Edukacja człowieka w centrum zainteresowania pisarzy oświecenia

Literatura oświecenia rozwijała się w dramatycznym okresie dziejowym Polski. Sejm, w którym ciągłe spory, zachwiany system demokracji oraz zasada "liberum veto" skutecznie unicestwiały próby reform, nie mógł pełnić właściwej funkcji wobec zewnętrznie zagrożonego kraju. Jednak w owym czasie zauważyć można ożywienie w ruchu umysłowym. W tych jakże trudnych dla kraju chwilach znalazło się kilka wybitnych jednostek, które wyróżniały się bystrością umysłu, umiejętnością dostrzegania niedoskonałości otaczającego świata oraz dążeniem do ogólnego uświadomienia społeczeństwa. W dobie oświecenia dynamicznie rozwijały się liczne dziedziny kultury: szkolnictwo, ruch wydawniczy, teatr. W centrum zainteresowań pisarzy oświecenia znalazła się edukacja człowieka.

Oświecenie to wiek umysłu, rozmów oraz filozofów, czy też "Oświecenie rozumu ludzkiego, gdzie prawda ma być jak ogień, a poznawanie prawdy jak światło ognia" (F. S. Jezierski). Epoka, która nawiązywała do rozumu, a właściwie do kształtowania go, czyli do niczego innego jak do edukacji. Nawiązywały do tego główne idee czy też prądy filozoficzne związane z tą epoką, takie jak:
- Sensualizm - który podkreślał rolę edukacji i wychowania, mówiąc o czystości rozumu dziecka "'tabula rosa" kształtowanego przez doświadczenia i edukację. Czy też
- Racjonalizm - który podkreślał znaczenie rozumu oraz systematycznego ładu w poznawaniu prawdy.

Wielkie znaczenie w kształtowaniu się właśnie takich idei mieli działacze, pisarze i twórcy. Twórcy:
- największego kulturalnego i naukowego przedsięwzięcia owej epoki -Encyklopedii - D.Diderot, Voltarie, D'alambert..
- Wspaniałych dzieł takich jak "Zasady umowy społecznej" - J. J. Rousseau czy też "Listów Anonima" - H. Kołątaja.
- Przemian i reform społecznych, edukacyjnych, gospodarczych.
- Wolności i niepodległości.

Ideałem literatury był człowiek oświecony, który znał swoje miejsce w społecznej rzeczywistości, był wolny od przesądów.
Po przeciwnej stronie znajdował się "ciemny" sarmata z prowincji. Taki obraz umiejętnie przedstawił Julian Ursyn Niemcewicz w "Powrocie posła".
W utworach powstałych w okresie oświecenia widoczne jest także zainteresowanie psychiką ludzką, a zwłaszcza sferą wrażeń i uczuć, które warunkowały sposób zachowania bohatera. Zauważone zostały także uczucia rodzinne, humanitarne, jak również religijne i patriotyczne.
Niewątpliwie swą świetność literatura stanisławowska zawdzięcza Ignacemu Krasickiemu, jednemu z pierwszych organizatorów życia kulturalnego ówczesnej Polski. W jego poezji dominuje rozum, zaś środkiem artystycznego wyrazu jest często komizm. Wiele aluzji do tamtejszych praktyk sejmu można zauważyć w "Myszeidzie". Jednak główna idea tkwi w krytycznym stosunku do "ciemnego" średniowiecza. Krasicki ośmieszył narodowy mit, który w tradycji utrwalony został jako fakt historyczny (Kronika Kadłubka - o królu Popielu).

Ignacy Krasicki równocześnie był twórcą nowoczesnej powieści pt: "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". W dziele tym duchowny ukazał stracone złudzenia oświeconego reformatora. Poznajemy kolejne etapy życia młodego szlachcica, jego edukację w szkole publicznej, gdzie wiedzę wpaja się za pomocą kar cielesnych. W końcowym etapie Doświadczyński przekonuje się, że europejskiego społeczeństwa nie może naprawić utopijna idea, w późniejszym okresie na terenie trzech zaborów toczyła się walka o utrzymanie polskości. W nowych warunkach aktualna stała się myśl o decydującej roli nauki i oświaty w oddziaływaniu na społeczeństwo.
Idea ta towarzyszyła twórcom Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Najaktywniejszym działaczem Towarzystwa był Stanisław Staszic, autor "Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego". W utworze tym Staszic zawarł propozycje reform zaczynając od zagadnienia powszechnej oświaty.

Poetą na którego pracę trzeba zwrócić szczególną uwagę jest wcześniej wspomniany I. Krasicki. Napisał on wiele dzieł z których dużą część zaprezentowałem wcześniej, jednak nie wspomniałem nic o bajkach i satyrach, których nie można pominąć. Niekiedy były one smutne, niekiedy śmieszne ale zawsze pouczające, zawierające morał, dobre rady. Sam Krasicki powiedział "i śmiech niekiedy może być nauką". Uczyły np. tego że: - pycha jest zła ("Szczur i kot"), że ostrożność nie zawsze pomaga ( bajka "Groch przy drodze'), że nie wolno śmiać się z króla (panegiryk "Do króla"), czy że pijaństwo nie popłaca (satyra "Pijaństwo"). Ten poeta , ale i inni oraz publicyści i działacze oświecenia spotykali się na tak zwanych "Obiadach Czwartkowych", organizowanych przez Poniatowskiego - króla polski. Po co? - by wyciągnąć Polskę z zacofania kulturalnego i społecznego. Dyskutowano tu o reformach ustrojowych, przedstawiano prace literackie, dbano o poziom polskiej edukacji, "walczono" o poprawę obyczajów. Przemiany w świadomości społecznej wspierały też czasopisma "monitor" i " Zabawy przyjemne i pożyteczne".

Ogromne znaczenie miały reformy. Były to te, które służyły edukacji, czyli - reformy oświaty. Obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i charakterów spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu nowoczesności i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez króla Szkoła Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej(pierwsza w Polsce świecka władza oświatowa, powołana 14.X.1773r. z inicjatywy działaczy skupionych wokół Stanisława Augusta Poniatowskiego. KEN zorganizowała trój-stopniowe nauczanie - szkoły elementarne, średnie, następnie Szkoła Główna Koronna i Li-tewska. KEN wydała kodeks szkolny określający założenia programowe i organizacyjne szkolnictwa).

Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a kasacja zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele oświaty. Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele wychowawcze, a jednym z nich było zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu i z nim było dobrze". Głosiła o konieczności dążenia do prawdziwej sprawiedliwości, m.in. drogą zmian w prawodawstwie i kształtowania cnót obywatelskich. Podjęła się przygotowania obywateli do pracy dla zreformowanego państwa. W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono z praktycznym doświadczeniem oraz znajomością fizyki i chemii. Zadbano o kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając tzw. ćwiczenia cielesne. Komisja przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach wyższych: w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy Hugo Kołłątaj, a w drugiej Marcin Poczobut-Odlanicki. Zajęła się także kształceniem i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć szkół ludowych. Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski dopuszczono dziewczęta. Znaczną pomocą w pracach Komisji było założone w 1775 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników szkolnych. Onufry Kopczyński napisał wówczas pierwszy polski podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego". Tocząc walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną polszczyźnie, układano podręczniki wymowy i stylu oraz wydawano dzieła pisarzy renesansu, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się pięknej polszczyzny.

Edukacja była rzeczą najważniejsza. Starano się edukować młodzież, ludzi a także najważniejsze osoby w państwie, edukując władzę i masę rządzącą starano się reformować państwo, które tych reform potrzebowało. Edukacja była centrum zainteresowania zarówno pisarzy, działaczy jak i zwykłych ludzi oświecenia, dla których stała się nadzieją na " lepsze jutro".