Biblioteka Załuskich

Kultura oświecenia w służbie narodu

Edukacja
Edukacja w Polsce wymagała wielu zmian. Szkoły uczyły rzeczy zbędnych, nieprzydatnych w życiu. Kształtowały także u swoich wychowanków fanatyzm religijny, niechęć do obcych, konserwatyzm. Aby polepszyć standardy szkolnictwa powołano do istnienia Komisję Edukacji Narodowej. Była to instytucja świecka, całkowicie oddzielona od Kościoła. Wprowadzono naukę ojczystego języka, nauk przyrodniczych, historii; ograniczono łacinę. Państwo zaczęło przejmować pojezuickie szkoły, a także powstawały nowe- średnie i wyższe. W Wilnie i Krakowie powstały uniwersytety. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych zadbało o wydanie odpowiednich podręczników. Rozwijano badania naukowe, które były popularyzowane dzięki wydawaniu licznych książek i czasopism. Gromadzono jem. in. w Bibliotece Załuskich.


Biblioteka Załuskich.
Była to pierwsza polska biblioteka narodowa. Została założona przez braci Andrzeja Stanisława i Józefa Andrzeja Załuskich (stąd nazwa- biblioteka Załuskich) w Warszawie w 1747 roku. Działała przez prawie pięćdziesiąt lat-aż do 1795 roku. Na początku zawierała około 200 tysięcy tomów dzieł polskich i zagranicznych autorów, lecz jej zbiory systematycznie się powiększały, dzięki wielkim staraniom jej założycieli. Książki ułożone były według języków, działów treściowych i formatów, co ułatwiało znalezienie potrzebnych informacji. Największe zasługi w ich porządkowaniu należy przypisać zakonnikowi Onufremu Kopczyńskiemu, zatrudnionemu w książnicy w ostatnich latach jej działalności.
Oprócz zbiorów książkowych, biblioteka zawierała też gabinet fizyczny, muzeum przyrodnicze i numizmatyczne oraz obserwatorium astrologiczne. Za życia fundatorów stanowiła jeden z głównych ośrodków ruchu naukowego i kulturalnego nie tylko w Polsce, ale i w całej Europie. W 1774 została przejęta przez państwo i powierzona Komisji Edukacji Narodowej, a jej oficjalna nazwa brzmiała: "Biblioteka Rzeczypospolitej Załuskich zwaną". Od 1780 na mocy uchwały sejmu otrzymywała pierwszy w Polsce egzemplarz obowiązkowy. Oznaczało to, że każdy wydawca po wydrukowaniu serii jakiegoś dzieła zobowiązany był do odstąpienia co najmniej jednego egzemplarza na rzecz biblioteki. (W ramach akcji represyjnych po upadku powstania kościuszkowskiego zbiory wywiezione zostały) Na rozkaz carycy Katarzyny II zbiory zostały wywiezione do Petersburga, gdzie zasiliły Carską Bibliotekę Publiczną oraz inne biblioteki rosyjskie. Część bezcennych zbiorów zwrócono Polsce na mocy traktatu rosyjskiego z 1921 roku. Niestety większość z nich została zniszczona podczas II Wojny Światowej. Zachowane egzemplarze znajdują się w Bibliotece Uniwersyteckiej oraz Narodowej w Warszawie.
Utrata tak cennej kolekcji była wielką stratą dla Polaków. Jednakże Biblioteka Załuskich przyniosła korzyści, które widoczne są do dzisiaj. Podczas 48 lat swojej działalności stanowiła warsztat pracy, ośrodek twórczy oraz instytucję o dużym znaczeniu prestiżowym. Podjęto tam ważne prace bibliograficzne, wypracowano metody i techniki biblioteczne, stworzono zespół zawodowych bibliotekarzy. Powstał wówczas model biblioteki narodowej