Pojezierze Południowopomorskie

Pojezierze Południowopomorskie obejmuje terytoria pomiędzy morenami fazy pomorskiej na północy, Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką na południu, doliną Odry na zachodzie i doliną Wisły na wschodzie, na szlaku odpływu lodowcowo-rzecznego, który spowodował rozległych piaszczystych równin w dorzeczach dopływów Noteci-Drawy oraz dopływów Wisły-Brdy i Wdy. Pomiędzy dolinami tych rzek występują liczne jeziora wytopiskowe.

Klimatycznie jest to region bardziej suchy (średnia roczna 500-550mm) i cieplejszy niż Pojezierza Wschodnio- i Zachodniopomorskie. W składzie lasów przeważają tu bory sosnowe na sandrach. Mieszane lasy liściaste na wysoczyznach morenowych przeważnie ustąpiły miejsca polom uprawnym.

Makroregion zajmuję powierzchnie 17 789km2 (oznacza to, że powierzchnia Pojezierza Południowopomorskiego jest równa łącznej sumie powierzchni Pojezierza Zachodniopomorskiego i Wschodniopomorskiego).

Dzieli się go na 12 następujących mezoregionów:
• Równina Gorzowska
• Pojezierze Dobiegniewskie
• Równina Drawska
• Pojezierze Wałeckie
• Równina Wałecka
• Pojezierze Szczecińskie
• Równina Charzykowska
• Dolina Gwdy
• Pojezierze Krajeńskie
• Bory Tucholskie
• Dolina Brdy
• Wysoczyzna Świecka

RÓWNINA GORZOWSKA rozpościera się na południe od Pojezierza Myśliborskiego i zasięgu fazy pomorskiej zlodowacenia wiślańskiego, na wschód o Kotliny Freienwaldzkiej, tj. zachodniej części Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, na północ od kotliny Gorzowskiej w tej pradolinie i na zachód od Pojezierza Dobiegniewskiego. Region obejmuje obszar 1640 km2. W większości jest to sandr, miejscami jednak wynurzają się spod piasków kępy morenowe: miedzy Mieszkowicami a Dębnem, Kostrzyniem a Witnicą i w okolicach Gorzowa. Piaszczyste równiny zajmują Lasy Mieszkowickie i Puszcza Gorzowska. Region przecinają dopływy Odry- Myśla i Krzyca. Występują tutaj niewielkie jeziora wytopiskowe.

W Puszczy Gorzowskiej utworzono Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy (202,9 km2)( Obszar ten ustanowiony został przez WRN w Gorzowie Wlkp. 14 grudnia 1984 r. Powierzchnia tego OChK po utworzeniu Barlineckiego Parku Krajobrazowego została znacznie zmniejszona, na rzecz tego parku krajobrazowego, co miało miejsce w 1998 r. na podstawie rozporządzenia Wojewody Gorzowskiego.

Kolejna nowelizacja granic tego obszaru nastąpiła na podstawie rozporządzenia Wojewody Lubuskiego z 2003 r.)z rezerwatem „Buki Zdrońskie”(75,6ha), „Wilanów” (67,6ha), a dalej ku zachodowi rezerwaty leśne „Bogdaniec I” (20,8 ha), „Bogdaniec II” (40,1 ha) oraz „Bagno Chłopiny”- śródleśne torfowisko przejściowe, miejsce lęgowe żurawi. W Gminie Cedynia rezerwatem jest „Dolina Świergotki” z buczyną pomorską. Na granicy wysoczyznowej równiny i pradoliny leży Gorzów Wielkopolski (ok. 125 tyś mieszk.), siedziba władz wojewódzkich. W mieście jest rozwinięty przemysł chemiczny, włókienniczy, maszynowy i papierniczy. Na kępach morenowych są jeszcze dwa małe miasta – lokalne ośrodki usługowe rolniczego zaplecza: Dębno (ok. 14 tyś mieszk.) i Mieszkowice (ok.. 3 tyś).

POJEZIERZE DOBIEGNIEWSKIE znajduje się pomiędzy dwiema równinami sandrowymi: Gorzowską(na zachodzie) i Drawską(na wschodzie). W regionie znajduje się około 100 jezior o powierzchni ponad 1ha. Jeziora są pochodzenia polodowcowego i posiadają znaczną głębokość.

Do najpiękniejszych i największych jezior zaliczyć należy:
- Osiek - (powierzchnia.- 5 km2, głębokość - 35m.),
- Ostrowiec (powierzchnia - 3,8 km2, głębokość - 19m.),
- Lipie (powierzchnia 1,8 km2, głębokość 42,5m.).

Powyższe jeziora stanowią atut turystyczny gminy miasta Dobiegniew i są prawdziwym rajem dla wędkarzy i osób pragnących wypocząć w bezpośrednim kontakcie z przyrodą. Jeziora gminy Dobiegniew to dominacja szczupaków, linów, leszczy, płoci, karpi, sieji i sandacza.

Są trzy rezerwaty przyrody:
- „Łasko” (19ha)- miejsce lęgowe czapli siwej,
- „Wyspa na jeziorze Bierzwnik”(1,2 ha)
- „Źródlisko Skrzypowe” (1,1ha), wszystkie w gminie Bierzwnik.

Region jest w znacznej części lesisty. Pola uprawne występują wokół miast Strzelce Krajeńskie( ok. 10 tyś mieszk.) i Dobiegniew (ok. 4 tyś), położonych przy szosie z Wałcza do Gorzowa. Obok Dobiegniewa przechodzi magistrala kolejowa ze Szczecina do Poznania. W odległości 2km od tego miasta istniał w latach 1940-1945 oficerski obóz 6 tyś jeńców polskich pod nazwą oflag II C Woldenberg. Po wojnie urządzono tam tuczarnie trzody chlewnej).

W Strzelcach Kamieńskich istnieje jeden z lepiej zachowanych średniowiecznych grodów w postaci murów obronnych, baszt i bram. Pojezierze Dobiegniewskie ma 578 km2 powierzchni. Pod względem klimatycznym stanowią zachodnią część tzw. Dzielnicy nadnoteckiej, która obejmuje pas o szerokości 50-70 km po obu stronach Noteci. Dzielnica nadnotecka posiada klimat o charakterze przejściowym pomiędzy dzielnicą pomorską, chłodną o większych opadach a dzielnicą wielkopolsko-mazowiecką, cieplejszą i bardziej suchą. Klimat ten posiada cechy oceaniczne, w którym przeważają wiatry zachodnie i południowo zachodnie. Nad okolicą w powietrzu występują duże ilości jodu tzw. "chmura jodowa".

RÓWNINA DRAWSKA obejmuje szeroki pas piasków glacjofluwialnych o powierzchni 1155 km2, ciągnących się wzdłuż doliny Drawy na wschód od Pojezierzy Choszczeńskiego, Dobiegnowskiego oraz Ińskiego, na południe od Pojezierza Drawskiego i na zachód od Pojezierza Wałeckiego. Drawa ma 199 km długości, a całe jej dorzecze obejmuję powierzchnię 3198 km2. Wypływa z jeziora Drawsko na wysokości 128m, przepływa przez jezioro Lubie i uchodzi do Noteci pod miejscowością Krzyż na wysokości 27m.n.p.m. Równina ma około 65km długości, średnio kilkanaście kilometrów długości, przy czym dzieli się na kilka stopni tarasowych, a spod piasków wynurzają się czasami ostańce morenowe. Występują dość liczne jeziora wytopiskowe.

Do największych należą:
- Ostrowieckie(3,9 km2 pow., 28,5m głęb.),
- Przytoczno (2,3 km2 pow., 12,5m głęb.),
- Rędecino(1,7 km2 pow., 15m głęb.)
- Adamowo inaczej Dubie(1,1km2 pow., 34m głęb.)

Prawie całą równinę porastają bory sosnowe, noszące nazwę Puszczy Drawskiej. Koło Rędecina Utworzono rezerwat (46,3 ha) z fragmentem pierwotnych lasów dębowo-bukowych oraz rezerwat „Łakno” (19ha) miejsce legowe czapli siwej, a na wschód od jeziora Ostrowieckiego mały rezerwat „Stary Złom”(1ha) ze stanowiskiem rzadkiego gatunku turzycy, w gminie Człopa natomiast bardzo zróżnicowany rezerwat leśny „pustelnik”(38 ha). Ze względy na dużą lesistość, gęstość zaludnienia jest niewielka. Największym osiedlem jest miasteczko Drawno(ok. 2,5 tyś. mieszk.) przy lokalnej linii kolejowej z Kalisza Pomorskiego do Choszczna, położone nad jeziorem Adamowo, przez które przepływa Drawa. Miasteczko to jest małym ośrodkiem turystyki wodnej.

Nad Drawą i poniżej Drawnej i jej dopływem Pociczną powstał w 1979r. Drawieński Park Narodowy. Szata roślinna w Parku Narodowym to prawie 900 gatunków roślin naczyniowych, prawie 150 gatunków drzew i krzewów i ponad 200 różnych zespołów roślinnych to poziom różnorodności szaty roślinnej nieczęsto spotykany w Polsce. Między innymi ze względu na to bogactwo Puszcza Drawska jest jednym z ciekawszych botanicznie regionów w północno-zachodniej Polsce.

Do największych botanicznych osobliwości regionu należą stanowiska chamedafne północnej, turzycy ptasie łapki i lipiennika Loesela. Botaników zachwyca dobry stan zachowania wielu fitocenoz torfowiskowych, bogata flora łąk, roślinność i flora związana z ekosystemami rzecznymi, flora źródlisk i jezior, a także dobrze zachowane ekosystemy buczyn (sławny Rezerwat Radęcin!) i borów sosnowych.

Flora środkowej części Puszczy Drawskiej - a w tym Drawieńskiego Parku Narodowego - dzięki stanowi swego zachowania jest ewenementem na polskim niżu i zasługuje na troskliwą ochronę. Świat zwierząt Centralną część Puszczy Drawskiej cechują niebanalne walory faunistyczne. Zarówno wśród ptaków, ssaków, jak i wśród płazów, gadów, ryb i bezkręgowców znajdują się przykłady gatunków ginących w Polsce, które jednak właśnie tutaj znalazły ostoję. Nalezą do nich Np.: rybołów, bielik, włochatka, jarząbek, wydra, bóbr, żółw błotny, wąż gniewosz, rzekotka drzewna, lipień, troć jeziorowa i wędrowna, certa, brzana, motyl czerwieńczyk dispar, rzadkie gatunki ważek i chruścików i wiele innych. Niemal w każdej grupie zwierząt podać można przykłady gatunków szczególnie cennych.

Ewenementem jest fauna ryb w wodach centralnej części Puszczy Drawskiej, licząca ponad 40 gatunków ryb, w tym silne populacje wielu gatunków bardzo rzadkich w kraju.

Nie wszystkie osobliwości fauny Puszczy Drawskiej udało się dotychczas poznać. Takie grupy systematyczne jak np. gąbki, pająki czy cały szereg grup owadów, wciąż czekają na rozpoznanie.

O istotnym znaczeniu centralnej części Puszczy Drawskiej, w tym szczególnie obszaru Drawieńskiego Parku Narodowego, dla zachowania i ochrony ginących gatunków fauny, decyduje jednak nie tylko bogactwo gatunkowe ani występowanie pojedynczych, ginących lub zagrożonych gatunków, ale także charakter fauny jako całości. W tym terenie cechuje ją wysoki, znacznie przewyższający przeciętną stopień naturalności, wyrażający się między innymi dużym udziałem gatunków związanych z naturalnymi ekosystemami a małym - gatunków towarzyszących człowiekowi. Charakterystyczne dla Parku jest występowanie i wysoka liczebność szeregu gatunków puszczańskich, typowych dla rozległych, zwartych lasów, a także dla polodowcowego krajobrazu Pomorza.

Fauna Puszczy Drawskiej i Drawieńskiego Parku Narodowego, postrzegana jako całość, jest pod tym względem ewenementem na nizinach Polski. Zasługuje, więc na pieczołowitą ochronę.

POJEZIERZE WAŁECKIE rozciąga się na obszarze 1861 km2 pomiędzy równiną drawską, pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką oraz Doliną Gwdy. Jest to wysoczyzna z kilku z kilkoma pasmami moren czołowych spod fazy krajeńskiej na południowym przedpolu moren fazy pomorskiej. Wzgórza przekraczają wysokość 150m., a w kilku miejscach przekraczają 200m. jak góra Racza(211m.) na północ od Mirosławca i Góra Dąbrowa pod Piłą(207m.).

W środkowej części Pojezierza Wałeckiego występują liczne jeziora, z których największe są: Betyń(8,8km2 pow., 41m. głęb.) na zachód od Wałcza oraz Raduń(2km2 pow., 25m. głęb.).

Rzeki płyną odśrodkowo w kierunku otaczających dolin: Noteci, Gwdy, i Drawy. Południową część Pojezierza Wałeckiego zajmuje znaczny obszar leśny łączący się z Puszczą Drawską.

Są tu rezerwaty: „Mszary Tuczyńskie” (6,1ha), „Wielki Bytyń” (1826,6ha), „Smolary” (149,1ha). Las dębowo-bukowy w gminie Wierzchów z pomnikowymi drzewami objęto ochroną w rezerwacie „Sośnica” (12,1ha). W gminie Mirosławiec jest rezerwat torfowiskowy „Rosiczki Mirosławskie” (20,8ha). Dużą część użytków stanowią łąki i pastwiska, toteż znaczną rolę odgrywa hodowla bydła.

Głównym ośrodkiem miejskim jest Wałcz (ok. 27 tyś mieszk.) położony na północnym wschodzie na pograniczu sandrowej Równiny Wałeckiej. Miasto w Polsce przedrozbiorowej należało do Wielkopolski jako siedziba starostwa grodowego. Po 1918 roku zostało w granicach Niemiec. Obecnie jest to ośrodek usługowy z drobnym przemysłem, pełniący również funkcje rekreacyjne, węzeł kolejowy i drogowy na szlaku z Piły do Starogardu Szczecińskiego oraz do Krzyża. Pod wałczem istnieje rezerwat „Glinki” (15,7ha) obejmujący wielogatunkowy las liściasty. W zachodniej części Pojezierza Wałeckiego na pograniczu Równiny Drawskiej leżą miasteczka: Mierosławiec (ok. 2 tyś. mieszk.) Kalisz Pomorski (ok. 4 tyś. mieszk.), Człopa (ok. 2,5 tyś. mieszk.) i Tuczno (ok. 2 tyś. mieszk.), a w części południowej Trzcianka (17 tyś.)

RÓWNINA WAŁECKA obejmuje sandr w dorzeczach prawych dopływów Gwdy: Dobrzycy, Piławy, Purzycy i Płytnicy, położony między Pojezierzem Wałeckim, a Doliną Gwdy i zajmujący powierzchnię 706 km2. Na sandrze występuje wiele wytopiskowych jezior rynnowych, z których największe jest Wąsocze na północnym zachodzie (3,3 km2 pow., 8,5m. głęb.) oraz Zbiczno (2,7km2 pow., 29m. głęb.)

Równina jest prawie w całości zalesiona i pozbawiona większych miejscowości. Jedną z nielicznych wsi jest Szwecja, w której w pobliżu znajduje się rezerwat „Diabli Skok” (11,6ha) ze starodrzewem bukowym. W gminie Wałcz znajduje się rezerwat „Golcowe Bagno” (123,8ha). Przez Szwecję przechodzi szosa z Wałcza do Jastrowia. Sam Wałcz leży na granicy Pojezierza Wałeckiego z Równiną Wałecką.

POJEZIERZE SZCZECINECKIE jest wysoczyzną morenową położoną z zewnątrz moren czołowych fazy pomorskiej, pomiędzy sandrem Równiny Wałeckiej na zachodzie i doliną Gwdy na wschodzie. Powierzchnia tego regionu wynosi około 830km2. Na pojezierzu Szczecineckim zaznaczają się dwa pasma moren czołowych podfazy Krajeńskiej: na zachód od miejscowości Okonek (z kulminacją Skotna Skóra 205m,) i na zachód od Jastrowia (kulminacja 169m.). Jezior jest kilkadziesiąt, przeważnie małych skupionej w północnej części regionu, gdzie wielkością wyróżnia się jezioro Pile (9,8km2 pow., 44m głęb.) z położonych w pobliżu można wymienić jeszcze Ciemino (2,4km2 pow., 13m. głęb.), Lubiecko Wielkie (1,7km2 pow., 36m głęb.) i Śniadowo (1,3km2 pow., 15m. głęb.) Lasy zajmują znaczny obszar.

Większe powierzchnie pól uprawnych występują pomiędzy Okonkiem, a Szczecinkiem i w okolicy Jastrowia. W gminie Jastrowie istnieje rezerwat torfowiskowy „Kozie Brody” (0,7ha) z brzozą niską i bogatym stanowiskiem storczyka. Region przecina linia kolejowa ze Szczecinka przez Okonek (ok. 4tyś. mieszk.) i Jastrowie (ok. 8tyś. mieszk.) do Piły. Miasteczka są stosunkowo młode(XVII-XVIII wiek) z niewielkimi zakładami przemysłowymi. Nad jeziorem Pile znajduje się nowe miasto Borne Sulinowo, gdzie w latach 1941-1945 mieścił się obóz jeniecki oficerów polskich- Oflag II D Gross-Born, a później rosyjski obóz wojskowy. Przez tereny położone na zachód przebiegały niemieckie umocnienia (tzw. Wał Pomorski), zdobyte w styczniu i lutym 1945 roku przez I Armię Wojska Polskiego

RÓWNINA CHARZYKOWSKA obejmuje obszar sandru o powierzchni 2405 km2 położony na południe od Pojezierza Bytowskiego, w górnym dorzeczu Brdy. Równina sąsiaduje od południowego zachodu z Pojezierzem Krajeńskim, od wschodu z Równiną Tucholską.

Liczne zagłębienia po przykrytym piaskami martwym lodzie wypełniają wody jezior, z których największe są:
- Wielimie: 18,7 km2
- Wstydze: 15,1 km2
- Charzykowskie: 13,5 km2

Najgłębszym jest jezioro Wstydze(68m gł.). Równina jest zajęta poprzez lasy, stanowiące część kompleksu Borów Tucholskich. Utworzono w nich liczne rezerwaty: „Ostrzów Trzebielski” (8,1ha) miejsce lęgowe ptaków, „Bagnisko Niedźwiady” (47,8ha), Przytoń (18ha), „Bagno Stawek” (40,8ha), „Jezioro Laska” (70ha), „Bocheńskie Błoto” (15,9ha)- zarastające jezioro, miejsce lęgowe żurawi, bociana czarnego oraz kormoranów, „Jezioro Bardzo Małe” (7,4ha) w gminie Człuchów, „Osiedle Kormoranów” (22,3ha)- las dębowo bukowy z kolonią kormoranów, „Międzybórz” (1,3ha)- las mieszany z roślinami górskimi, „Jezioro Sporackie” (11,4ha), „Jezioro Smołowe” (36,8ha), „Jezioro Kamień” (50,6ha), „Jezioro Nasionek” (10,7ha) z rzadkimi gatunkami roślin wodnych.

Równina jest pozbawiona osiedli miejskich. Głównym szlakiem komunikacyjnym jest szosa z Chojnic do Bytowa. Rejonie jeziora Charzykowskiego utworzono w 1990r. „Zaborski Park Krajobrazowy” (312,8 km2) z kilkoma rezerwatami ptaków(żuraw, kormoran, czarny bocian) i roślin(brzoza niska, cis, brekina), a w 1996r. w jego obrębie między jeziorami Charzykowskim i Dybrzk- Park Narodowy Bory Tucholskie o powierzchni powyżej 4795ha.

Dolina Gwdy rozdzielająca Pojezierze Wałeckie od Krajeńskiego, stanowiła szlak odpływu wód roztopach lodowca skandynawskiego w pomorskiej fazie zlodowacenia. Poszczególne etapy jej rozwoju zaznaczone są przez piaszczyste tarasy. Gwda przepływa przez jezioro Wielimie koło Szczecinka na Pojezierzu Drawskim, ale jej źródeł można doszukiwać się powyżej jeziora. Po 147km biegu wpada ona do Noteci naprzeciw miasta Ujście. Spadek rzeki od jeziora Wielimie (132m n.p.m.) do Ujścia (47m n.p.m.) wynosi 85 metrów i wykorzystano go na potrzeby energetyki, budując cztery elektrownie wodne między Lędyczkiem a Piłą. Głównym lewym dopływem jest Czernica, biorąca początek na wschód od miejscowości Biały Bór, prawymi dopływami- Płytnica, Rurzyca i Dobrzyca z Piławą, odwadniające Równinę Wałecką. Sandr Gwdy łączy się na wschodzie z Równiną Charzykowską w dorzeczu Brdy, a za ich granicę można przyjąć dział wodny.

Region zajmuję powierzchnię około 640 km2 (całe dorzecze Gwdy wynosi4744 km2). Prawie na całej długości Gwda przepływa przez bory sosnowe. W gminie Kuźnica Pilska jest rezerwat „Kuźnik” (96ha) o zróżnicowanych typach lasu, z ostoją ptactwa, w nadleśnictwie Czarne istnieje „Rezerwat Cisowy” (25ha) jedno z największych stanowisk tego drzewa. Dolina jest słabo zaludniona, a nieliczne osiedla są nastawione na gospodarkę leśną. Należy do nich położony w środkowym biegu Lędyczek, w średniowieczu graniczny gród obronny.

W górnej części dorzecza leżą wśród lasów dwa małe miasta: Czarne (ok. 6 tyś mieszk.) nad Czernicą i Biały Bór (ok. 2,5 tyś mieszk.) ze stadniną ogier nad jeziorem Białym. Obie miejscowości pełnią funkcję rekreacyjną. W Czarnem w latach 1940-1945 był duży obóz dla szeregowych jeńców wojennych różnych narodowości (Stalag II Hammerstein). Czarne leże przy linii kolejowej z Człuchowa na Pojezierzu Krajeńskim do Szczecinka na Pojezierzu Drawskim.

Największym miastem doliny Gwdy jest Piła (76tyś mieszk.), położona w 11km od ujścia. Miasto to jest znacznym ośrodkiem przemysłowym (fabryka żarówek, warsztaty kolejowe). Miasto powstało na początku XVI w., ale zaczęło się rozwijać w XIX w. dzięki powstaniu dużego węzła kolejowego i różnorodnych zakładów przemysłowych. Piła posiada całkowicie nową zabudowę po zniszczeniach wojennych. W węźle kolejowym zbiega się 6 szlaków: do Poznania, Bydgoszczy, Tczewa, Słupska, Szczecinka i Gorzowa Wielkopolskiego. Linia kolejowa w kierunku Słupska do Jastrowia jest prowadzona wzdłuż doliny Gwdy.

Pojezierze Krajeńskie rozciąga się pomiędzy dolinami Gwdy, Brdy i środkowej Noteci. Od północy zaś otaczają je równiny Charzykowska i Tucholska. W tych granicach zajmuję powierzchnię około 4380 km2. Na wysoczyźnie Pojezierza Krajeńskiego zaznacza się kilka linii postoju czoła lodowca w recesyjnej subfazie krajeńskiej zlodowacenia wiślańskiego.

Najwyższe wzniesienia przekraczają 200 m n.p.m.: na zachód od Człuchowa (223m), na zachód od Chojnic (207m)- Góra Wolność, natomiast w południowej części regionu bezpośrednio nad Doliną Środkowej Noteci kulminację stanowi Dębowa Gór (192m n.p.m. i 150m nad dnem doliny Noteci) Obok moren akumulacyjnych i spiętrzonych występują kemy, ozy i rynny lodowcowe oraz doliny dopływów Gwdy, Brdy i Noteci. Jezior większych od 1 ha jest około 300. Największe są Szczytno (ok.6 km2 pow., 21m głęb.), Krępsko (3,8 km2 pow., 17m głęb.), Sławiankowskie (2,7 km2 pow., 15m głęb.), Więcborskie (ok. 2 km2 pow., 18m głęb.) i kilka innych o powierzchni powyżej 1 km2.

Przeważają brunatnoziemy na glinach zwałowych lekkich i piaskach naglinowych. Na piaskach glacjofluwialnych mniejsze powierzchnie zajmują bielicoziemy. W związku z tym lasów jest mało, przeważają pola uprawne, a na podmiejskich terenach Chojnic i Złotowa uprawa warzyw. Dobrze rozwinięty jest chów bydła mlecznego i trzody chlewnej. Poziom produkcji rolnej w południowej części regionu jest wysoki, w północnej średni.

W lasach utworzono kilka rezerwatów: na zachód od Sępólna Krajeńskiego „Gaj Krajeński” (10,3ha) z lasem bukowo-dębowym, „Czarci Staw” (4,9ha) w gminie Złotowo, „Lutowo” (12ha) z borem bagiennym, „Wąwelno” (4m7ha) z lasem mieszanym (buki, jesiony, dęby, brekinia), „Zielona Góra” (14,6ha)- las grądowy i dąbrowa.

Największym miastem są położone na północ Chojnice (ok. 40tyś mieszk.), duży węzeł kolejowy (do Gdyni przez Kościerzynę, Szczecinka przez Człówchów, Piły przez Złotów, Nakła nad Notecią przez Więcbork, Grudziądza, Tucholę oraz Tczewa przez Czersk). Około 30% mieszkańców jest zatrudnionych w przemyśle( drzewnym, spożywczym i metalowym), liczni zatrudnieni są na kolei. Miasto powstało w XVIII wieku, ale posiada kilka zabytków średniowiecznych. Położony na zachód do Chojnic znajduje się Człuchów (około 15tyś mieszk.), posiada równie starą historię jak Chojnice, ale mniejsze możliwości rozwoju i pełni rolę usługową dla rolniczego zaplecza podobnie jak Tuchola (13,5tyś). Skromnie tradycje ma Złotów (18 tyś mieszk.), który w Polsce przedrozbiorowej był własnością magnacką. W latach 1772-1795 należał do Niemiec, ale stanowił ośrodek mieszkającej nieopodal ludności polskiej. Mniejszymi Miastami są: Sępółno Krajeńskie, Debrzno, Więcbork, Wyrzysk, Mrocza, Krajenka, Wysocka i Kamień Krajeński.

Bory Tucholskie są regionem obejmującym sandr pomorskiej fazy zlodowacenia w dorzeczy Wdy oraz części środkowego dorzecza Brdy i łączącym się na północnym zachodzie z sandrem Równiny Charzykowskiej. Od północnego wschodu region graniczy z Pojezierzem Kaszubskim i Starogardzkim od południowego wschodu z doliną Wisły i Wysoczyzną Świecka, od południa z Doliną Dolnej Brdy, wreszcie od południowego zachodu przylega do Pojezierza Krajeńskiego. Region zajmuję powierzchnie około 4600 km2. Miejscami spod pokrywy piasków wynurzają się kępy, jak w okolicach Czerska czy Brus.

Występują liczne jeziora wytopiskowe. Największe i najgłębsze, o złożonym kształcie jest jezioro Wstydze (14,6 km2 pow., 68m głęb.). Inne są znacznie mniejsze Kałębie (4,7 km2 pow., 6,4m głęb.) Radodzież (2,5 km2 pow., 9,5m głęb.) Sodomie(1,7 km2 pow. 13m głęb.). Prawie cały obszar, z wyjątkiem kęp morenowych pokrywa jeden z największych w Polsce borów sosnowych o powierzchni 3000 km2, rozciągający się również na Równinie Charzykowskiej, noszący nazwę Borów Tucholskich, choć Tuchola leży na ich skraju, poza rozpatrywanym regionem. Monokulturę sosny wprowadzono dość dawno w gospodarce leśnej, ale istnieje kilkanaście pierwotnych obiektów szaty roślinnej.

W 1985 utworzono Tucholski Park Krajobrazowy o powierzchni 36 983ha. Najcenniejszy jest rezerwat o nazwie „Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego” (85,7ha) koło wsi Wierzchlas z naturalnym stanowiskiem cisów w wieku ponad 600lat oraz fragmentem pierwotnej puszcze oraz „Cisy nad Czerską Strugą” (17,2ha).

Rezerwatami leśnymi są również:
- „ustronie” (3,9ha) z lasem mieszanym,
- „Krzywe Koło” (9,8ha) - położony w pętli Wdy las mieszany z Brekinią,
- „Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego” (102,2ha).

Rezerwatami torfowiskowymi są:
- „Mętne” (53,2ha) - torfowisko wysokie z tundrową brzozą niską,
- „Bagno Grzyba” (6,3ha),
- „Jeziorka Kozie” (12,3ha),
- „Osiny” (22ha),
- „Twardy Dół” (4,5ha) - torfowisko przejściowe.

Rezerwaty ornitologiczne:
- „Miedzno” (86ha),
- „Czapli Wierch” (5ha) z kolonią czapli siwej,
- „Zdrojno” (167,6ha) - rezerwat bobrów.

Rezerwaty roślinności wodnej:
- „Jezioro Zdręczno” (15,7ha).

Istnieje również rezerwat archeologiczny „Kręgi Kamienne” (19,6ha).

Wokół jeziora Wdzydze utworzono 1983 park krajobrazowy o powierzchni 176 km2 53 jeziorami projektowanymi siedmioma rezerwatami. Punktem oparcia dla turystyki jest miejscowość Wdzydze Kiszewskie ze skansenem etnograficznym. Przez jezioro przepływa Wda. Zarówno wody jezior jak i Wdy utrzymują się w I klasie czystości. Rolnictwo na śródleśnych polanach pomiędzy miastami Brusy i Czersk jest słabo rozwinięte. Czersk (ok. 9tyś mieszk.) jest ośrodkiem przemysłu drzewnego(tartak, fabryka mebli, destylarnia) i lokalnym węzłem kolejowym na szlaku Chojnice-Tczew. Brusy (ok. 4tyś mieszk.) uzyskały prawa miejskie w 1988 roku.

DOLIBA BRDY stanowiła szlak odpływu wód roztopowych lodowca skandynawskiego w fazie pomorskiej z sandru Charzykowskiego i Tucholskiego. Dolina jest głęboko wcięta(do 50m). Dolinę otaczają: od wschodu Wysoczyzna Świecka, od zachodu Pojezierze Krajeńskie i rozszerza się od około 5 do 10km w dolnym odcinku przy wylocie do Kotliny Toruńskiej. Dolina ma 50 km długości i 320 km2 powierzchni. W miarę jej pogłębiania uformowało się 11 tarasów. Cała Brda ma długości 217km, dorzecze o powierzchni 4718 km2, z czego 2506 przypada na zlewnię powyżej Tucholi. W dolnym biegu rzeki zasilają ją dopływy z Pojezierza Krajeńskiego: Kamionka, Sępólna i Krówka oraz krótsze cieki z Wysoczyzny Świeckiej. Kilkudziesięciometrowy spadek rzeki między Tucholą a Kotliną Toruńską umożliwił budowę zapór wodnych pozwalających na wykorzystanie energii wodnej do celów energetycznych (np. w Koronowie wysokość zapory 23m).

Jezioro Koronowskie ze względu na charakter doliny jest bardzo wąskie i przydługości cofki 2kmzajmuje powierzchnię 17 km2, przy czym włączono do niego kilka przyległych jezior wytopiskowych. Poniżej Koronowa istnieją jeszcze dwa mniejsze spiętrzenia rzeki. Dolina Brdy jest słabo zaludniona. Dominuje gospodarka leśna. Jedynym miastem jest Koronowo (ok. 10tyś mieszk.), które dzięki powstaniu zbiornika zaporowego stało się ośrodkiem sportów wodnych i rekreacji. Dolinę przecinają w poprzek dwie linie kolejowe: Z Chojnic przez Tucholę do Grudziądza i ze Złotowa przez Pruszcz do Terespola Pomorskiego na trasie Bydgoszcz-Gdańsk. Dolina Brdy jest regionem stosunkowo niewielkim, ponieważ jego powierzchnia wynosi zaledwie 321 km2

WYSOCZYZNA ŚWIECKA obejmuje falistą równinę pomiędzy doliną Brdy a Doliną Dolnej Wisły o powierzchni 1171km2. Mezoregion granicz na południu z Kotliną Toruńską, na północy z Równiną Tucholską. Wysoczyznę rozcina dolny bieg Wdy, której dolina stanowiła jeden z szlaków odpływu glacjofluwialnego w fazie pomorskiej zlodowacenia wiślańskiego. Oddziela wschodnią część Wysoczyzny w granicach Laskowic.

Wysoczyzna leży na wysokości 120m.n.p.m. na północy, a na południu obniża się do około 90-100m n.p.m. Krajobraz urozmaica kilkadziesiąt małych jezior, z których największymi są: Techno(1,5km2 pow., 10m głęb.) i Cekcyńskie (1,2 km2 pow., 28m głęb.). Dolina Dolnej Wdy ma około 30 km długości 3-4km szerokości. Całkowita długość rzeki wynosi 168km, a dorzecze obejmuje 2345km2. Wdę (podobnie jak Brdę) w dolnym biegu wykorzystano na potrzeby energetyki budując zapory i elektrownie wodne w Żurze (powierzchnia zalewu 5km2, długość cofki 8km) i mniejszą w Gródku. Stosunkowo urodzajne naglinowe brunatnoziemy sprzyjają rozprzestrzenianiu się pól uprawnych. Na piaskach na północy i w dolinie Wdy występują gleby bielicowe, zajęte głównie przez lasy.

Jedyny rezerwat przyrodniczy „Augustowo” (6,8ha), znajduje się w południowej części wysoczyzny i obejmuje stanowisko wierzby borówkolistnej. Świecie (ok. 27 tyś mieszk. Leży na krawędzie doliny Wisły, przy ujściu Wdy. W 1967r. uruchomiono tu duże zakłady celulozowo-papiernicze, istnieje zespół młynów, cukrownia i zakłady mięsne. Zachowały się ruiny zamku krzyżackiego i pozostałości murów obronnych. Wysoczyznę przecina kilka szlaków kolejowych: Bydgoszcz-Gdańsk, Bydgoszcz-Gdynia, Chojnice-Grudziądz oraz Złotów-Terespol Pomorski