Sejm Wileki (1788-1792)

W roku 1788 zebrał się w Warszawie sejm celem obalenia szkodliwości praw starych i opracowania nowej konstytucji. Sejm ten obradował przy podwójnej liczbie posłów przez cztery lata, stąd też nosi nazwę Wielkiego albo Czteroletniego.

Chwila dla przeprowadzenia naprawy Rzeczpospolitej była szczęśliwie dobra. Rosja wraz z Austrią prowadziły wojnę przeciw Turcji, mniej wtedy mogły zwrócić uwagi na sprawy polskie i nawet część wojsk rosyjskich odwołano z Polski na front turecki. Prusy zaś, licząc, że uda im się dostać od Polski Gdańsk i Toruń, zachęcały Rzeczpospolitą do wyzwolenia się od zależności rosyjskiej i przyrzekały nawet pomocy na wypadek wojny z Rosją.

Zaraz na początku sejm zawiązał się w konfederacje, aby nie można go było zerwać jednym głosem; na sejmie konfederackim bowiem głosowano zwyczajną większością. Wśród posłów sejmowych istniały trzy główne obozy polityczne, które kształtowały się przed rozpoczęciem obrad Sejmu i w czasie jego trwania. Granice były płynne, niektórzy przechodzili z obozu hetmańskiego do patriotycznego (jak Ignacy Potocki). Stronnictwu dworskiemu (królewskiemu) przewodził Stanisław August Poniatowski. W jego skład wchodził m.in. prymas, brat króla Michał Poniatowski, kanclerz wielki koronny Jacek Małachowski, wielu senatorów. Obóz ten dążył do wzmocnienia władzy królewskiej, powiększenia armii, likwidacji liberum veta. Reformy chciał przeprowadzić w oparciu o Rosję przeciwny więc był rozwiązaniu Rady Nieustającej, uważanej za narzędzie władzy rosyjskiej w Polsce i stąd znienawidzonej przez większość szlachty.

Zachowawczy program głosiło strojnictwo magnackie (hetmańskie, republikańskie), na czele którego stali hetmani Seweryn Rzewuski i Ksawery Branicki oraz Szczęsny Potocki, Kazimierz Nestor Sapieha. Obóz ten przeciwny był reformom społecznym ustrojowym, dążył do obalenia Rady Nieustającej i decentralizacji państwa.

Najbardziej postępowy program głosiło stronnictwo patriotyczne, któremu przewodzili Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj, Stanisław Małachowski, Adam Czartoryski, Stanisław Kostka Potocki. Obóz patriotów dążył do gruntownej zmiany istniejącego ustroju Polski, ustanowienia silnych władz centralnych, osłabienia pozycji króla zwiększenia armii niezależności od Rosji przeprowadzenia pewnych reform społecznych, na które nalegało skrzydło Kołłątaja. Obóz stawiał na współprace z Prusami.

W październiku 1788 roku nowy sejm zawiązał się w konfederację podlaską Stanisława Małachowskiego ( marszałek koronny) i Kazimierza Nestora Sapiehy (litewski).
Sejm w atmosferze zapału uchwalił doniosłą konstytucje o zwiększeni liczbie wojska do stu tysięcy, ponad pięciokrotnie w stosunku do istniejącej armii. Brak środków finansowych i niechęć szlachty do wyrażenia zgody na pobór poddanych uniemożliwiły realizacje tej ustawy. Liczbę wojska obniżono do 60 tyś. I obóz hetmański uniemożliwił unowocześnienie armii i ustanowienie właściwych proporcji między jazdą a piechotą. W atmosweże zagrożenia powstaniem chłopskim na Ukrainie obóz ten przeforsował aukcję powiększenie przede wszystkim oddziałów jazdy (złożonej z tzw. kawalerii narodowej i pułków przedniej straży), złożonej głównie z młodzieży szlacheckiej. Jazda stanowiła połowę armii, w armiach innych państw nie przekraczała dwudziestu pięciu procent. Sytuacja uległa pewnej poprawie po uchwaleniu przez sejm ustawy umożliwiającej pobór jednego rekruta z 50 dymów (domostw) królewskich i duchownych, a ze szlacheckich- jednego ze stu dymów. Była to ustawa świadcząca o niekonsekwencji sejmu, umożliwiała bowiem pobór jedynie kilku tysięcy rekrutów.

Broń kupowano głównie za granicą, gdyż produkcja manufaktur krajowych była niewystarczająca. Tworzącym się wojskiem kierowała wspólna dla Korony i Litwy Komisja Wojskowa.

Sejm starał się podnieś dochody skarbu, co było konieczne w związku z aukcją wojska. Początkowo próbowano zdobyć potrzebne fundusze bez opodatkowania szlachty. Podniesiono więc wymiar dawniejszych podatków, przejęto dobra biskupstwa krakowskiego, nakładano nowe podatki na miasta dopiero w 1789 roku uchwalono opodatkowanie dochodów szlachty w wysokości dziesięciu procent. Była to tzw. ofiara dziesiątego grosza szlachta praktycznie sama oceniała wielkość swoich dochodów. W efekcie wpływy były znacznie mniejsze niż zakładano gdyż szlachta zaniżała wielkość dochodów. Duchowieństwo zobowiązało się do płacenia dwudziestu procent dochodu. Wpływy państwa znacznie wzrosły umożliwiająca wystawienie armii ok. 65 tys. żołnierzy w 1792 r. Sejm powołał Komisje Skarbową do kierowania budżetem państwa. Ważną decyzją sejmu było powołanie w 1789 r. komisji porządkowych cywilno-wojskowych. Członków tych organów władzy terytorialnej wybierały sejmiki. Komisje miały sprawować władze administracyjną w terenie. Sejm pozbawił praw politycznych gołotę (szlachtę bezrolną), co uderzało w magnatów, gdyż pozbawiało ich tysięcy pewnych głosów na sejmikach. Od grudnia 1790 r. sejm obradował w składzie podwójnym.

Mieszczanie domagali się zrównania ze szlachtą. Wyróżniał się szczególnie Jezierski autor wielu broszur politycznych.(np. Katechizm o tajemnicach rządu polskiego ), w których atakował magnatów i szlachtę za rozkład państwa, domagał się zniesienia poddaństwa, pańszczyzny równouprawnienia mieszczan. Kuźnica występowała przeciw przywilejom stanowym ośmieszała reakcyjnych magnatów przy pomocy satyry, pamfletów, pism ulotnych.

W listopadzie 1789 r. z inicjatywy Dekerta doszło do zjazdu przedstawicieli 141 miast królewskich (bez Krakowa) którzy ogłosili akt „zjednoczenia miast ” i opracowali żądania polityczne. Wręczyli je w grudniu królowi i sejmowi. Była to słynna „czarna procesja ”. Sejm powołał specjalną komisje, której zadaniem było przedstawienie projektu o miastach.
W kwietniu 1791 r. sejm przyjął odnośnie prawo które zawierało jedynie część żądanych postulatów. Mieszczanie uzyskali nietykalność osobistą i majątkową, prawo do nabywania dóbr ziemskich, dostęp do godności i stopni oficerskich. Zwiększono samorządność miast uwalniając je od nadzoru starostów i wojewodów. Miejskie samorządy poddano bezpośrednio kontroli władz centralnych. Szlachta mogła zajmować się handlem i rzemiosłem bez obawy utraty praw. W sejmie zasiadać mieli delegaci miast, tzw. plenipotenci (24), którzy mogli przedstawiasz poglądy i projekty ustawodawcze w sprawach miast, przemysłu i handlu. Plenipotenci nie mieli pełnych praw jak posłowie szlacheccy nie mogli też głosowa. Aktywni mieszczanie uzyskali możliwość szybkiej nobilitacji. Prawo o miastach weszło w skład konstytucji.

We wrześniu 1789 r. sejm wyłonił „deputacje do ułożenia projektów do poprawy formy rządu ”, w której czołową rolę odgrywał Ignacy Potocki. Główny udział w opracowanie konstytucji wnieśli Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki, król i Włoch Scipione Piattoli. Prace nad tekstem ustawy przebiegały w tajemnicy, nie chciano bowiem, by opozycja magnacka zniweczyła plany naprawy kraju. z tego też powodu reformatorzy zdecydowali się na uchwalenie konstytucji z pominięciem obowiązującego regulaminu i w czasie nieobecności większości posłów opozycji, którzy udali się na ferie wielkanocne. Na słynnej sesji 3 maja obecnych było 182 posłów i senatorów.

Konstytucja 3 maja drugą na świecie ustawą zasadniczą regulującą organizacje władz państwowych a także prawa i obowiązki obywateli. Konstytucja likwidowała dualizm Polsko-Litewski. Oba państwa stanowić miały jedność. Sejm był najwyższym organem władzy. Posłowie reprezentowali naród, instrukcje sejmikowe nie miały mocy wiążącej. Zlikwidowano liberum veto, decydowano odtąd większością głosów. W czasie dwuletniej kadencji sejm miał być „zawsze gotowy ”, czyli w każdej chwili mógł być zwołany na sesje nadzwyczajną. Konfederacje i sejmy skonfederowane znoszono. Ograniczono kompetencje senatu, któremu odebrano m.in. Inicjatywę ustawodawczą król przestał być osobną izbą. Do uprawnień sejmu należało przede wszystkim ustawodawstwo, uchwalenie podatków, kontrolowanie władz wykonawczych.

Konstytucja znosiła wolną elekcje wprowadzając dziedziczność tronu. Po Stanisławie tron przypaść miał saskim Wettinom. W ten sposób chciano uniemożliwić interwencje mocarstw w sprawy polskie w czasie bezkrólewia. Zasadniczym organem władzy wykonawczej był nie król, lecz Straż Praw, w skład której wchodzili: król, prymas, 5 ministrów oraz następca tronu i marszałek sejmu. Było 5 komisji: wojska, skarbu, interesów cudzoziemskich, policji, pieczęci oraz Komisja Edukacji Narodowej z prymasem na czele.
Szlachta zachowywała swoje dotychczasowe przywileje i przewagę w państwie. Konstytucja zapewniała wolność wyznania, ale przy uprzywilejowaniu Kościoła katolickiego. Konstytucja mogła być zmieniona przez specjalny sejm konstytucyjny, zbierający się raz na 25 lat. W czasie wojny król był naczelnym wodzem zreformowano sądownictwo.
Konstytucja poruszała również sprawę chłopską, nie czyniąc jednak zasadniczych zmian w położeniu włościaństwa. Konstytucja doceniała „lud rolniczy z pod którego ręki płynie najobfitsze bogactw krajowych źródło ”, i brała chłopów „pod opiekę prawa i rządu krajowego”. Nowi osadnicy z zagranicy mieli być wolni osobiście. Konstytucja nie znosiła poddaństwa, pańszczyzny i nie dawała wolności osobistej z prawem opuszczania wsi. Ustawa Rządowa czyniła z polski monarchię konstytucyjną mające sprawne organy władzy, dopuszczającą do współodpowiedzialności za losy państwa bogatsze mieszczaństwo. Jej celem było ratowanie niezawisłości i całości państwa. Konstytucja tworzyła ustrój całkowicie przeciwny absolutyzmowi, panującemu w państwach ościennych. Wytyczała dalszy kierunek rozwoju rzeczy pospolitej jako nowożytnej monarchii parlamentarnej o szlachetko - burżuazyjnym charakterze. Sejm pracował po przyjęciu konstytucji nad ustawami szczegółowo określającymi organizacje władz i ich kompetencje.
Wysiłki te przyniosły pełne powodzenie, ponieważ sejmiki (II 1792) prawie wszystkie zaakceptowały konstytucje. Osiągnięciem Sejmu Czteroletniego były niepodważalne. Zwiększono armię z ok. 18 tyś. do ponad 60 tyś. żołnierzy, zapewniono wyraźny wzrosty dochodów państwa poprzez opodatkowanie m.in. Po raz pierwszy na stałe szlachty, ustalono centralne i terenowe organy władzy, ograniczono rolę magnateria rzecz średniej szlachty i bogatego mieszczaństwa, zlikwidowano najbardziej zgubne wady ustroju jak liberum Veto i wolną elekcje. Nadal były rozliczne problemy, które twórcy konstytucji pragnęli rozwiązać zgodnie z królem.