System podatkowy w Polsce

Podatki są najważniejszą forma dochodów współczesnych budżetów. Ordynacja podatkowa z 1997 roku definiuje podatek jako publicznoprawne, nieodpłatne przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej. Przepisy prawa podatkowego są bardzo liczne i często ulegają zmianom. Obowiązki i uprawnienia podatkowe są określone w Konstytucji RP, ustawach podatkowych, oraz ratyfikowanych umów międzynarodowych.

Funkcje podatku
Zasadniczą funkcją podatku jest funkcja fiskalna, czyli dostarczenie budżetowi takich dochodów, by państwo lub gmina miały środki na sfinansowanie potrzeb wspólnych. Niestety podatek może spełniać funkcje pozafiskalne, czyli służyć osiąganiu określonych celów gospodarczych, społecznych czy politycznych, na przykład może faworyzować takie a nie inne poczynania gospodarcze lub przyznawać przywileje niektórym osobom. Funkcje pozafiskalne podatków realizuje się, przyznając niektórym podatnikom zwolnienia i ulgi podatkowe; rzadziej stosuje się zwyżki podatkowe.

Typy systemów podatkowych
Ogół podatków pobieranych w danym państwie powinien tworzyć całość, spójną pod względem prawnym i ekonomicznym, nazywaną systemem podatkowym danego kraju. Systemy podatkowe tworzone są pod wpływem założeń politycznoustrojowych danego państwa oraz panujących w nim poglądów. Historycznie ukształtowały się dwie typowe koncepcje systemu podatkowego. Jedna z nich związana jest z powstaniem liberalizmu ekonomicznego i była reakcją przeciw lekceważeniu przez państwo praw i interesów jednostki, przeciwko nadużyciom fiskalnym epoki merkantylizmu. Katalog zasad podatkowych charakterystycznych dla tej koncepcji co dzisiaj aktualnych sformułował w XVIII w Adam Smith. Postulował on, by podatki b był dla wszystkich równe, pewne dla pewne dla podatników, dogodne dla nich i tanie w poborze.
Według drugiej koncepcji system podatkowy powinien uwzględnić dnie tylko interes podatnika, lecz także interes publiczny i możliwości interwencyjnego oddziaływania przez państwo na gospodarkę. Koncepcja ta głosi, iż w systemie podatkowym powinno dojść do kompromisu między interesem Skarbu Państwa a interesem gospodarki, a w konsekwencji, że podatek nie może być neutralny wobec gospodarki, ale powinien stwarzać możliwości oddziaływania na nią. Dlatego też system podatkowy według tej koncepcji powinien być tak skonstruowany, by podatki były wydajne, pewne dla Skarbu, elastyczne ze względu na przebieg cyklu koniunkturalnego. Podatek powinien także jak najmniej szkodzić gospodarce, o ile możności nie wyczerpywać zdolności podatkowej podatników, a także być tani, pewny i dogodny dla opodatkowanych. Ponadto system podatkowy powinien urzeczywistniać sprawiedliwość podatkową przejawiającą się w powszechności opodatkowania, nieuznawaniu przywilejów osobistych i grupowych i równości podatkowej, wymagającej od wszystkich równomiernej ofiary na cele publiczne.
Cechą charakterystyczną systemu podatkowego każdego państwa jest znaczna liczba zarówno podatków państwowych, jak i komunalnych. Głoszone niekiedy koncepcje tak zwanego podatku jedynego pozostają, jak dotychczas, w sferze postulatów. Od kiedy istnieją systemu podatkowe, podatnicy domagają się ich reformy, znalezienia idealnego systemu podatkowego. Postulaty zmian systemu podatkowego są także istotnym elementem programu każdej partii politycznej w trakcie kampanii wyborczej do parlamentu. Jednakże działania w tym zakresie okazują się w praktyce mało efektywne.

Rodzaje podatków
We współczesnych państwach podstawowe znaczenie dla budżetu na opodatkowanie dochodu (podatki dochodowe) oraz opodatkowanie konsumpcji, czyli sprzedaży (podatki obrotowe i akcyzy). Mniejsze, jedynie uzupełniające znaczenie mają podatki majątkowe (np. podatek od spadków i darowizn, podatek od nieruchomości).
Polski system podatkowy jest stosunkowo przebudowywany i dostosowywany do standardów europejskich. Niekiedy jest to powrót do rodzimych rozwiązań podatkowych obowiązujących w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Ordynacja podatkowa z 1997 r. jest pewnym odwzorowaniem polskiej ordynacji podatkowej z 1934 r., ustawa z 1991 r. o podatku od osób fizycznych opiera się na konstrukcjach polskiej ustawy z 1920 r. o podatku dochodowym.

Podatek od towarów i usług (VAT)
Polski podatek od towarów i usług jest odpowiednikiem powszechnie stosowanego w państwach o gospodarce wolnorynkowej podatku od wartości dodatniej (VAT). Powszechny charakter tego podatku oznacza, iż obciążona nim jest zasadniczo każda sprzedaż towaru czy świadczona usługa na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Podatkiem tym jest również obciążony import towarów i usług z zagranicy. Eksport towarów i usług jest faktycznie zwolniony od opodatkowania z uwagi na zastosowanie 0% stawki podatkowej, a ponadto przy sprzedaży eksportowanej przysługuje zwrot podatku zapłaconego wcześniej w kraju. Przy sprzedaży towarów i usług podstawą opodatkowania jest kwota należna sprzedawcy. Kwota ta nie obejmuje podatku od towarów i usług. Znaczy to, że stawkę podatku 22% albo 7% odnosi się do ceny sprzedaży towaru bez podatku. Istotą podatku od towarów i usług – w takiej postaci, w jakiej wprowadzono go w Polsce – jest to, ze podatek należny obliczany jest od podstawy opodatkowania, ale do zapłaty przypada nie cała kwota w ten sposób obliczona, lecz pomniejszona o kwotę podatku naliczonego przy nabyciu towarów i usług. Kwota podatku naliczonego zapłaconego we wcześniejszych fazach obrotu, może być odliczona od podatku należnego, wtedy gdy wynika on z faktur wystawionych przez dostawców podatnika. Podatnicy są obowiązani do samodzielnego obliczania i wpłacania tego podatku za okresy miesięczna na rachunek bankowy odpowiedniego urzędu skarbowego. Dochody z tego podatku zasilają wyłącznie budżet państwa.

Podatek akcyzowy
Podatek akcyzowy, wprowadzony w Polsce w lipcu 1993 r., obciąża sprzedaż tylko określonych, wybranych towarów. Ma wiec charakter selektywny. Wprowadzenie tego podatku uzasadniano chęcią ograniczenia konsumpcji artykułów szkodliwych dla zdrowia, dodatkowego opodatkowania dóbr luksusowych i osób o wysokich dochodach oraz uzyskania dodatkowych wpływów do budżetu państwa. Akcyzą zatem są objęte między innymi sprzedaż lub import paliw i olejów smarownych, broń, samochody osobowe i jachty pełnomorskie, wyroby perfumeryjne, alkohol, sól czy guma do żucia. Stawki podatku akcyzowego sięgać mogą do 1900% w stosunku do ceny sprzedaży (importu).
Podatek akcyzowy, w przeciwieństwie do podatku od towarów i usług, jest podatkiem jednokrotnym, występującym wyłącznie w fazie produkcji i importu. Oba wymienione podatki nie wykluczają się wzajemnie, lecz nakładają się na siebie.

Podatek dochodowy od osób fizycznych
Powszechny podatek dochodowy od osób fizycznych wprowadzono z początkiem 1992 r. Podatnikami tego podatku są zarówno pracownicy, jak i renciści oraz emeryci, osoby wykonujące prace zlecone orz umowy o dzieło czy też prowadzący pozarolniczą działalność gospodarczą na własny rachunek, osoby osiągające dochody z kapitałów itd. W ustawie wyliczone są zwolnienia podmiotowe i przedmiotowe od podatku. I tak na przykład zwolnieni od tego podatku są dyplomaci państw obcych, działalność państwowa w rolnictwie, wygrane w niektórych grach losowych czy odsetki od oszczędnościowych wkładów bankowych. Podstawą opodatkowania w tym podatku jest dochód, rozumiany jako wpływy brutto osiągane przez osobę fizyczną po ewentualnym potrąceniu kosztów związanych z funkcjonowaniem źródeł przychodów. Ulgi podatkowe polegają między innymi na możliwości odliczenia od podstawy opodatkowania albo podatku wydatków na cele społecznie użyteczne, wydatków na cele mieszkaniowe podatnika, na odpłatne dokształcanie się podatnika, pokrycie kosztów czesnego dzieci podatnika czy też wydatków na cele rehabilitacyjne. Wysokość należnego podatku oparta jest na progresywnej skali podatkowej. Podatek dochodowy od osób fizycznych jest z założenia podatkiem od dochodów osobistych każdego podatnika. Jednakże małżonkowie oraz osoby samotnie wychowujące dzieci mogą zgłosić wniosek o łączne opodatkowanie, co pozwala w niektórych sytuacjach na zmniejszenie obciążenie podatkowego. Podatnicy tego podatku są w ciągu roku podatkowego obowiązani do uiszczenia zaliczek na tenże podatek od osiągniętych dochodów, a następnie do złożenia w organie podatkowym rocznego zeznania podatkowego (wyliczenia należnego za cały rok podatku i wpłacenia brakującej kwoty podatku). Urząd skarbowy wydaje decyzje o wymiarze podatku dochodowego tylko wtedy, gdy osoba fizyczna nieprawidłowo wyliczy podatek w rocznym zeznaniu podatkowym albo gdy w ogóle nie złoży takiego zeznania podatkowego. Podatek ten stanowi dochód budżetu państwa, natomiast samorząd terytorialny ma udziały we wpływach z tego podziału.

Podatek dochodowy osób prawnych
Osoby prawne opłacają podatek dochodowy od osób prawnych, który w innych krajach nazywany jest podatkiem od spółek albo podatkiem od korporacji. Obowiązki podatkowe są zróżnicowane w zależności od tego, czy osoba prawna ma swoją siedzibę na terytorium Polski, czy też poza nim. Przedmiotem opodatkowania jest dochód osiągnięty w roku podatkowym. Nie podlegają między innymi opodatkowaniu tym podatkiem podmioty prowadzące działalność rolniczą i gospodarkę leśną. Od podstawy opodatkowania osoby prawne mogą odliczyć np. kwoty wydatkowane na cele społeczne użyteczne czy część poniesionych wydatków inwestycyjnych. Stawka podstawowa wynosi w tym podatku 36% podstawy opodatkowania i maleje w latach następnych, podatek ten osoby prawne są obowiązane obliczyć samodzielnie. Dochody z tego podatku zasilają budżet państwa, natomiast samorząd terytorialny ma udziały we wpływach z tego podatku.

Podatki komunalne
W systemie polskich podatków komunalnych największe znaczenie dal gmin mają podatek od nieruchomości oraz podatek rolny. Mało wydajne dla gmin są natomiast wpływy z podatku od spadków i darowizn, z podatku leśnego, podatku od środków transportowych, podatku od psów, opłaty miejscowej (dawna opłata uzdrowiskowa) i opłaty targowej (od sprzedaży na targowiskach).

Ustalanie i pobieranie podatków
Do ustalenia i poboru podatków państwowych powołano specjalne organy – urzędy skarbowe – podporządkowane Ministrowi Finansów. Poborem natomiast podatków gminnych zajmują się zasadniczo wójtowie czy burmistrzowie. W terenie działa tzw. policja skarbowa (urzędy kontroli skarbowej), która ma również prawo wydawać decyzje w sprawach podatków państwowych. Podatnicy, którzy są niezadowoleni z ustaleń organów podatkowych i instancji, mogą w ciągu 14 dni złożyć odwołanie do Izby Skarbowej lub do samorządowego kolegium odwoławczego w danym województwie.
Od ostatecznych rozstrzygnięć organów podatkowych stronie przysługuje w terminie 30 dni prawo wniesienia skargi do Naczelnego Sądu Administracyjnego, który bada legalność rozstrzygnięć m.in. organów administracji finansowej.