Ustrój polityczny Sparty

Przeprowadzona w XIII wieku p.n.e. przez Likurga reforma rolna doprowadziła do podziału ziemi na kilka tysięcy działek odpowiadających liczbie spartiatów. Po licznych podbojach i utworzeniu przymierza wojskowego, Sparta stała się pierwszą potęgą militarną na Peloponezie. Pełnoprawnymi obywatelami byli tylko spartiaci, potomkowie zwycięskich Dorów. Wolni byli także potomkowie podbitych Achajów- periojkowie, którzy mieszkali wokół Sparty. Zajmowali się oni handlem, rzemiosłem, uprawą roli, musieli uczestniczyć w wojnach i płacić podatki. Nie przysługiwały im żadne prawa polityczne. Heloci (ludność podbita pochodzenia achajskiego i zamieniona w niewolników państwowych), byli przydzielani w określonej liczbie poszczególnym Spartanom wraz z działkami ziemi, na których musieli pracować. Helotę można było bezkarnie zabijać. Urządzano przeciwko nim ekspedycje karne, mające na celu zgładzenie najdzielniejszych jednostek podejrzanych o organizowanie buntów.

Spartiaci dzielili się na trzy grupy rodowe, które w późniejszych czasach ustąpiły miejsca państwowemu podziałowi na 5 zespolonych ze sobą wsi. Dawniejszą, nieograniczoną władzę królewską przejęło dwóch królów. Sprawowali oni swą władzę dożywotnio. Mieli oni za obowiązek składanie publicznych ofiar religijnych oraz rozstrzyganie spraw cywilnych takich jak te dotyczące spadków lub rodziny. Prowadzili też wojny.
Pełnię władzy w państwie sprawowali arystokratyczni „nadzorcy”- eforowie. Pięciu kandydatów było wybieranych na jeden rok na Zgromadzeniu Ludowym. Prowadzili politykę zagraniczną i wewnętrzną, zarządzali skarbem, sprawowali niektóre czynności sądownicze, przewodniczyli geruzji i apelli. Nie ponosili odpowiedzialności za swoje czyny.

Rada Starców (geruzja) składała się z 28 obywateli, którzy przekroczyli 60 rok życia oraz 2 królów. Wybierani byli przez apellę spośród arystokracji. Rozpatrywali pod przewodnictwem królów sprawy karne, przygotowywali wnioski, co do polityki zewnętrznej i wewnętrznej, które później przedstawiali apelli. Całą grupą zbierali się na obrady raz w miesiącu.

Zgromadzenie Ludowe (apella) składało się ze wszystkich spartiatów, którzy ukończyli 30 rok życia. Przewodniczyli mu eforowie. Apella przyjmowała lub odrzucała bez dyskusji wnioski geruzji tak w sprawach polityki, jak i dotyczącej wyborów eforów czy gerontów. Nie miała inicjatywy ustawodawczej.

Ustrój państwowy Sparty i innych miast doryckich izolował Spartan od innych greckich miast (cudzoziemców wypędzano z państwa). Taki ustrój nie zmieniał się przez 400 lat, aż do czasu, kiedy nastąpiły zmiany społeczne. Działki gruntów mieli nieliczni możnowładcy. W ten sposób wytworzyła się oligarchia. Zubożali obywatele podjęli ostrą walkę klasową, która zakończyła się reformami Agisa i w późniejszym okresie Kleomenesa III, polegającymi na wzmocnieniu władzy królewskiej, usunięciu eforów, nowym podziale ziemi oraz nadaniu praw obywatelskich periojkom. Jednak reformy te nie przetrwały zbyt długo. Nawrócił do nich dopiero Nabis, który w swych dążeniach do zespolenia wszystkich warstw społecznych opierał się na biednej ludności. Kres jego reformom położyły wojska rzymskie.

Państwa hellenistyczne powstałe po rozpadzie monarchii Aleksandra Wielkiego zachowały ustrój królestwa macedońskiego z V/VI wieku p.n.e. W królestwie tym absolutna władza królewska była dziedziczna.
Rada królewska, która była złożona z właścicieli ziemskich stanowiła organ doradczy. Zgromadzenie Ludowe, będące jednocześnie zgromadzeniem wojskowym, zachowało się jedynie w niektórych miastach greckich. W jego skład wchodzili Grecy i Macedończycy. Jego rola polegała na przyjmowaniu do wiadomości postanowień królewskich.
Od tamtej pory na dworze zaczął panować przepych wschodni, odbywały się bogate ceremonie. Królowi oddawano cześć boską, padano przed nim na twarz.



Stosunki między państwami i dyplomacja


W skład Sparty wchodziło jedynie 5 wsi. Każda z nich cieszyła się pełną autonomią w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych, musiało więc prowadzić samowystarczalną gospodarkę. Każdy obywatel poza swym miastem był traktowany jako wróg- cudzoziemiec. Podobnie jak między miastami greckimi, tak między Grekami a nie-Grekami, czyli barbarzyńcami panował zawsze stan wojenny.

W XII-VII wieku p.n.e. poszczególne państwa utrzymywały stosunki międzypaństwowe za pośrednictwem heroldów. Herold był osobą nietykalną. Insygnium jego godności stanowił kaduceusz (laska w wawrzynu lub oliwki, opleciona ornamentem w kształcie dwóch wężów). Osoby przebywające w ich towarzystwie cieszyły się pełnym bezpieczeństwem. Mieszkańcy różnych polis zawierali ze sobą związki gościnności, gwarantując wzajemną opiekę, gościnność w wypadku przebywania w danym mieście, czy nawet przesiedlenie się. Poza tym każdy Grek-przybysz w obcym mieście mógł skorzystać z prawa hikesji, czyli poprosić o opiekę i gościnność w imię Zeusa Hiketeriosa (Zeusa Błagalników). Prośbę swą wyrażał przez to, że siadał z zieloną gałązką przy ołtarzu boga, bądź przez dotknięcie kolana, ręki lub
podbródka osoby, którą prosił o pomoc.
Z biegiem czasu prywatna instytucja proksenii zaczęła regulować stosunek Greka do państwa i stosunki międzypaństwowe. Miasta związane umową proksenii wyznaczyły spośród swoich obywateli proksenosów, czyli honorowych przedstawicieli dyplomatycznych, którzy reprezentowali interesy obywateli innego miasta wobec swoich urzędników i przyjmowali posłów miasta przez siebie reprezentowanego. Miasta te zawierały też ze sobą umowy gościnności i pomocy wojskowej. Wówczas porozumiewały się bez pośrednictwa heroldów.

Państwa greckie wchodziły ze sobą (drogą przemocy lub układów) w związki typu militarnego. Najważniejszą rolę odgrywał wśród nich najsilniejszy partner. Najpotężniejszą w VI wieku p.n.e. symmachią był Związek Peloponeski. Składał się on ze wszystkich prawie krajów Peloponezu (oprócz Argolidy i Achai). W późniejszych czasach dołączył do niego również Korynt. Każdy członek symmachii utrzymywał po jednym przedstawicielu w zgromadzeniu związkowym. Uchwały zgromadzenia zapadały zwykłą większością głosów. Sprzymierzeńcy (symmachowie) dostarczali Sparcie określone kontyngenty żołnierzy w wysokości 2/3 swych sił zbrojnych.

W VI wieku p.n.e. niektóre państwa zawierały okresowe przymierza wzajemnej pomocy, jak np. Elea czy Hermia. W porozumienie między sobą wchodzili także tyrani poszczególnych miast celu wspólnego popierania się, jak Pizystrat z Polikratesem.

W Grecji środkowej najwcześniejszym związkiem była Amfiktionia Delficka, utworzona przez ościenne państwa zgrupowane wokół Delf jako centrum religijnego. Siedzibą Amfiktionii była świątynia Demetry, a potem świątynia Apollona w Delfach.
W skład Amfiktionii wchodziła 12 państw. Z czasem ze związku religijnego przekształciła się w międzypaństwowy związek polityczny. Członkowie rady Amfiktionii- po dwóch z każdego państwa zbierali się dwa razy do roku. Rada ta mogła zwrócić się do członków z wnioskiem o udzielenie pomocy w „świętej wojnie” lub o wyegzekwowanie swych uchwał. W stosunkach międzypaństwowych amfiktionowie zobowiązywali się do przestrzegania ustalonych norm postępowania z wrogiem w czasie wojny. Wstrzymywali się od burzenia miast wrogów, nie odcinali dostępu do źródła wody oraz nie posługiwali się pociskami.

W 477 roku p.n.e. powstał ogólnogrecki związek dla obrony przed Persami. Został on nazwany Delhijskim Związkiem Morskim. Stanowił on federację członków o różnych prawach. W 454 roku p.n.e. przekształcił się w Związek Ateński. Stał się on podstawą państwa ateńskiego. Odtąd datuje się podział państw greckich na dwie wrogie symmachie: Związek Peloponeski i Związek Ateński. Członkowie Związku Ateńskiego płacili wysokie (zwłaszcza w czasie wojny) podatki-daniny, zależnie od tego, do którego z pięciu okręgów geograficznych należeli. Członkowie Związku płacili nadto koszty sądowe spraw kryminalnych, sądzonych jedynie w Atenach, utrzymywali ateńskie garnizony wojskowe i urzędników. Wszystko to powodowało niezadowolenie sprzymierzeńców, bunty i powstania krwawo tłumione przez Ateńczyków. Ateny wywierały wpływ na państwa związkowe za pomocą osad rolniczo-wojskowych. Osadnicy ateńscy ingerowali w wewnętrzne sprawy sprzymierzeńców. Mniejsze państwa nie mogły dostarczyć Atenom gotowych statków i kontyngentów wojskowych, wpłacały jedynie określoną sumę jako podwładni większym państwom autonomicznym. Ze Związku nie można było się wycofać. Ingerencja Związku Ateńskiego w spór Korkyry z Koryntem doprowadziła do długotrwałej wojny ze Związkiem Peloponeskim (431-404r. p.n.e.-wojna peloponeska), zakończoną klęską ateńskiej armii.

Tak zwany drugi drugi Związek Morski Ateński utworzony w 379r. p.n.e. na zasadzie federacji i autonomii, składał się z ok. 70 miast i wysp. Mocarstwowa polityka Aten przyczyniła się do szybkiego jego rozpadu. Związek Peloponeski natomiast trwał do klęski Sparty pod Lekturami (371rok p.n.e.). Na jego miejsce powstał złożony z czterdziestu czterech gmin Związek Arkadyjski ze stolicą w Megalopolis. Kierowało nim ogólnozwiązkowe zgromadzenie obejmujące 10 tys. członków.

W IV wieku p.n.e. przy pomocy Aten kreowano Związek Miast Beockich. Rozkwit tego Związku przypadł na czasy rządów Pelopidasa i Epaminondasa. Trwał on jedynie do bitwy pod Mantyneą w 362 r. p.n.e.

Związek Etolski założony przez mieszkańców górskiego kraju Etolii po śmierci Aleksandra, był organizacją polityczną. Wszyscy członkowie posiadali równe prawa, najwyższą ustawodawczą władzą było Zebranie Ogólne, obradujące dwa razy do roku. Radzie Związkowej przewodził strateg. Związek odegrał ważną rolę przy obronie Delf (gdzie była siedziba Związku) przed najazdem Galów w 279 roku p.n.e., prowadził wojny z Macedończykami w sojuszu z Rzymem, potem przeszedł na stronę Antiocha Wielkiego. Ta zmiana polityki doprowadziła Związek do upadku; wojska rzymskie pod wodzą Marka Fulwiusza Nobiliora zadały mu klęskę w 189 roku p.n.e.

Związek Achajski, założony w 281 roku obejmował cztery, później dziesięć państw Achai na północnym Peloponezie. Zorganizowany podobnie jak Związek Etolski, walczył po stronie Macedończyków, a po ich klęsce w 197 roku p.n.e. przeszedł na stronę Rzymu. Gdy wybuchło powstanie miast greckich związkowych przeciw panowaniu Rzymian, wojska rzymskie odniosły walne zwycięstwo nad Grekami i zburzyły Korynt w 146 r. p.n.e. Grecja została wcielona do państwa rzymskiego jako prowincja Achaia.

Tak więc polityczna organizacja plemion greckich od czasów królewskich rozwijała się w kierunku wyraźnego powstawania coraz to większych organizmów społecznych. Hegemonia jednej gminy wiejskiej doprowadziła do powstania autonomicznych państw-miast, z których prężniejsze, jak Sparta, stawały się z kolei hegemonami innych państw. Permanentny stan wrogości i wojen między państwami-miastami greckimi zmusił większe organizmy państwowe do tworzenia potężnych związków, symmachii, jak Związek Peloponeski czy Związek Morski Aten. Ich zbrojna rywalizacja doprowadziła w końcu do utraty uniwersalnej monarchii Aleksandra Wielkiego. Monarchia ta rozpadła się po śmierci Aleksandra na szereg państw hellenistycznych, które z czasem weszły w skład jednego imperium rzymskiego.