Monarchia

Monarchia, forma rządów zmonarchą (królem, cesarzem, sułtanem) jako reprezentantem władzy suwerennej. Monarcha pełnił władzę dożywotnio, samodzielnie lub wspólnie zorganami typu doradczego lub ustawodawczego. Władza monarchy była dziedziczna lub wybieralna (elekcyjna).Na przestrzeni wieków monarchia przybierała różne formy różniące się między sobą metodami sprawowania władzy przez monarchę. Najwcześniej istniejącą formą była niewolnicza monarchia despotyczna, następnie powstały i rozwinęły się: monarchia absolutna, monarchia stanowa, monarchia wczesnofeudalna.

Monarchia absolutna. Zmiana i rozwój, odróżniające w epoce nowożytnej społeczeństwa Europy od społeczeństw zamieszkujących inne kontynenty, zostały okupione innymi gwałtownymi konfliktami, kosztowały wiele cierpień, jednakże bez tej ceny nie mogłyby w ogóle zaistnieć .W wyniku zmian, które zaszły u schyłku XV i w przeciągu następnego, XVI stulecia, wyłoniła się nowa Europa: miejsce ukształtowanej w Średniowieczu monarchii stanowej zajęło scentralizowane państwo o nie znanym od czasów imperium rzymskiego zakresie władzy politycznej. Zmiany nastąpiły bowiem nie tylko w mentalności ludzi, w dziedzinie religii, kultury i obyczaju. Przeobrażenia sięgały samych podstaw życia Europy średniowiecznej : feudum, czyli ziemi żyjącymi na niej i dzięki niej ludźmi. Wypracowany w przeszłości system gospodarowania i władania ziemią zaczął przeżywać się –wcześniej jednak w zachodniej niż we wschodniej części kontynentu. Podstawą średniowiecznego feudalizmu była w sferze ekonomicznej renta naturalna i odrobkowa, rzadziej pieniężna, w dziedzinie zaś polityki i prawa-podzielona władza i podzielona własność. Wiązała się z tym hierarchiczna struktura społeczeństwa, podzielonego na stany, które w różnym stopniu uczestniczyły we własności i władzy: najmniej te u podstaw społecznej piramidy, w największym zakresie te, które znajdowały się u jej szczytu. Żaden jednak ze stanów, łącznie z monarchią, nie posiadał ani pełnej władzy, ani pełnej własności. Dzielił się nimi z wasalami, a więc niżej stojącymi lennikami. Nakreślone tu zasady zaczęły stopniowo ulegać zmianom w Anglii, Francji, Hiszpanii, w państwach włoskich i skandynawskich, w zachodniej części Rzeszy Niemieckiej .Zanikała pańszczyzna-na rzecz renty pieniężnej. Umożliwiało to rozwój ośrodków miejskich, w nich zaś przedkapitalistycznych form produkcji. Równocześnie dało o sobie znać wyczerpanie rządzącej warstwy szlacheckiej, której liczebność zmniejszyła się w krwawych i długotrwałych wojnach epoki średniowiecznej. Wygasały stare rody możnowładcze, rozciągające polityczną kontrolę nad monarchami. Upadek tych rodów dawał władcom większą swobodę działania. Umożliwiał społeczny awans uboższej szlachcie i przedstawicielom mieszczaństwa. Zmiany te sprzyjały zanikowi stosunków lennych. Wspomniane te procesy pociągnęły ze sobą doniosłe reformy ustrojowe. Inicjowane i przeprowadzane przez monarchów, a więc odgórnie, służyły one umocnieniu państwa i ułożeniu na nowych zasadach stosunków z feudałami. W epoce nowożytnej władcy krajów zachodniej części Europy zdołali odebrać swym poddanym tę część władzy politycznej, którą ci drudzy zdobyli w poprzednich stuleciach. Dotyczyło to zarówno wielkich rodów, jak i szeregowej szlachty, dostojników Kościoła i zakonów, także miast, które były kolektywnym lennikiem książąt i królów. Uczestniczące dotąd we władzy politycznej stany nie kapitulowały bez oporu. Nowy typ państwa feudalnego-monarchia absolutna-tworzył się przy szczęku oręża i rozlewie krwi. Czas pokazał, iż narzucane przez monarchie reformy korzystne były także dla części feudałów-tak świeckich, jak i duchownych. Monarchia absolutna dysponowała większym zakresem władzy, a więc także środków finansowych i organizacyjnych. Umożliwiały one zracjonalizowane tej dziedziny, która była najważniejsza dla feudalnego państwa-wojny. Pierwszy i najbardziej doniosły cel absolutnej monarchii to ekspansja terytorialna.

Przy archaicznym, mało wydajnym systemie gospodarowania, właściwym dla feudalizmu, tylko zabór nowych ziem gwarantował rozwój państwa, przynosił znaczące zyski klasie feudalnej. Dlatego też monarchia doby nowożytnej koncentrowała się na modernizacji i rozbudowie armii i floty, na tworzeniu administracyjnych struktur wymierzających i ściągających podatki ze społeczeństwa. Potrzeby wojska zrodziły więc cywilna administrację państwową, która coraz bardziej wypierała uformowanie w Średniowieczu samorządowe organy szlachty i miast.

Armii i wojnie została podporządkowana gospodarka absolutnych monarchii. Celem ekonomicznym państwa stało się uzyskanie jak największych nadwyżek budżetowych, przeznaczanych na zbrojenia i utrzymanie rosnącego aparatu władzy. Dążenia to znalazło wyraz w teorii merkantylizmu, która głosiła potrzebę ograniczania importu i konieczność rozwoju własnego przemysłu. W celu ochrony rodzimej wytwórczości państwa stosujące zasady merkantylizmu ograniczały się od sąsiadów wysokimi cłami na towary importowane. Agresywna konkurencja zapanowała tym samym w europejskim handlu. Stwarzała ona trudną sytuację państwom, które nie mogły poprzeć interesów ekonomicznych siłą militarną. Zwierciadłem wojny stawał się nie tylko handel, ale i dyplomacja. Sztuka prowadzenia negocjacji z innymi państwami rozwinęła się bardzo od czasów Średniowiecza. Wysyłanie w miarę potrzeby na obce dwory poselstwa ustępowały miejsca stałym reprezentacjom dyplomatycznym, amatorów wyparli profesjonaliści dyspozycyjni wobec swych monarchów. Taki fachowy aparat dyplomatyczny dążył nierzadko do uzyskania jednostronnych korzyści dla swego państwa droga nacisków i militarnego szantażu słabszego partnera. Przedmiotem negocjacji było formowanie sojuszy oraz związków dynastycznych. Mariaże pomiędzy dynastiami miały metodą pokojową przybliżyć ten sam cel-powiększenie terytoriów własnego państwa. Ambitne i dalekosiężne plany nie mogły być realizowane bez zapewnienia państwu wewnętrznego spokoju i bezpieczeństwa. Odbierając uprzywilejowanym stanom ich części władzy politycznej, monarchowie byli zmuszeni zrekompensować tę utratę na innych polach. Po okresie gwałtownych konfliktów na początku epoki nowożytnej, w przeciągu XVII stulecia doszło do swoistego kompromisu pomiędzy głównymi siłami feudalnego społeczeństwa.

Na mocy nowego układu między monarchią i feudałami, w zamian za przekazanie monarsze całości władzy politycznej, szlachta otrzymała pełnię posiadania użytkowanych dotąd na prawie lennym dóbr. Na jednym biegunie nowego systemu (monarchia) skoncentrowała się władza, na drugim zaś (feudałowie różnych kategorii, łącznie z miastami) własność. Utrata władzy politycznej na rzecz monarchy nie oznaczała utraty przez szlachtę najróżniejszych przywilejów ekonomicznych i sądowniczych. Przeciwnie, umocniła ona swą pozycję w dziedzinie podatkowej, zachowała patrymonialną władzę nad chłopem, a także honorowe pierwszeństwo przed innymi stanami. Na lokalnym szczeblu utrzymała swoje samorządowe instytucje, choć była zmuszona poddać je kontroli urzędników państwowych. Wielkie znaczenie dla zachodnioeuropejskiej szlachty miało powstanie stałych, zawodowych armii, które zastąpiły pospolite ruszenie lub tworzenie w miarę potrzeby zaciągi. Zmonopolizowała ona bowiem stanowiska oficerskie, co uboższym jej członkom dawało szanse materialnego i społecznego awansu. Podbój nowych terytoriów-organizowany przez absolutną monarchię – stwarzał tej grupie możliwość objęcia wysokich stanowisk, otrzymania nadań ziemskich i rozmaitych przywilejów. Największe perspektywy otwierały się przed szlachtą państw prowadzących ekspansję kolonialną, takich jak Hiszpania i Portugalia, później zaś Anglia i Francja.

Na nowym układzie w mniejszym stopniu skorzystało mieszczaństwo. Za umocnienie swych praw własnościowych musiało zapłacić ograniczeniem na rzecz monarchy niezależności sądów i samorządów miejskich, likwidacją lokalnych ceł, myt, składu itd. Na produkty przemysłowe zostały nałożone podatki państwowe (akcyza), które stanowiły ważną część dochodów skarbu. O ile korzyści dla mieszczaństwa jako stanu były często mniejsze niż straty, o tyle inaczej rzecz się miała w przypadku jednostek- zamożnych, przedsiębiorczych i wykształconych. Rozbudowując armię monarchia absolutna rozwijała równolegle cywilny aparat władzy. Obliczanie i ściąganie podatków od różnych grup ludności, kontrola nad produkcją w miastach, inwestycje państwowe, dostawy dla armii, sprawowanie władzy sądowniczej wymagały utworzenia dziesiątek nowych urzędów i tysięcy nowych stanowisk. Ludzi o odpowiednich kwalifikacjach, mogących wypełniać nowe zadania, trudno było znaleźć wśród przedstawicieli szlachty. To właśnie mieszczaństwo tradycyjnie parało się piórem, łokciem i wagą, zdobywało wykształcenie w dziedzinie prawa, finansów i handlu. Ono też zajęło gros nowych urzędów, jego przedstawiciele pojawili się w otoczeniu monarchów w charakterze doradców, nierzadko ministrów. Możliwości awansu dawał Im zwyczaj sprzedaży niektórych urzędów przez monarchię, wciąż poszukującą pieniędzy. Sposobem na szybkie wzbogacenie się była dzierżawa ceł. Odebrawszy prawo pobierania ceł wielkim panom i miastom, monarchia absolutna cedowała ja na prywatne osoby w zamian za stałą opłatę. Jeśli awans wielu jednostek nie pociągnął za sobą całego stanu mieszczaństwa, to głównie dlatego, iż osoby piastujące różne urzędy państwowe, wielcy finansiści i kupcy- zwłaszcza dostawcy dworu i armii-otrzymywali szlachectwo z rąk monarchów. Tym samym wybijający się przedstawiciele mieszczaństwa opuszczali swój stan, zasilając szeregi uprzywilejowanych. Powstanie nowego ustroju politycznego najmniej korzyści przyniosło chłopom. Tylko w niektórych regionach Europy Zachodniej stali się oni pełnymi posiadaczami użytkowanych gospodarstw. Jeszcze rzadziej chłopi reprezentowani byli w lokalach zgromadzeniach stanowych, Np. w hrabstwie Tyrolu i księstwie Wirtembergii w Niemczech, niektórych regionach Szwecji i Danii. Normą pozostawała zależność chłopów od panów feudalnych, sprawujących sądy i pobierających rentę pieniężną i naturalną. Niejako na marginesie społeczeństwa wegetowała kategoria pracowników najemnych, czeladzi, służby domowej, włóczęgów i żebraków. Ludzie ci posiadali osobistą wolność, ale w feudalnym społeczeństwie nie stanowiła ona sama w sobie wartości. Trudno byłą ją wykorzystać, kiedy nie miało się oparcia w systemie zbiorowych praw i własności. Reforma ustroju państwowego, dokonująca się w epoce nowożytnej, nie była możliwa bez nowego systemu prawnego, bez nowych pojęć określających miejsce władzy w państwie i jego stosunek do poddanych. Z pomocą przyszło tu monarchom prawo rzymskie. Jego znajomość nie zanikła w epoce Średniowiecza, wykładano je na uniwersytecie włoskim (Np. w Bolonii), ale obszar stosowania prawa rzymskiego był niewielki. Ograniczał się w zasadzie do Państwa Kościelnego, w którym papieże piastowali władzę świecką. Zakres tej władzy, jej całkowita niezależność od społeczeństwa były wzorowane bezpośrednio na systemie prawnym późnego Cesarstwa Rzymskiego. System tan opierał się na dwóch filarach- na prawie państwowych (lex) i prawie cywilnym. Pierwsze wykształciło pojęcie nieograniczonej, absolutnej władzy, drugie zaś – nieograniczonej niczym własności. W świetle tych pojęć prawnych absolutna władza państwowa kończyła się na własności poddanych. Monarchia (cesarz), jako osoba dzierżąca pełnię władzy państwowej, posiadał wyłączność stanowienia praw i ich interpretacji, ale jego władza nie sięgała własności poddanych. Istotne to rozgraniczenie, wypracowane w toku rozwoju prawa rzymskiego, posłużyło w epoce nowożytnej do budowy teorii i praktyki absolutność monarchii. Całkowita swoboda monarchy w sprawowaniu władzy politycznej stanowiła postulat głośnego dzieła Piccolo Machiawelskiego Pt. Książę (1532r.). Pełne rozwinięcie teoria władzy absolutność znalazła w ogłoszonej 1 1576r. rozprawie Francuza Jebana Bobina Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej . Bobin określił władzę państwową jako suwerenną, a więc ‘’absolutność i nieustającą’’. Stworzył tym samym aktualne do dziś pojęcie suwerenność, choć sam łączył je-zgodnie z tendencją epoki- z jednoosobową władzą dziedzicznego monarchy. W ujęciu Bobina władza państwowa (monarcha) mogła w sposób niczym nie skrępowanym ustanawiać i odwoływać prawa, ale skrępowana była układami z innymi suwerenem i nie sięgała własności poddanych. Teoria ta tworzyła podwaliny nie tylko wewnątrz państwowego, lecz także międzynarodowego ładu prawnego. Postulowała równość podmiotów (suwerennych władz) we wzajemnych stosunkach, co miało istotne znaczenie dla rozwoju prawa narodów. Zgodnie z koncepcją Bobina władza państwowa pochodziła od Boga i stanowiła część uniwersalnego porządku. Pogląd ten był zgodny z teorią trwającą od antyku rzymskiego poprzez Średniowiecze, ale bezpośrednie odwołanie się do tradycji prawa rzymskiego Określało na nowo stosunki państwo-Kościół. Prawo rzymskie wyznaczało Kościołowi służebną rolę wobec państwa i nie inaczej rozumieli wszyscy zwolennicy monarchii absolutność. Nie było w niej miejsca na polityczna autonomię Kościoła i jego rozbudowanej hierarchii. Podporządkowanie Kościoła monarchii stało się też faktem w wielu katolickich państwach Zachodu, min. w Hiszpanii i Francji, W tym ostatnim kraju zwierzchność państwa nad Kościołem katolickim przybrała szczególnie wyraźną formę, określaną mianem ‘’gallikanizmu’’. Śladem monarchii francuskiej i hiszpańskiej poszła środkowoeuropejska monarchia austriacka, w której już w XVII iw. zbudowano zręby polityki kościelnej zwanej później ‘’morfinizmem’’ (nazwa od Józefa II). Zmodernizowana monarchia, dysponująca stała, zawodową armią i sprawnym aparatem administracyjnym, skutecznie wykorzystująca autorytet Kościoła, stanowiła wielkie zagrożenie dla sąsiadów, zwłaszcza tych, którzy nie dysponowali równie potężnym aparatem władzy. Zagrożenie to dotyczyło przede wszystkim krajów środkowo-wschodniej części Europy, do których należała Polska. U progu epoki nowożytnej rozpoczęły się tu procesy w kierunku przeciwnym niż na Zachodzie. Na wschód od-nieco umownej –linii rzeki Łaby wystąpiło zjawisko re feudalizacji, czyli wtórnej pańszczyzny. Rozszerzone zostały polityczne przywileje szlachty kosztem pozostałych grup społecznych i kosztem władzy królewskiej. Przemiany te objęły wszystkie bez wyjątku kraje regionu: wschodnią cześć Rzeszy Niemieckiej ( z Meklemburgią, Brandenburgią i Saksonią), Polskę wraz z Litwą i lennami, Czechy,Węgry, dziedziczne kraje Habsburgów austriackich. Inaczej przebiegał wewnętrzny rozwój Państwa Moskiewskiego, w którym stanowy system feudalny nie rozwinął się, a wobec nieustannego zagrożenia zewnętrznego (Tatarzy) władza książęca nie utraciła pierwotnego znaczenia. Niemniej w XVI iw. mamy i w Rosji do czynienia ze wzrostem znaczenia bojarów.

W powstaniu absolutyzmu na Zachodzie decydująca rolę przepisać należało społecznemu i ekonomicznemu kryzysowi, związanemu min. z zanikiem pańszczyzny i rozwijaniem się przedkapitalistycznych form produkcji. Tymczasem w krajach na wschód od Łaby nie pojawiły się wewnętrzne siły wymuszające ustrojową reformę, nie wykształciły się mechanizmy przemian w kierunku monarchii absolutność. Klasie feudalnej zabrakło tu poważniejszego konkurenta w walce o władzę, monarchii zaś możliwości sojuszu z mieszczaństwem-z racji słabości tego ostatniego.

O tym, że niektóre państwa Europy Środkowo-Wschodniej weszły na drogę odgórnie sterowanych przemian, zadecydowano zagrożenie ze strony absolutystycznych monarchii zachodnich. Największe niebezpieczeństwo stworzyła w tym regionie monarchia szwedzka. Szwecja przeprowadziła za panowania Gustawa Adolfa (1611-1632) reformy i mogła wystawić liczącą 40 tys. Żołnierzy armię. W okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) pokonała nie tylko Polskę (1625-1629) i Austrię (1630-1635), lecz także ograniczyła suwerenność Brandenburgii-Prus. Z terytorium tego księstwa pobierała cła i podatki, korzystając z całkowitej bezsilności władcy dysponującego tylko kilkoma tysiącami wojska. W przypadku Austrii impulsem do wewnętrznej reformy w kierunku absolutyzmu okazały się również konflikty z Francją i Turcją. W krajach habsburskich decydujące znaczenie miały jednak ciosy zadane przez armię króla Szwecji, Gustawa Adolfa. Te spośród krajów Europy Środkowo-Wschodniej, które w przełomowym czasie od wybuchu wojny trzydziestoletniej (1618r.) do zakończenia wielkiej wojny północnej (1721r.) były w stanie przeciwstawić Szwecji sprawna organizację polityczną i militarną, utrzymały się na powierzchni politycznego życia kontynentu. Co więcej, po pokonaniu szwedzkiej rywalki odegrały decydującą rolę w historii tej części Europy. Państwami, które zdały ów egzamin, były Brandenburgia-Pruscy, Austria i Rosa

Monarchia stanowa jest to ustrój, w którym władza ograniczona zostaje na rzecz stanów. Maja one wpływ na rządy dzięki reprezentacji stanowej. Istota tego tematu jest opisanie struktury i wydarzeń w Królestwie polskim w czasie tego ustroju.

Wydarzenia te miały miejsce w Polsce za panowania Kazimierza Wielkiego, Ludwika Węgierskiego oraz Jadwigi wraz z mężem Jagiełło. Monarchia stanowa trwała w Polsce przez XIV i XV w. W społeczeństwie wykształciły się 4 stany: duchowieństwo, rycerstwo-szlachta, mieszczaństwo, chłopi, a niektóre z nich zdobyły udział we władzy. Najważniejszym impulsem do wykształcenia się stanów było przyznawanie przez władców swobód całym grupom społecznym, a więc ludności miejskiej i wiejskiej w aktach lokacyjnych, a duchowieństwu i szlachcie w przywilejach. Najważniejsze z tych swobód obejmowały: zwolnienia lub ulgi podatkowe, odrębne dla każdego stanu sądownictwo, prawo do sprawowania władzy nad innymi grupami społecznymi oraz do udziału reprezentacji stanowej we władzy centralnej. W Polsce tylko w odniesieniu do dwu stanów w pełni określono przysługujące im prawa, duchowieństwu i szlachcie.

Duchowieństwo jako odrębny stan społeczny wykształciło się najwcześniej. Podstawą jego odrębności były pełnione funkcje religijne. W pierwszej połowie XIII w duchowieństwo uzyskało prawo do własnego sądownictwa, wszyscy duchowni podlegali odtąd sądom kościelnym, w których obowiązywało prawo kanoniczne. Duchowieństwo było stanem bardzo silnie zróżnicowanym społecznie i majątkowo, a w jego uwarstwieniu odbijały się wszystkie nierówności społeczeństwa feudalnego. Do godności biskupów dochodzili synowie możnowładców i średniej szlachty, proboszczami wiejskich parafii zostawali często krewni właściciela wsi, a kler miejski rekrutował się spośród synów mieszczan. Od początku XV w dostojnikami kościelnymi mogli zostać jedynie synowie szlacheccy lub ludzie obdarzeni tytułem uniwersyteckim .Stan szlachecki uformował się z dwóch warstw społecznych, możnowładztwa i rycerstwa. W XIV w zaznaczała się jeszcze różnica prawna między tymi grupami wyrażająca się tym że za zabicie lub zranienie możnowładcy obowiązywało wyższe odszkodowanie niż za zwykłego rycerza. W Polsce nie doszło jednak do szerszego uzależnienia drobnego rycerstwa od możnowładców.

Dla zatarcia różnic prawnych między możnowładztwem a rycerstwem i prawnego wyodrębnienia się stanu szlacheckiego, ogromne znaczenie miały przywileje generalne. Zwalniały one całą szlachtę od większości podatków, gwarantowały nietykalność osobistą i majątkową, nadawały określone prawa sejmikom szlacheckim.

Szlachcicem był ten kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał pełne prawo własności ziemi, podlegał sądownictwu szlacheckiemu. Przywilejem jego było używanie herbu stąd duże znaczenie miały rody heraldyczne (rodziny używające tego samego herbu często ze sobą nie spokrewnione).

W XIV i początkach XV w nie był to jeszcze stan zamknięty. Przedstawiciele mieszczaństwa a nawet wzbogaceni chłopki, mogli wejść w posiadanie kawałka ziemi i legalnie lub nielegalnie uzyskać prawa szlacheckie.
Stan szlachecki w Polsce był wyjątkowo liczny i u schyłku średniowiecza obejmował około 10% ludności. Dominującą pozycje zajmowali możnowładcy którzy dysponowali w XV w ogromnymi majątkami ziemskimi, na które składały się także zastawiane przez władców dobra królewskie. Nie był to jednak zamknięty krąg kilkudziesięciu rodów. Władcy późnego średniowiecza bardzo często urzędy centralne powierzali ludziom wywodzącym się ze średniego rycerstwa, którzy w ten sposób awansowali do szeregów możnowładztwa.

U źródeł prawnego wyodrębnienia się ludności miejskiej leżały przywileje lokacyjne. Rozwój w XIII i XIV w samorządu miejskiego sprzyjał rozciągnięciu prawa miejskiego na wszystkich mieszkańców, ale pełnię praw obywatelskich miasta, czyli dostęp do pełnienia urzędów miejskich i zasiadania we władzach miasta posiadała tylko nieznaczna część mieszczan, którzy status obywatela odziedziczyli po ojcu lub nabyli wraz z zakupem nieruchomości. Wszyscy mieszkańcy miasta cieszyli się wolnością osobistą.

Ludność miejska dzieliła się na trzy warstwy:
- patrycjat- kupcy, monopolizował w swych rękach obsadę· urzędów miejskich, jego przedstawiciele zasiadali najczęściej w najważniejszych instytucjach samorządu miejskiego, taj. radzie i sądzie (ława miejska), przechwytywali też większość dochodów miasta
- pospólstwo- samodzielni· rzemieślnicy, drobni kupcy, handlarze posiadający obywatelstwo miejskie, słabsza pozycja materialna i znacznie mniejszy udział we władzach miejskich niż patrycjat
- plebs- stanowiła większość mieszkańców: czeladnicy, służba,· robotnicy najemni, grupy marginesu społecznego.

Każdy stan miał własne sądownictwo. Szlachta podlegała sądom ziemskim, chłopki ławie wiejskiej, mieszczanie sądom miejskim. Początkowo w razie sporu między przedstawicielami różnych stanów właściwym do rozpatrywania sprawy był sąd stanowy oskarżonego. Zmieniło się to po 1454r kiedy szlachta uzyskała prawo nie stawienia się przed sądem innych stanów. Nierówność stanów wyrażała się w niejednakowym traktowaniu winowajców, popełniających takie samo przestępstwo. Niezadowolonym z wyroku przysługiwało prawo apelacji do sądu królewskiego, również odrębnego dla każdego stanu.

Monarchia stanowa w Anglii

Po podbiciu Anglii przez Normanów w 1066 roku cala ziemia uprawna została podzielona i oddana we władanie normandzkim zdobywcom. Bardzo szybko jednak ziemia stała się przedmiotem nowego obrotu towarowego. Anglia posiadała odmienny typ feudalizmu niż na kontynencie. Tam obowiązywała zasada - wasal mojego wasala jest moim wasalem, ale obowiązywała również zasada stanów. Każdy stan ma swoje uprawnienia i swoje powinności, monarcha stoi na straży całości. Jednocześnie sytuacja królów angielskich była o tyle skomplikowana, ze monarchowie ci byli z racji swoich posiadłości na kontynencie wasalami królów Francji. Po wygaśnięciu dynastii, z której wywodził się Wilhelm Zdobywca. W połowie XII wieku władza przeszła w ręce dynastii Plantagenetów (1154). Pierwszy z Plantagenetów -Henryk II wszedł w ostry konflikt ze stanami społeczeństwa angielskiego. Przedmiotem konfliktów było naruszanie przez monarchę uprawnień stanowych - zarówno w dziedzinie podatkowej, jak i w dziedzinie nominacji 1164r wydaje on tzw. "konstytucje klarendonskie", w których poddaje duchowieństwo pod jurysdykcje królewska.Duchowienstwo jako odrębny stan podlegało prawu kanonicznemu. Monarcha chciał ograniczyć uprawnienia tego stanu zarówno w zakresie sadownictwa, jak i obsady stanowisk. Wywołało to opozycje, na czele której stanął arcybiskup Canterbury - Tomasz Becket. Arcybiskup został zamordowany, co przyniosło mu sławę męczennika.
Pod wpływem oburzenia społeczeństwa monarcha musiał cofnąć swoje decyzje.

Celem polityki Henryka II było wzmocnienie władzy królewskiej. Zburzył szereg zamków feudalnych, na rycerstwo nałożył podatek od tarczy, a za zorganizowane pieniądze zorganizował armie zaciężna, przeprowadził reformę sadownictwa. Polegała ona na tym, ze w wypadku wniesienia sprawy przed sad królewski powoływano pośród miejscowej ludności - 12 osób tzw.: przysięgłych, którzy przeprowadzali badanie sprawy. Dotyczy to spraw majątkowych i karnych, składali zeznania wobec sędziego królewskiego, który wydawał wyrok. Każdy wolny miał prawo do takiego sadu, ale polityka Henryka II nie podobała się angielskim baronom. Szukali oni poparcia u królów francuskich. Po śmierci Henryka władze w Anglii objął król Ryszard Lwie Serce, (1189 - 1199) ale monarcha ten nie interesował się sprawami Anglii, brał aktywny udział w wyprawach krzyżowych. Anglie traktował jako źródło dochodów. Przez jakiś czas przebywał nawet w niewoli, z której Anglia musiała go wykupić. Wszystko to kosztowało i budziło powszechne niezadowolenie.

W imieniu brata władze w Anglii sprawował Jan bez Ziemi (1199 - 1216). W czasie jego panowania Anglia utraciła szereg ziem we Francji, co więcej, Jan ściągnął na siebie klątwę papieska. Jan musiał się ukorzyć, uznać się lennikiem papieża i z tego tytułu Anglia musiała płacić papieżowi znaczne sumy pieniędzy (1000 funtów rocznie). Ogólna nienawiść budziły w Anglii zdzierstwa i gwałty królewskie. Skonsolidowało to przeciw Janowi baronów, duchowieństwo i miasta. W 1215 roku powstańcy zajęli Londyn i zmusili króla do podpisania przywileju pod nazwa wielka karta wolnosci. Na mocy tego przywileju król nie miał prawa nakładać nowych podatków bez zgody rady królewskiej złożonej z prałatów i baronów. Monarsze nie wolno było nikogo więzić i karać bez wyroku sadowego, miasta miały zapewniona wolność handlu, duchowieństwo zaś swobodę kanonicznych wyborów. Król zobowiązywał się nadto nie zaciągać obcych żołnierzy do armii. Na starzy tej karty miała stać rada królewska złożona z 25 baronów. W razie złamania, któregokolwiek z przepisów karty, mogli baronowie wypowiedzieć królowi posłuszeństwo i wezwać kraj do zbrojnego oporu.

Następca Jana bez Ziemi - Henryk III(1216 - 1272) prowadził politykę faworyzowania obcych (Włochów, Francuzów), oraz uciążliwa politykę podatkowa. Wywołało to niezadowolenie górnych warstw społeczeństwa angielskiego, które zmusiło Henryka III do przekazania faktycznej władzy w ręce Rady złożonej z 15 baronów. Tego typu oligarchia jednak wzbudzała sprzeciw wśród innych baronów, szeregowego rycerstwa i innych miast. na czele opozycji stanął członek opozycji rady szymon de montfort. powstańcy zajęli londyn gdzie zwołano rade królewska (1265 rok), w której oprócz baronów i prałatów zasiedli przedstawiciele niższego rycerstwa, po dwóch z każdego hrabstwa, i po dwóch delegatów większych miast. początkowo przedstawiciele każdego stanu obradowali oddzielnie, później wyodrębniły się w parlamencie dwie izby: izba lordów, w której zasiadali prałaci i baronowie i izba gmin, reprezentująca drobne rycerstwo i miasta. Za panowania edwarda i(1272 - 1307) w 1295r. parlament angielski uzyskał swoje zasadnicze uprawnienie, zobowiązanie króla, ze bez zgody parlamentu nie będzie nakładał i ściągał nowych podatków.

W latach 1327-1377 w Anglii panuje Edward III. W celu zdobycia środków na wojnę z Francja zwraca się często do parlamentu z zadaniem subsydiów, rozszerzających jednocześnie jego prawa. Parlament nabywa uprawnienia do wydawania ustaw, staje się nadto najwyższym sadem, w szczególności dla przestępstw dokonywanych przez urzędników królewskich. W ten sposób wytworzył się w Anglii system współrządców króla i reprezentacji stanów, charakterystyczny dla formy państwa, która nazywamy monarchia stanowa.

Monarchia wczesnofeudalna była najstarszą formą państwa feudalnego. Wystąpiła ona najwcześniej w Europie zachodniej, na gruzach niewolniczego państwa rzymskiego w państwie frankońskim za Karolingów . Pojawiła się później w Europie wschodniej l środkowej, w krajach, które nie przeszły w swym rozwoju przez formację niewolniczą. Monarchia wczesnofeudalna wyrosła tam jako najwcześniejsza organizacja państwowa. Wyłonienie się jej z wspólnoty pierwotnej poprzedzone było okresem przejściowym, protofeudalnym. Ta odmienność najstarszej tradycji państwowej w Europie wschodniej i zachodniej nie powstała bez wpływu na powstanie pewnych różnic w rozwoju państw feudalnych w obu częściach Europy. Monarchia wczesnofeudalna powstała na gruncie feudalnych stosunków produkcyjnych rozwiniętych w ramach wielkiej własności ziemskiej. W okresie tym panowała niemal wyłącznie gospodarka rolna, a miasta jako ośrodki handlu i rzemiosła zaspakajały potrzeby ograniczanego tylko rynku. Nie stanowiły one jeszcze na ogół jednostek gospodarczo i prawnie wyodrębnionych. W monarchii wczesnofeudalnej wystąpiły m.in. dwie cechy, które znamionować będą państwo .feudalne również w pewnej mierze i w następnych okresach. Pierwszą z nich było pomieszanie pojęcia własności i władzy, elementów prywatnoprawnych z publicznoprawnym. Wyrażało się to w wielu dziedzinach, np.
1. monarchia miała charakter patrymonialny, król był nie tylko władcą, ale i właścicielem państwa ;
2. feudałowie mający prawa dziedziczne, własnościowe do swych lenn i posiadłości mieli nadane uprawnienia charakterze publicznoprawnym na podstawie immunitetów, zwłaszcza urzędu i różnych przywilejów;
3. feudałowie mieli w stosunku do poddanych na terenie swych posiadłości prawa, które normalnie należą do władzy publicznej.

Drugą cechą było to, że w państwie feudalnym stosunki między mieszkańcami a władzą państwową opierały się głównie na związkach osobistych. Stosunek poszczególnych osób do państwa nie miał charakteru poddaństwa publicznoprawnego. Miejsce każdej osoby w państwie było określone jej stosunkiem zależności od innej osoby; poddanego - stosunkiem do feudała; właściciela ziemi, feudała - miejscem jakie zajmował w strukturze lennej (tam, gdzie ona się wykształciła), bądź obowiązkami wynikającymi głównie z posiadanej własności ziemskiej .Cechą główną monarchii wczesnofeudalnej i dla niej typową było występowanie silnej władzy monarszej popieranej przez wielkich feudałów. Zainteresowani oni byli opieką ze strony państwa nad umocnieniem ich feudalnej władzy. Monarchia wczesnofeudalna opierała się na możnowładcach świeckich i
duchownych. W miarę wzrostu ich znaczenia możnowładcy poczęli występować przeciw krępującej ich silnej władzy monarszej. Narastające stopniowo konflikty między monarchią a możnowładcami, reprezentującymi siły odśrodkowe, prowadziły na ogół do rozbicia jedności państwa i do rozdrobnienia feudalnego. Skupienie w ręku monarchy silnej władzy wiązało się z wyobrażeniem, o tym, że jest on właścicielem całej ziemi i może nią swobodnie zarządzać oraz rozporządzać tak jak swym majątkiem (charakter patrymonialny państwa). Konsekwencją tego wyobrażenia było dążenie monarchy, nie zawsze zrealizowane, do wprowadzenia dziedziczności tronu. Władza królewska podlegała pewnym ograniczeniom. Władca działał w społeczeństwie chrześcijańskim, więc jego poczynania musiały być zgodne z prawem boskim, któremu podlegał. Następnie zakres jego władzy był poddany większym lub mniejszym ograniczeniom zależnie od stopnia poparcia, jakie miał ze strony panującej klasy feudałów. Nadawanie możnym panom przywilejów (zwłaszcza immunitetów) stanowiło przyczynę osłabienia władzy monarszej i przejmowania elementów władzy (np. władzy sądowej) przez możnych feudałów. Organizacja państwowa była mało rozwinięta, co wynikało i z tego, że funkcje państwa były skromne. Rola państwa sprowadzała się początkowo do kilku tylko podstawowych zadań, do zabezpieczenia państwa na zewnątrz i do zapewnienia pokoju wewnętrznego. Działalność państwa przejawiała się więc głównie w organizacji wojskowej, w sądownictwie i w zarządzaniu skarbowością. Odpowiednio do tego aparat państwowy nie był szeroko rozbudowany. Na szczeblu centralnym zarządem spraw państwowych zajmowali się urzędnicy, sprawujący również funkcje nadworne, którzy wraz z innymi feudałami tworzyli Radę Królewską (kurię). Na szczeblu lokalnym występowali urzędnicy królewscy o funkcjach wojskowych, sądowych i skarbowych. W okresie początkowym kształtowania się państwa występowały jeszcze często wojskowe drużyny na utrzymaniu monarchy. Z czasem ciężar służby wojskowej przeszedł na właścicieli ziemskich. Oni z kolei zaczęli przejmować funkcje lokalnych urzędników państwowych. W państwie wczesnofeudalnym kościół odgrywał szczególnie dużą rolę. Kościół był podporządkowany państwu, był narzędziem w jego ręku, służył mu w kształtowaniu pojęć moralnych i zasad współżycia społecznego, w podnoszeniu kultury i umacnianiu ustroju feudalnego. W zamian za to kościół uzyskiwał olbrzymie korzyści materialne, zwłaszcza w formie
nadań ziemskich. Doprowadziło to do powstania możnej grupy feudałów duchownych. Kościołowi z czasem przestała odpowiadać ścisła zależność od monarchy. Panowie duchowni podjęli walkę nie tylko o uniezależnienie się od władzy świeckiej w zakresie spraw kościelnych, co jest zrozumiałe, lecz również o przywileje świeckie, majątkowe i polityczne.