Amazonka przepływa przez Amerykę Południową.
Ameryka Południowa, kontynent na półkuli zachodniej, po obu stronach równika, pd. część Ameryki, stanowiąca równocześnie część świata. Wraz z Ameryką Północną, z którą łączy się Przesmykiem Panamskim, zaliczana jest do Nowego Świata. . Powierzchnia 17,8 mln km2. Na południu szeroka (ok. 950 km) Cieśnina Drake’a oddziela Amerykę Południową od Antarktydy. Zachodnie brzegi kontynentu oblewają wody Oceanu Spokojnego, wschodnie i północne Oceanu Atlantyckiego. Rozciągłość południkowa Ameryki Południowej wynosi 7350 km, równoleżnikowa - 5170 km. Na stałym lądzie Ameryki Południowej najdalej na północ (1225’N) sięga przylądek Gallinas na półwyspie Guajira w Kolumbii, na południu (5354’S) przylądek Froward na półwyspie Brunswik w Chile, najdalej na wschód (3447’W) przylądek Branco w Brazylii, na zachód (8122’W) przylądek Pariñas w Peru.
Największymi miastami są: São Paulo (9,8 mln) i Rio de Janeiro (5,6 mln) w Brazylii, Bogota (5,2 mln) w Kolumbii, Santiago (4,9 mln) w Chile, Lima (4,2 mln) w Peru, Buenos Aires (3,0 mln) w Argentynie. Pod względem politycznym obszar Ameryki Południowej dzieli się na 14 państw oraz 2 terytoria zależne.
Zachodnią i północną część kontynentu zajmuje system górski Andów, składający się z szeregu wysoko wzniesionych pasm i rozległych wyżyn śródgórskich. Pozostałą część kontynentu cechuje naprzemienne występowanie wielkich nizin: Orinoko, Amazonki, Boliwijska, La Platy, i rozległych Wyżyn: Gujańskiej, Brazylijskiej i Patagońskiej. W obrębie wyżyn występują ostańcowe wzniesienia i pasma górskie.
Brazylia, Rio de Janeiro, widok na miasto
Świat Zwierzęcy Ameryki Południowej należy do neotropikalnej krainy zoogeograficznej, cechującej się występowaniem niewielkich liczby gatunków ssaków drapieżnych i kopytnych. Bardzo liczne są natomiast małpy szerokonose i gryzonie. Charakterystycznym rzędem są szczerbaki z mrówkojadami, pancernikami i leniwcami. Z kotów najbardziej znane są jaguary i pumy. Bogaty jest świat ptaków. Do endemitów należą m.in. strusie amerykańskie, kusaki i kolibry.
Bogactwa naturalne
Z surowców energetycznych główną rolę odgrywa ropa naftowa, z bogatymi złożami na północy (Wenezuela, Kolumbia), zachodzie (Ekwador), w centrum kontynentu (Boliwia), a także we wschodniej Brazylii i w Argentynie. Niektórym złożom ropy towarzyszy gaz ziemny. Ze złóż metali podstawowe znaczenie mają: żelazo, mangan, miedź, wolfram, cyna, cynk i ołów oraz boksyty, a także srebro.
ANDY
Z Andów bierze początek rzeka Amazonka.
Andy leżą w kilku strefach
klimatycznych, od równikowej po subpolarną. Tworzą barierę klimatyczną, silnie ograniczającą wpływ Oceanu Spokojnego na klimat wnętrza Południowej Ameryki. Wzdłuż Andów biegnie gł. wododział kontynentu południowoamerykańskiego. Mają tu swoje źródła m.in.: Amazonka, Magdalena, Colorado, Ro Negro, a także liczne dopływy Orinoka, Amazonki i Parany. Część cieków, zwł. w Andach Środkowych, ma charakter okresowy lub epizodyczny. Występują liczne jeziora, szczególnie w Andach Południowych.
Andy, Los Andes, Cordillera de los Andes, potężny, fałdowy łańcuch górski w zachodniej i północnej części Ameryki Południowej, na obszarze Wenezueli, Kolumbii, Panamy, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile i Argentyny. Ciągną się od zatoki Paria w północno-wschodniej Wenezueli po Ziemię Ognistą na południu, na przestrzeni ponad 9000 km. Wypiętrzone w orogenezie alpejskiej. Zbudowane z różnorodnych skał magmowych, osadowych i metamorficznych, z dużym udziałem młodych pokryw lawowych.
Wznoszą się do 6959 m n.p.m. (Aconcagua). Andy składają się z wielu pasm górskich, tworzących cztery, równoległe do siebie łańcuchy: Kordylierę Wschodnią, Centralną, Zachodnią i Nadbrzeżną, łańcuchy te miejscami zanikają bądź też zbiegają się ze sobą, tworząc węzły górskie. Wyższe masywy cechują się wysokogórską rzeźbą alpejską ze współczesnym zlodowaceniem, szczególnie rozległym na południu. W Andach występuje szereg czynnych wulkanów. Żywe są procesy sejsmiczne.
KLIMAT
Klimat ma duży wpływ na zasób wód w rzekach ,tylko 25 niesie wodę przez cały rok, a pozostałe wysychają na okres 3-4 miesięcy
Ameryki Południowej kształtowany jest przez masy powietrza równikowego i zwrotnikowego, a na południu również polarnego i antarktycznego. Ważną rolę klimatyczną pełni bariera górska Andów, silnie ograniczająca uwilgacające (na południu i północy) i wysuszające (w części
środkowej) masy powietrza, napływające znad Oceanu Spokojnego. Na obszarze kontynentu występują wszystkie strefy klimatyczne - od równikowej po subpolarną. Klimat równikowy i podrównikowy (z porą suchą i wilgotną) cechuje wielkie obszary północnej i częściowo środkowej części Ameryki Południowej. Dalej na południe występuje klimat zwrotnikowy. Na wybrzeżu zachodnim, w rejonie pustyni Atakama, średnia roczna suma opadów zbliża się do ok. 50 mm.
Kolejne strefy klimatyczne - podzwrotnikowa i umiarkowana - obejmują z racji zwężania się kontynentu ku południowi - coraz mniejsze obszary. Klimat subpolarny cechuje niewielki, południowy skrawek kontynentu. Na całym obszarze Ameryki Południowej występuje zjawisko piętrowości klimatycznej. W północnej części Ameryki Południowej (na Nizinie Amazonki) w ciągu całego roku panują wysokie temperatury (24-27C) i występują obfite opady (na Nizinie Amazonki średnia roczna suma opadów wynosi do 4000 mm, w Kolumbii, na zachodnich stokach Kordyliery Zachodniej do 7000 mm), na południowych krańcach, na Ziemi Ognistej, średnie temperatury miesięczne wynoszą od 0 do 10C.
Zajmujący zachodnią część kontynentu system górski Andów uwarunkował wielką asymetrię zlewisk - aż 85 % obszaru Ameryki Południowej należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, tylko 7 % do zlewiska Oceanu Spokojnego. Obszary bezodpływowe zajmują ok. 8 %. Najdłuższymi rzekami są: Amazonka (6516 km, mająca największe dorzecze ze wszystkich rzek świata, o powierzchni 7,2 mln km2), Parana (4700 km), So Francisco (2900 km), Orinoko (2500 km) i Urugwaj (2200 km).
Najgęstszą siecią rzeczną cechują się Niziny: Amazonki i Orinoko, w środkowej części Andów oraz na Wyżynie Patagońskiej występuje szereg rzek okresowych. Największe jeziora (Maracaibo - 16,3 tys., km2), Patos - 10 tys. km2) kontynentu występują w pobliżu wybrzeża. W Andach Środkowych, na wyżynie Altiplano, leży największe wysokogórskie jeziora świata - Titicaca (8,3 tys., km2). Andy Środkowe są także miejscem występowania wielkich solnisk, noszących tu nazwę salarów. Andy, szczególnie w części południowej są silnie zlodowacone. W Andach Patagońskich lodowce górskie schodzą prawie do poziomu morza, występuje tu największa czapa lodowa świata, położona w strefie umiarkowanej - tzw. Lądolód Patagoński o powierzchni ok. 20 tys. km2.
AMAZONKA
Amazonka, Rio Amazonas, rzeka w Ameryce Południowej, przepływająca przez Peru i Brazylię. Największa rzeka na świecie pod względem powierzchni dorzecza i zasobności wód, druga po Nilu pod względem długości. Powstaje z połączenia rzek Ukajali i Marañón. Długość 6400 km lub wg innych źródeł 6296 km. Powierzchnia dorzecza 7,2 mln km2. Przepływ 17 500 m3/s, według innych danych 220 000 m3/s lub 14 000 m3/s, maksymalnie 350 000 m3/s. Źródła w Andach Peruwiańskich na wysokości 5597 m n.p.m. W górym biegu, na odcinku ok. 700 km, płynie w głębokiej, śródgórskiej dolinie tworząc liczne przełomy i wodospady.
W środkowym biegu szerokość do 20 km i głębokość do 80 m ( od granicy z Peru i Kolumbią zwana Solimes), u ujścia szerokość 80-150 km. Spadek rzeki na nizinie bardzo mały, ok. 0,05%. Uchodzi do Oceanu Atlantyckiego, tworząc estuarium i deltę o powierzchni ok. 100 tys. km2 z licznymi odnogami (ok. 200), m.in.: Canal do Norte, Canal do Sul, Par. W delcie liczne wyspy, m.in. Marajó o powierzchni ok. 48 tys. km2 (największa wyspa rzeczna świata). Liczne dopływy, z których 18 o długości 1500-3500 km, m.in.: Juru, Purus, Madeira, Negro, Xingu, Tapajós, Japur, Ucayali, Putumayo. Żeglowna na odcinku 4,2 tys. km (od Oceanu Atlantyckiego do Iquitos w Peru).
Statki morskie mogą docierać aż do portu w Manaus. Niesie ogromne ilości wody, wysładzając wodę morską Oceanu Atlantyckiego na odległość 400 km od ujścia. Specyficzny charakter ujścia rzeki, nie tworzącego delty, przegrodzonego licznymi kanałami i ławicami osadów, jest przyczyną niezwykle gwałtownego działania fali przypływowej zwanej pororoca, dochodzącej do 2-3 m wysokości, poruszającej się z prędkością 16-20 km/godz. Pororoca zachodzi podczas zmiany faz księżyca, głównie podczas zrównania dnia z nocą, i dociera przeszło 1000 km w górę rzeki, transportując doń słoną wodę.
Stały wysoki stan wód przez cały rok związany jest z różnymi porami deszczowymi występującymi w całym dorzeczu - w północnej części od III do IX, w południowej od X do IV. Amazonka wylewa średnio 2 razy w roku. Przybór wody ok. 10-15 m. Główne porty: Iquitos, Manaus, Óbidos, Santarm, Belm. W Amazonce żyją m.in.: delfiny, manaty, żółwie skórzaste, krokodyle, aligatory, kajmany oraz ok. 2 tys. gatunków ryb z największą rybą słodkowodną - arapaimą, rybą dwudyszną - prapłaźcem, węgorzem elektrycznym oraz piraniami. W jej wodach lub nad nimi przebywa wąż anakonda, dochodzący do 12 m długości.
W lasach nad Amazonką i w jej błotnistych dolinach żyją przedstawiciele drapieżników: jaguary, pumy, oceloty, kuny, a także największe gryzonie świata - kapibary i liczne gatunki ptaków.
Amazonka przepływa przez dwa państwa Brazylie i Peru;
BRAZYLIA
Brazylia, Federacyjna Republika Brazylii, Brasil, Repblica Federativa do Brasil, państwo w środkowej i wschodniej części Ameryki Południowej, nad Oceanem Atlantyckim. Na południu graniczy z Urugwajem (985 km), na południowym-zachodzie z Argentyną (1 224 km), na zachodzie z Paragwajem (1 290 km), Boliwią (3 400 km) , Peru (1 560 km), na północnym-zachodzie z Kolumbią (1 643 km), na północy z Wenezuelą (2 200 km), Gujaną (1 119 km), Surinamem (597 km) i Gujaną Francuską (673 km).
Powierzchnia 8 512,0 tys. km2. Największy kraj Ameryki Południowej, piąty pod względem powierzchni na świecie. Zajmuje 47,7% powierzchni kontynentu. 182 mln mieszkańców (2003). Piąte pod względem ludności państwo świata. Średnia gęstość zaludnienia: 21 osób/km2. Ludność rozmieszczona nierównomiernie, najgęściej zaludniona jest wschodnia i południowa część kraju, na Nizinie Amazonki liczne regiony bezludne. Stolica: Brasylia. Główne miasta (2000): Sao Paulo (9 785 tys.), Rio de Janerio (5 551 tys.), Salvador (2 211 tys.), Belo Horizonte (2 091 tys.), Fortelaza (1 965 tys.).
Ukształtowanie powierzchni wyżynno-nizinne. Na południowym-wschodzie Wyżyna Brazylijska zajmująca ok. 60% powierzchni kraju, na południowym-wschodzie opadająca stromą krawędzią ku wybrzeżom Oceanu Atlantyckiego. Na północy rozległa, aluwialna, miejscami zabagniona Nizina Amazonki, rozciąga gęstą siecią rzek. Na północy Wyżyna Gujańska z najwyższym szczytem kraju: Pico da Neblina 3014 m n.p.m. Linia brzegowa słabo rozwinięta, jedynie na północy i południu większe zatoki i przybrzeżne wyspy. Wzdłuż wybrzeża rafy koralowe.
Gęsta sieć rzeczna należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego. Główne rzeki: Amazonka (odwadnia ok. 57% powierzchni kraju), Parana, Sao Francisco. Na rzekach liczne, potężne wodospady, m.in. Igacu. Liczne jeziora (gł. lagunowe): Patos, Mirim. Spiętrzone wody zalewają ogromne obszary lasów.Rzeki płynące z obszaru andyjskiego niosą dużo żyznego mułu, który nadaje ich wodom kolor żółtawy; noszą one nazwę rzek „białych wód”. Przeciwieństwem ich są rzeki „czarnych wód” płynące z zabagnionych obszarów leśnych i niosące muły ubogie w składniki odżywcze np.Rio Negro.
Bogaty świat zwierzęcy i roślinny chroniony jest w ponad 35 parkach narodowych i rezerwatach co stanowi ok. 3,7% powierzchni, m.in.: Ja (22 720 km2), Pico da Neblina (22 tys. km2) oraz Iguacu (jeden z najpiękniejszych na świecie zespołów 275 wodospadów), Paulo Afonso, Sete Quedas, Itatiaia, Tocantis.
Komunikacja dobrze rozwinięta ale nierównomiernie, najgęstsza w południowo-wschodniej części kraju. Największą rolę odgrywa transport samochodowy (1 980 tys. km dróg w tym 184,1 tys. asfaltowych). Długość linii kolejowych 26,9 tys. km. Liczne żeglowne rzeki, ok. 50 tys. km, gł. droga wodna - Amazonka. Główne porty morskie: Santos, Rio de Janerio, Parana oraz Manaus (rzeczny, dostępny dla statków morskich). Międzynarodowe porty lotnicze w Rio de Janerio, Sao Paulo i Brasilii oraz w 17 innych większych miastach, łącznie w Brazylii istnieje 139 lotnisk.
PERU
Peru, Per, Republika Peru, Repblica del Per, państwo położone w północno-zachodniej części Ameryki Południowej, nad Oceanem Spokojnym. Na północnym zachodzie graniczy z Ekwadorem, na północnym wschodzie z Kolumbią, na wschodzie z Brazylią i Boliwią, na południu z Chile. Powierzchnia 1,3 mln km2 (łącznie z wyspami Lobos, Chichita i in.).
Peru dzieli się na trzy duże jednostki fizycznogeograficzne (od zachodu):
1) strefę przybrzeżną - Costa, obejmującą wąski pas (o średniej szerokości 40-80 km) nizin nadmorskich (ok. 8% powierzchni kraju), ciągnący się od Ekwadoru po Chile, składający się z piaszczystych plaż, z żyznymi pasami namułów naniesionych przez rzeki spływające z Andów. W pobliżu tych rzek mieszka większość ludności Peru.
2) górski obszar Andów - Sierra (ok. 27% powierzchni) obejmujący Kordylierę Zachodnią (Huascarn, 6768 m n.p.m. w paśmie Cordilliera Blanca), Kordylierę Wschodnią (Nudo Ausangate, 6384 m n.p.m.) oraz położone między tymi górami wyżyny wewnętrzne (Altiplano) o wysokości ok. 4000 m n.p.m., zwane paramos lub punas.
W tej części przy granicy z Boliwią znajduje się największe, wysokogórskie jezioro świata - Titicaca (3812 m n.p.m.). Obszar aktywny sejsmicznie, a na południu czynne wulkany.
3) przedgórza i równiny na wschodzie - Selva lub Montana (ok. 60% powierzchni), obejmujące rozległe równiny przedgórskie i leżącą na północy kraju zachodnia część Niziny Amazonki. Ta część kraju jest praktycznie niezamieszkana.
Główne rzeki: Ucayali i Marañón, tworzące po połączeniu Amazonkę, oraz Urubamba i Apurimac, będące źródłowymi potokami Ucayali.
Peru jest słabo rozwiniętym, rolniczo-przemysłowym krajem o bogatych złożach mineralnych. Rolnictwo ograniczone jest niewielkim udziałem gruntów ornych (ok. 3% powierzchni) zlokalizowanych głównie na wybrzeżu, gdzie uprawia się (przy użyciu sztucznego nawadniania) ryż, trzcinę cukrową, pszenicę, jęczmień, kukurydzę, ziemniaki, kawę, a w górach również krzewy kokainowe. Hoduje się owce, lamy, alpaki.
Najważniejszymi bogactwami mineralnymi są: rudy miedzi oraz złoża srebra (pierwsze miejsce na świecie), rudy żelaza, ropy naftowej, wanadu, bizmutu, cynku, molibdenu, ołowiu, uranu, antymonu, węgla kamiennego.
Przemysł przetwórczy koncentruje się wokół Limy i głównego portu morskiego - Callao, są to m.in. zakłady przetwórstwa ropy naftowej, włókiennicze, spożywcze, chemiczne. Peru jest światowym producentem mączki rybnej.