XV/XVI wiek... do Batorego

Folwarki pańszczyźniane.
Drogi Europy rozchodzą się – na wschód i zachód – dualizm, na zachodzie zręby kapitalizmu, a na wschodzie króluje rolnictwo (warsztaty, rzemiosło, pierwsze banki, nowoczesne rolnictwo). Szlachta powiększa swoje majątki (folwarki pańszczyźniane) pańszczyzna wypiera daninę, ponieważ szlachta podniosła tak daninę, że chłopi nie byli w stanie zapłacić. Szlachta bogaci się na drodze tych przemian. Podstawą gospodarki polskiej w tym okresie jest folwark pańszczyźniany.

Sejm walny.
Z powodu przywileju cerekwicko – nieszawskiego – legł u podstaw polskiego parlamentaryzmu.
Myśl o stworzeniu sejmu walnego – Jan Olbracht i Aleksander Jagiellończyk – szlachta sobie o tym przypomniała za ich czasów.
Dwuizbowy parlament:
a) sejm – reprezentacja magnaterii – nie z wyboru, dawna rada królewska,
b) senat – izba poselska – pochodziła z wyboru (średnia szlachta) na sejmikach ziemskich tzw. przedsejmowych
c) 1569 – unia lubelska – stała liczba deputowanych - 170
Obowiązki posłów:
a) zdanie narzucone przez sejm – rodzaj marionetki,
b) składał przysięgę na instrukcje sejmikowe (ustnie potem pisemnie)
Praca sejmu walnego:
a) obrady zwoływał król,
b) msza,
c) każda izba sejmowała osobno,
d) głos króla rozstrzygający,
e) sejm zbierał się co 2 lata na 6 tygodni, nie przedłużano obrad powyżej określonego czasu, jeżeli nie podjęto w tym czasie decyzji , posłowie się rozjeżdżali i tworzono nowy skład sejmowy,
f) dokument, który zatwierdzano nazywano konstytucjami,
Walka między izbami
Senatorzy mieli wyższość nad izbą poselską – przywilej mielnicki – mogą wypowiedzieć królowi posłuszeństwo. Za czasów Jana Olbrachta wyginęła polska szlachta, wykorzystała ten fakt szlachta i upomniała się o swoje prawa zwoływając sejm walny (chciała znieść przywilej). Sejm zebrał się w Radomiu – zrównano obie izby – 1504/1505 nihil novi – nic nowego – szlachta zagwarantowała sobie uprzywilejowane miejsce w państwie, jednak ta równość była teoretyczna, ponieważ w izbie poselskiej zasiadał król, a jego głos był decydujący. Statuty Łaskiego – spisanie na papierze praw szlachty.

Reformacja a sejm.
Za luteranizmem opowiedziała się szlachta, ponieważ nie krytykował rolnictwa, pierwsi kalwini we Wrocławiu, pochodzenia niemieckiego. Reformacja dociera do sejmu. Izba senatorska – katolicy, izba poselska – kalwini. Narzędziem do egzekucji praw były statuty Łaskiego, szlachta dbała o przestrzeganie przywileju. Zapowiedziano lustrację dóbr królewskich (egzekucja dóbr) – nieprawnie przetrzymywane przez magnaterie. Magnateria korzystając z większości przegłosowała egzekucję dóbr, jednak nie było to przestrzegane. Za czasów Zygmunta Starego - silny władca, jednak nie umiał się sprzeciwić swojej żonie Bonie, za jego czasów pozycja szlachty osłabła, a sejm walny nie był zwoływany regularnie.
Zygmunt August :
a) nie dorównywał potęgą Zygmuntowi Staremu,
b) Polska wpadła w kryzys związany z rolnictwem (szlachta przy najmniejszych nakładach, największe zyski),
c) Anglia zaczęła wypierać polskie produkty rolnicze,
d) dochodowość folwarków upada,
e) kryzys ekonomiczny – szlachta różnicuje się majątkowo i ekonomicznie,
f) Polska nie jest spichlerzem Europy,
g) mieszczaństwo upomina się o prawa – Gdańsk – najbogatsze miasto w koronie:
- oni chcieli ustalać ceny, a nie szlachta, która czerpała z tego korzyści,
- wyłączność handlu na Bałtyku, na ustalonych przez siebie warunkach – Konstytucje Karnchowskiego – wiązało się to z cenami, cłami, zwożonym towarem, nigdy swoich praw nie oddali – Batory próbował odebrać, bez powodzenia
Parlament
Zygmunt August potrzebował pieniędzy na wojnę i zgodził się na ruch egzekucyjny – pojednał się ze szlachtą, ma być przeprowadzona lustracja i zwrot zagarniętych królewszczyzn. Z. August chce stworzyć wojsko – wojsko kwarciane. Ruch egzekucyjny przypadł na szczyt na szczyt reformacji. Elementy walki religijnej. Sejm lubelski - 1569 – cel:
a) zmiana charakteru unii personalnej na realną:
- wspólny - system podatkowy, sejm, polityka zagraniczna, moneta, król, urzędy wyższe,
- osobny – skarb, sądownictwo, wojsko, urzędy niższe
RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW POLSKI I LITWY
1572 – śmierć Zygmunta Augusta – kryzys.

Okres bezkrólewia.
Szlachta chce osadzić na tronie swojego kandydata, chce dokopać magnaterii. Sejm ma wybrać króla, a jeśli go nie ma pełni najważniejszą rolę w państwie. Król powinien być z poważanych dynastii, ale słaby, który nie spowoduje wojny religijnej. Szlachta wykorzystuje okres bezkrólewia i wzmacnia swoją władzę w sejmie. Szlachta na tron chce króla niekatolickiego, aby wystąpił przeciwko katolickiej magnaterii.
Obóz egzekucyjny – zjednoczony kiedyś wokół króla rozpadł się. Senatorowie na okres bezkrólewia wysunęli swojego kandydata – arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Uchańskiego. Różnowiercy na kandydata – kalwinistę Jana Firleya – powstrzymał by rozszerzające się wpływy kościoła katolickiego. Do końca 1572 zjazdy senatorów i szlachty ustaliły zasady sprawowania władzy na czas bezkrólewia. Funkcję interexa – głowa państwa w okresie bezkrólewia – powierzono Uchańskiemu. Władzę w poszczególnych ziemiach i województwach przyjęły konfederacje szlachecie zwane kapturami:
a) miały strzec pokoju publicznego,
b) sądy kapturowe,
Styczeń 1573 – Warszawa – zjazd generalny szlachty – sejm konwokacyjny:
a) pierwszy sejm, w którym brakowało króla,
b) cel: wyznaczenie czasu, miejsca oraz sposobu elekcji,
c) zdecydowano:
- wybór nowego władcy Polski i Litwy przeprowadzony zostanie we wsi Kamień pod Warszawą,
- w wyborach będą uczestniczyć wszyscy ze stanu szlacheckiego – powiedział to Jan Zamoyski – przywódca średniej szlachty
Wiadomo było, ze cała szlachta nie przyjedzie do Kamieńca z braku pieniędzy, dlatego próbowano zmienić miejsce wyborów na Lublin, ponieważ łatwiej będzie dotrzeć średniej szlachcie małopolskiej. Miejsce elekcji został jednak bez zmian.
Sukces różnowierców – 28/29 stycznia 1573 – konfederacji warszawskiej:
a) wcześniej jeszcze ugoda sandomierska – pokój miedzy różniącymi się w wierze
b) uchwały konfederacji warszawskiej:
- zapewnia „pokój, sprawiedliwość, porządek i obronę RP”,
- równouprawnienie wszystkich wyznań
Próby stworzenia prawnych gwarancji pokoju religijnego, czego episkopat katolicki nie uznał z braku króla przy jej podpisywaniu.

Pierwsza wolna elekcja.
Wybór króla poprzedzony sejmem konwokacyjnym odbył się we wsi Kamień pod Warszawą. Zebrana licznie szlachta obwołała królem Henryka Walezego Andegaweńskiego – brata monarchy francuskiego, mimo, że był zamieszany w wydarzenia nocy św. Bartłomieja, innowiercy godzili się na niego (inni kandydaci – Ernest Habsburg, Ivan IV Groźny – zbyt silna władza). Szlachta bojąc się zmian religijnych i nawrotu silnych rządów królewskich spisała najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, swoje prawa, przywileje, domagała się przestrzegania ich przez króla. Dopiero po ich podpisaniu, Henryk mógł się koronować w Krakowie.
Henryk Walezy Andegaweński
Henryk zawarł umowę zwaną Pacta Conventa – bardziej osobiste:

a) miał kształcić młodzież szlachecką w Paryżu,
b) spłacić długi Zygmunta Augusta,
c) sfinansować budowę floty,
d) miał doprowadzić do przymierza polsko – francuskiego i poślubić siostrę Annę Jagiellonkę.
Artykuły henrykowskie:
a) objęcie tronu tylko na drodze wolnej elekcji,
b) obowiązek zwoływania sejmu co 2 ) kr,
c+`2ólowi dla pomocy i kontrja n– senatorzy rezydenci – wybierani przez sejm, nowi do kwartał,
d) do najważniejszych uprawnień sejmu należy:
- zwoływanie pospolitego ruszenia,
- zgoda na nowe podatki i cła,
e) bez zgody senatu nie mógł podejmować decyzji dyplomatycznych – co do wojny i pokoju,
f) różnowiercy swoboda wyznań – zgodnie z konfederacją warszawską,
g) szlachta może wypowiedzieć królowi posłuszeństwo – szlachta często to wykorzystywała, by udaremnić politykę króla, jeżeli nie odpowiadała ona im interesom lub kiedy groziło ograniczeniem przywilejów szlacheckich.
Jednak kiedy Henryk dowiedział się o śmierci brata , króla Francji Karola IX, zbiegł z Krakowa by objąć tron francuski, jako Henryk III. Chciał połączyć tron francuski i polski, jednak szlachta nie pozwoliła na to. Znowu ogłoszono bezkrólewie, a na nowej elekcji wybrano księcia Siedmiogrodu, Stefana Batorego (kandydat szlachty, pochodził z Siedmiogrodu, więc słaby). Został on mężem Anny Jagiellonki. Stefan Batory znalazł się szybciej w Polsce niż cesarz Maksymilian Habsburg (kandydat magnaterii) – dlatego to on został wybrany. Trzecim kandydatem był Ivan IV Groźny.
Stefan Batory
Koronował się na króla w Krakowie w 1576 roku. Jego małżeństwo z Anną było bezdzietne, więc znowu nastąpiła konieczność wybory króla. Jego Pacta Conventa dotyczyła odzyskania utraconej części Inflant za czasów Zygmunta Augusta
Panowanie Stefana Batorego:
a) nadał szlachcie ostatni przywilej – król oddał w jej ręce najwyższe sądownictwo
W 1578 zgodził się na stworzenie sądów apelacyjnych zwanych trybunałami:
- składała się z wybieranych corocznie przez szlachtę sędziów – deputaci
b) dokonano reformy wojska:
- na sejmie w 1578 postanowiono stworzyć piechotę wybraniecką – około 2000,
- z każdych 20 łanów królewskich miał być wyznaczony do służby chłop – wybraniec,
- musiał on uczestniczyć w wyprawach wojennych, jego gospodarstwo w tym okresie zwolnione było z prac pańszczyźnianych,
c) nie powiodła się Batoremu próba poskromienia Gdańska – nie chciał uznać jego elekcji, doszło do walk, które się zakończyły kiedy król obiecał przestrzegać wszystkich uprawnień przyznanych dawniej temu miastu,
d) najważniejszy sukces Batorego – wygrana wojna o Inflanty. W 1577 odnowiła się wojna z Rosją. Batory potrafił pozyskać szlachtę dla swoich planów ofensywnych – doprowadził armię do około 50 000. Batory nie uderzył wprost na Inflanty lecz na ich zaplecze (odciągnął armię rosyjską od dostaw). Wojska polskie i litewskie wspomagane posiłkami siedmiogrodzkimi opanowały twierdzę w Płocku i Wielkie Łuki, a 3 kampania znalazła się pod Pskowem. Wprawdzie armia dowodzona przez gen. Jana Zamoyskiego nie zdobyła tego miasta, ale przetrwała w trudnych zimowych warunkach, aż do podpisania rozejmu z Jamie Zapolskim w 1582 roku:
- Rosjanie zwrócili ziemię płocką,
- wycofali się z Inflant,
- oddzielono Inflanty – zachodnie to polskie, granicą byłą rzeka Dźwina – taki układ przetrwał do czasów Piotra I,
Potem Szwedzi opanowali Narew i Moskwa została odcięta od Bałtyku
- pod panowaniem Polski znalazły się najważniejsze porty z Rygą na czele,
- Polska kontrolowała wybrzeże bałtyckie od Łeby po Par nawę – jednak fakt, że kontrole nad Bałtykiem sprawował Gdańsk i Ryga w większości zamieszkałe przez obcokrajowców tamowało to możliwość bliższego powiązania Rzeczpospolitej ze sprawami morskimi,
e) sojusz polsko – szwedzki,