W wyniku klęski w wojnie obronnej 1939 ziemie polskie na zachód od Bugu i Sanu znalazły się pod okupacją niemiecką. Wilno wraz z okręgiem przekazano Litwie, kilka gmin na Podhalu przyłączono do Słowacji, pozostałe terytoria znalazły się pod okupacją radziecką.
Z ziem polskich pod okupacją niemiecką w granice Rzeszy włączono (na podstawie dekretu Hitlera z dnia 8 X 1939) Śląsk, Pomorze, Wielkopolskę, większość województwa łódzkiego, część województwa warszawskiego, kieleckiego, krakowskiego i białostockiego. Obszary włączone do Rzeszy zamieszkiwało ok. 10 mln ludności, z czego tylko 6% stanowili Niemcy.
Z pozostałych ziem okupowanych (na podstawie dekretu Hitlera z dnia 10 X 1939, z mocą obowiązującą od 26 października) utworzono Generalną Gubernię.
Polityka okupanta na zajętych terenach
W czasie trwania działań wojennych i bezpośrednio po ich zakończeniu do 25 X 1939, władza na zajętym terytorium należała do naczelnego dowódcy wojsk lądowych na Wschodzie, któremu podlegali dowódcy armii. Na zapleczu frontu działały grupy operacyjne policji i służby bezpieczeństwa dokonujące fizycznej likwidacji osób znajdujących się na specjalnych listach przygotowanych jeszcze przed agresją.
Do 25 października oddziały wojskowe i policyjne spaliły 55 miast i 476 wsi, rozstrzelały 16 336 osób. Wśród rozstrzelanych większość stanowili działacze niepodległościowi, byli powstańcy śląscy i wielkopolscy. Po ustaniu zarządu wojskowego władzę nad okupowanym terytorium polskim objął powołany przez Hitlera Urząd Komisarza Rzeszy dla Umacniania Niemczyzny, którego kierownikiem został szef policji i reichsfhrer SS H. Himmler.
Celem działalności Urzędu było przygotowanie nowych terenów osiedleńczych dla Niemców. Na ziemiach włączonych do Rzeszy wysiedlenia ludności polskiej rozpoczęły się już w październiku 1939. Do końca 1943 wysiedlono 860 tys. Polaków i sprowadzono na ich miejsce 370 tys. Niemców. Cechą hitlerowskiej polityki w stosunku do ludności polskiej stał się terror, którego celem strategicznym miało być biologiczne wyniszczenie Polaków.
Odmienną taktykę przyjęto wobec mieszkańców obszarów włączonych do Rzeszy, których poddawano przyspieszonej germanizacji. Zadania administracji niemieckiej w stosunku do ludności podbitych obszarów wschodnich szczegółowo określał Generalny Plan Wschodni.
Prowadzono akcję germanizacyjną poprzez wpisywanie na tzw. Volkslistę. 780 tys. byłych obywateli polskich należało do I i II grupy, obejmującej osoby faktycznie związane z niemieckością. Do IV i V grupy, przy użyciu terroru i szantażu, wpisano 2500 tys. Polaków.
Szczególnie ostre prześladowania dotknęły Kościół rzymskokatolicki na terenach włączonych do Rzeszy. Likwidowano polskie parafie, zamykano kościoły. Ponad połowa polskich księży, z ogólnej liczby 2100, straciła życie z rąk hitlerowców.
Eksterminacja ludności żydowskiej
Już w październiku 1939 na okupowanych ziemiach polskich Niemcy podjęli pierwsze działania planowanej zagłady Żydów. Zaprowadzono obowiązek pracy dla ludności żydowskiej, rozpoczęto organizowanie gett. Z nich to w późniejszym czasie wywożono Żydów do obozów koncentracyjnych, będących najczęściej ośrodkami masowej zagłady.
Eksploatacja polskiego potencjału ludzkiego i materialnego
Bezwzględny terror stał się metodą sprawowania władzy w Generalnej Guberni (GG). Dotknął on w pierwszej kolejności najwybitniejszych przedstawicieli inteligencji polskiej w czasie tzw. akcji AB. W związku z dużym zapotrzebowaniem na siłę roboczą dokonywano masowych zsyłek ludności polskiej w głąb Rzeszy. Wysyłani do pracy pochodzili najczęściej z łapanek ulicznych. Wśród ludności GG szerzył się głód, przydziały kartkowe daleko odbiegały od minimum biologicznego.
GG poddano niebywałej eksploatacji ekonomicznej. Niemcy przejęli w posiadanie nie tylko duże zakłady państwowe, lecz także zakłady prywatne, należące do osób wysiedlonych, wywiezionych, aresztowanych i uśmierconych, zarówno Polaków, jak i Żydów. Nieskonfiskowane fabryki i majątki ziemskie znalazły się pod przymusową administracją niemiecką, ich produkcja przeznaczona była na potrzeby armii. Prywatne gospodarstwa chłopskie zmuszone były oddawać coraz większe kontyngenty na rzecz władz niemieckich. Wydłużano dzień pracy nawet do 12 godzin. Kilkakrotnie wzrosły ceny podstawowych dóbr konsumpcyjnych przy płacach zamrożonych na przedwojennym poziomie.
Trwająca 5 lat okupacja doprowadziła do ogromnych strat ludnościowych, ubytku potencjału ekonomicznego i szkód w dorobku kulturalnym. W latach 1939-1945 straciło życie ok. 6 mln obywateli przedwojennej Polski, do prac przymusowych na terenie Rzeszy wywieziono 2,5 mln osób i 200 tys. dzieci przeznaczonych do zgermanizowania (powróciło 10-15%). 500 tys. osób nabawiło się trwałego kalectwa, szerzące się choroby zakaźne, w tym gruźlica, powodowały dużą śmiertelność. Nastąpił znaczny spadek liczby urodzeń.
Ogromne i trudne do oszacowania straty poniósł majątek narodowy. Zniszczeniu uległ przemysł, komunikacja i substancja mieszkaniowa. Wg szacunków Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów łączne straty materialne poniesione na obecnym terytorium Polski wyniosły 50 mld dolarów.
W pewnym stopniu do strat materialnych przyczyniła się także polityka radzieckich władz wojskowych na terenach poniemieckich, które zostały włączone do Polski na podstawie umów konferencji jałtańskiej i poczdamskiej.
Delegatura Rządu na Kraj
Nazwa tajnego naczelnego organu władzy administracyjnej w okupowanej Polsce, utworzonego w 1940 z inicjatywy rządu emigracyjnego. Dzieliła się na departamenty, odpowiadające danemu ministerstwu rządu polskiego w Londynie. Działały okręgowe i powiatowe delegatury.
Od 26 IV 1944 delegat stojący na czele Delegatury Rządu na Kraj piastował zarazem stanowisko zastępcy prezesa rady ministrów.
W latach 1940-1945 urząd delegata posiadali kolejno: C. Ratajski (Stronnictwo Pracy), J. Piekałkiewicz (Stronnictwo Ludowe), J. Jankowski (Stronnictwo Pracy), S. Korboński (Stronnictwo Ludowe). Tworzyła podziemną organizację, mającą na celu objęcie władzy przez rząd emigracyjny w kraju po zakończeniu II wojny światowej.
Służba Zwycięstwu Polski (SZP)
Konspiracyjna organizacja założona 27 IX 1939 w Warszawie przez generała M. Tokarzewskiego - Karaszewicza. Powstała w porozumieniu z dowódcą armii Warszawa generałem J. Rómmlem i na podstawie pełnomocnictwa udzielonego przez Naczelnego Wodza E. Rydza-Śmigłego. Do głównych celów SZP należało prowadzenie walki o niepodległość i organizowanie ośrodków tymczasowej władzy.
Statut i koncepcję organizacyjną wzorowano na Polskiej Organizacji Wojskowej. Na czele SZP stał Komendant Główny generał M. Tokarzewski - Karaszewicz, pseudonim Torwid, jego szefem sztabu został pułkownik S. Rowecki, pseudonim Rakoń. Komenda Główna składała się z siedmiu oddziałów. 10 października powołano Główną Radę Polityczną złożoną z przedstawicieli Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i początkowo Stronnictwa Demokratycznego.
Wkrótce utworzono komendy wojewódzkie SZP w Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi i Warszawie oraz część komend powiatowych. Obawiając się nadmiernych wpływów sanacji w SZP W. Sikorski zarządził 13 XI 1939 powołanie do życia Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) z przebywającym w Paryżu generałem K. Sosnkowskim jako komendantem głównym. Rozkazy Sikorskiego i Sosnkowskiego z grudnia 1940 polecały przejęcie dotychczasowych struktur organizacyjnych SZP przez ZWZ.
Związek Walki Zbrojnej (ZWZ)
Kryptonimy SSS, PZP, konspiracyjna organizacja wojskowa, powołana rozkazem Naczelnego Wodza, generała W. Sikorskiego z 13 listopada 1939. Utworzony w miejsce, rozwiązanej tym samym rozkazem, Służby Zwycięstwu Polski (SZP), ZWZ wykorzystał dotychczasowy dorobek SZP, przejmując jej siatkę konspiracyjną i kadry.
Komendantem ZWZ został mianowany generał K. Sosnkowski (do 30 czerwca 1940) przebywający w Paryżu, pełniący równocześnie funkcję przewodniczącego Komitetu Rady Ministrów do spraw Kraju. Likwidacja SZP i powołanie w jej miejsce ZWZ miało na celu odsunięcie od wpływów politycznych działaczy i oficerów związanych z obozem sanacji.
Wykonaniu tej idei oraz podporządkowaniu ZWZ rządowi na emigracji, służyły dalsze postanowienia, podejmowane poza krajem, dotyczące podziału terytorium Polski na 6 niezależnych obszarów działania z komendami w: Warszawie, Białymstoku, Lwowie, Krakowie, Poznaniu i Toruniu. Komendanci obszarów podlegali bezpośrednio Sosnkowskiemu. Dopiero realia życia okupacyjnego i trudności w kierowaniu ZWZ, zmusiły rząd RP do poszukiwania innych rozwiązań organizacyjnych, polegających m.in. na: podziale okupowanego kraju na 3 części obejmujące: tereny okupacji niemieckiej, tereny okupacji radzieckiej i tereny włączone do Rzeszy.
W styczniu 1940 wprowadzono nowy podział na tereny okupacji niemieckiej i tereny okupacji radzieckiej, wyznaczając na komendantów odpowiednio S. Roweckiego i generała M. Tokarzewskiego - Karaszewicza. Aresztowanie tego ostatniego przez NKWD przy próbie przekraczania granicy i brak warunków na prowadzenie działalności na większą skalę w strefie okupacji radzieckiej, spowodowały przejęcie od marca 1940 kierownictwa ZWZ w całym kraju przez S. Roweckiego.
Klęska Francji w czerwcu 1940 i przeniesienie rządu Rzeczypospolitej Polskiej do Anglii, stworzyły trudności w utrzymaniu stałej łączności z krajem. K. Sosnkowski podjął decyzję o przekazaniu funkcji Komendanta Głównego ZWZ S. Roweckiemu, mianowanemu równocześnie generałem brygady. Szefem sztabu został pułkownik J. Albrecht, następnie od lipca 1941 pułkownik T. Pełczyński.
Komenda Główna składała się z 7 oddziałów: I organizacyjny (podpułkownik A. Sanojca), II wywiadowczy (podpułkownik W. Berka), III operacyjny i szkoleniowy (pułkownik S. Tatar), IV kwatermistrzowski (podpułkownik A. Świtalski), V łączności (kapitan L. Chendyński), VI Biuro Informacji i Propagandy (pułkownik J. Rzepecki), VII Biuro Finansów i Kontroli (podpułkownik S. Thun) oraz z samodzielnych służb. Niezależnie od oddziałów i służb Komendy Głównej działał Związek Odwetu, powołany w sierpniu 1941.
Pod koniec 1941 siatka terenowa ZWZ składała się z okręgów: Warszawa-Miasto, Warszawa, Kielce, Łódź, Kraków, Śląsk, Lublin, Wilno oraz obszaru Białystok z okręgami: Białystok, Nowogródek, Polesie, obszaru Lwów z okręgami: Lwów, Tarnopol, Stanisławów, Wołyń, obszaru Zachodniego z okręgami Poznań i Pomorze. ZWZ zmierzał do scalenia wojskowych organizacji podziemnych, jednak przystąpiło doń zaledwie kilka organizacji, w tym Gwardia Ludowa PPS-WRN.
ZWZ prowadził także prace nad planem powstania powszechnego, do którego miało dojść w przypadku wkroczenia wojsk aliantów na ziemie polskie, bądź Armii Czerwonej bez zgody rządu Rzeczypospolitej Polskiej. Pierwsze akcje zbrojne przeciwko Niemcom o charakterze sabotażowo-dywersyjnym przeprowadził na wiosnę 1940 Związek Odwetu oraz organizacja Wachlarz w drugiej połowie 1941. We wrześniu 1941 ZWZ został uznany za część składową Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, w lutym 1942 przemianowany na Armię Krajową.
Biuro Informacji i Propagandy (BIP)
Utworzone przy VI Oddziale KG ZWZ, następnie Armii Krajowej, w połowie 1940. Szefem był pułkownik dyplomowany J. Rzepecki pseudonim Prezes.
Posiadało szereg komórek organizacyjnych, m.in. Wydział Informacyjny, Wydział Propagandy Polskiej, Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze. Wydawało przez cały okres okupacji Biuletyn Informacyjny, Wiadomości Polskie i Agencję Prasową.
Armia Krajowa
Konspiracyjna organizacja wojskowa, działająca od 14.02.1942 do 19.01.1945, podlegała rządowi emigracyjnemu w Londynie, na czele AK stała Komenda Główna, kolejnymi komendantami głównymi AK byli: generał S. Rowecki Grot, generał T. Komorowski Bór i generał L. Okulicki Niedźwiadek.
Zadaniem AK była walka z Niemcami oraz przygotowanie powstania zbrojnego (plan Burza), które miało wybuchnąć w momencie klęski III Rzeszy na froncie wschodnim. W wyniku spodziewanego przełamania frontu wschodniego dowództwo AK podjęło decyzję o wybuchu powstania warszawskiego. Akcjami zbrojnymi AK kierował Kedyw podległy Kierownictwu Walki Konspiracyjnej.
Według różnych źródeł liczebność AK wynosiła od 250 do 350 tys. żołnierzy, najbardziej znanymi akcjami AK były: zamach na F. Kutscherę, wykrycie i zdobycie nieuszkodzonego pocisku V-1, współudział w obronie Zamojszczyzny i inne.
Wachlarz, kryptonim wydzielonej organizacji dywersyjnej, Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, utworzonej latem 1941 w związku z wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej. Strefa planowanych operacji Wachlarz obejmowała ziemie ZSRR na wschód od granicy II Rzeczpospolitej, od Morza Bałtyckiego po Kijowszczyznę i Podole. Celem powołania Wachlarza było prowadzenie akcji na szlakach aprowizacyjnych armii niemieckiej walczącej w ZSRR oraz organizowanie osłony dla planowanego na ziemiach polskich powstania zbrojnego.
W pierwszej fazie powstania przewidywano m.in. podjęcie akcji dywersyjnych na liniach komunikacyjnych, w celu opóźnienia wycofywania się wojsk niemieckich pobitych przez Rosjan, na tereny polskie. Początkowo kadrę stanowili oficerowie Tajnej Armii Polskiej (TAP), wcielonej do ZWZ. Pierwszym dowódcą mianowano byłego dowódcę TAP, podpułkownika J. Włodarkiewicza, którego w marcu 1942 zastąpił podpułkownik R. Grocholski.
Dowództwo miało swą siedzibę w Warszawie, gdzie również przygotowywano żołnierzy i kadrę dla zespołów bojowych. Liczebność Wachlarza szacuje się na ok. 500 ludzi, w tym 26 cichociemnych oficerów - skoczków z Anglii. Do placówek na okupowanych terenach Związku Radzieckiego udało się przerzucić ok. 200 oficerów i żołnierzy.
Od kwietnia 1942 patrole Wachlarza podjęły bieżącą działalność dywersyjną na bezpośrednim zapleczu frontu niemiecko-radzieckiego. Grupy bojowe przeprowadziły ponad 50 akcji sabotażowo-dywersyjnych na liniach kolejowych wokół Mińska i Dyneburga, podczas których m.in. wykolejono 12 pociągów oraz zniszczono linie łączności telefonicznej.
Do głośniejszych akcji Wachlarza należało rozbicie więzienia w Pińsku (18 stycznia 1943) i uwolnienie więźniów. Akcję przeprowadził kilkuosobowy oddział pod dowództwem porucznika J. Piwnika. Straty Wachlarza w okresie działalności wyniosły 20 zabitych i 60-80 aresztowanych. W październiku 1942 oddziały realizujące plan Wachlarz, wraz ze Związkiem Odwetu i Tajną Organizacją Wojskową (od wiosny 1943), utworzyły Kierownictwo Dywersji (Kedyw).