rozległe systemy nawadniające i tarasy uprawne; szczególne znaczenie miała uprawa wielu odmian kukurydzy i ziemniaków, roślin bulwiastych, komosy ryżowej, dyni, fasoli, papryki i in.; hodowali lamy (jako zwierzęta juczne oraz dostarczające wełny i mięsa), alpaki (wełna), świnki morskie (mięso). Inkowie nie znali pisma, a o ich systemie wierzeń i historii wiadomo jedynie z opartych na tradycji ustnej przekazów kolonialnych i świadectw archeol.; oprócz Słońca czcili Wirakoczę oraz innych bogów i przedstawienia sacrum, związane z różnymi sferami działalności człowieka lub zjawiskami naturalnymi, a także mitycznych przodków i mumie zmarłych władców. Charakterystyczne dla kultury materialnej Inków są monumentalne budowle kam., wznoszone bez zaprawy murarskiej. Typowa dla ich kultury jest polichromowana ceramika o motywach geom., narzędzia i broń z kamienia i brązu, drewn. polichromowane kubki qero, drobne przedmioty z kamienia, złota lub srebra, tkaniny o geom., sekwencyjnych wzorach.