Rodzina jako mała grupa

Rodzina to najmniejsza, a jednocześnie bardzo złożona struktura społeczna. Jest to pierwsza grupa w jaką wstępujemy, ponieważ robimy to w momencie przyjścia na świat. To właśnie dzięki rodzinie powstają większe bardziej złożone struktury społeczne. Aby całe społeczeństwo było zdrowe i dobrze się rozwijało potrzebna jest prawidłowo funkcjonująca rodzina (rodzice i dzieci). Celem większości małżeństw jest posiadanie potomstwa i jego wychowanie. Z jednej strony rodzice stosują wobec dziecka celowe zabiegi, aby nadać wychowaniu pewien kierunek, z drugiej zaś strony na proces wychowania oddziałuje atmosfera panująca w danej rodzinie. Składają się na nią tradycje, stosunek do religii, pozycja społeczna, sytuacja materialna, otoczenie sąsiedzkie, więź emocjonalna łącząca wszystkich członków rodziny, problemy życia codziennego. Efektem tych wszystkich oddziaływań jest harmonijne ukształtowanie osobowości dziecka w zgodzie
z normami współżycia społecznego. Mimo, że rodzina nie jest jedyną grupą, w której przebiegają procesy socjalizacji i wychowania, jednakże rodzaj więzi łączącej dziecko
z rodzicami powoduje, że wpływ rodziny jest decydujący dla rozwinięcia jaźni subiektywnej
i niektórych innych ważnych cech osobowości.
Rodzina jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim. Są to dwa podstawowe stosunki decydujące o powstaniu i istnieniu rodziny: małżeństwo
i pokrewieństwo. Pokrewieństwo może być rzeczywiste (między rodzicami i dziećmi własnymi) lub zastępcze (między rodzicami i dziećmi przybranymi). Pokrewieństwo zachodzi w linii wstępnej: rodzice, dziadkowie, pradziadkowie oraz linii zstępnej: rodzice, dzieci, wnuki itd. Jest to pokrewieństwo w linii prostej. Lecz do rodziny należą także krewni w linii bocznej: rodzeństwo, ciotki, wujowie, kuzynowie itd. Członkowie rodziny żyją zazwyczaj pod jednym dachem i tworzą jedno gospodarstwo domowe, obejmujące dwa pokolenia (rodzina mała) lub trzy pokolenia,
a czasem także kilka rodzin połączonych pokrewieństwem w linii bocznej (wielka rodzina). Stosunki między małżonkami oraz rodzicami i dziećmi, jak również stosunki między krewnymi, są określone prawem, obyczajem, religią, tradycyjnymi wzorami wzajemnych oddziaływań, zaangażowaniem uczuciowym członków. Rodzina odznacza się silną spójnością wewnętrzną, utrzymywaną dzięki siłom wewnętrznym oraz naciskowi zewnętrznemu. Siły wewnętrzne, skupiające rodzinę, to silne uczucia i przywiązanie emocjonalne małżonków oraz rodziców i dzieci, wzajemny szacunek, solidarność i inne postawy wynikające z zaspokajania wzajemnego osobistych potrzeb emocjonalnych, dążeń do intymności, do poczucia zaufania i bezpieczeństwa itd. Te siły wewnętrzne rodziny pozwalają jej niekiedy przeciwstawiać się skutecznie naciskom zewnętrznym, pochodzącym od rodziny szerszej, społeczności lokalnej, instytucji religijnych i państwowych. Rodzina stwarza także własne środowisko kulturowe, swój mniej lub więcej wyraźny styl życia, swoje indywidualne sposoby wyrażania się, swoje zwyczaje, nawyki, w ramach ogólnej kultury zbiorowości, narodu lub klasy - i to środowisko kulturowe kształtuje osobowość dzieci w procesie socjalizacji lub też świadomego wychowywania, jeżeli rodzice mają określony, świadomy ideał wychowawczy, zakres wzorów zachowań i wzorów osobowych.
Rodzina występuje we wszystkich historycznie znanych typach społeczeństw i kultur. We wszystkich też spełnia dwa podstawowe zadania, bez względu na to jakie przyjmuje ona formy, mianowicie wszędzie utrzymuje ciągłość biologiczną społeczeństwa, przekazuj typy genotypowe
i utrzymuje czy też pomnaża jego liczebność oraz utrzymuje jego ciągłość kulturalną, przekazując dziedzictwo kulturowe. Utrzymywanie ciągłości biologicznej społeczeństwa wymaga płodzenia, pielęgnacji, kształcenia, wychowywania dzieci. Zaspokajanie popędu seksualnego jest intymną osobistą potrzebą małżonków, dążenie do posiadania dzieci jest także dążeniem czysto osobistym. Dziecko staje się jednakże przedmiotem zainteresowania szerszych zbiorowości i rodzina musi zdobyć odpowiednie środki, aby spełnić swoje zadanie opieki, rozwoju, wychowania
i wykształcenia dziecka, aby dać mu użyteczny zawód i wprowadzić go do szerszych zbiorowości jako pełnowartościowego członka. W literaturze socjologicznej funkcje rodziny ujmuje się
w bardzo różny sposób. Mając na uwadze najistotniejsze zespoły zjawisk i czynności
z zakresu socjologii, można je ująć w następujących punktach:
Funkcja prokreacyjna - rodzina powstaje jako naturalna konsekwencja małżeństwa. Jest ono wspólnotą opartą na miłości i dlatego trwałość więzi między rodzicami zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa i warunkuje jego prawidłowy rozwój. Rodzina jest tą wspólnotą osób, która spełnia najkorzystniejsze warunki, aby w niej przyszedł na świat nowy człowiek i w niej przygotował się do samodzielnego życia.
Funkcja socjalizacyjna - zakłada uczenie się zachowań, norm i wartości uznawanych
w danym społeczeństwie. Funkcja ta działa w dwie strony, jej wpływom ulegają dzieci, ale też ich rodzice. W trakcie międzypokoleniowych kontaktów niejednokrotnie zmieniają się poglądy wychowawcze rodziców, ich sądy i sposób wartościowania.
Funkcja miłości - rodzina powinna zaspokoić podstawowe potrzeby ludzkie: miłości, bezpieczeństwa i przynależności. Większość ludzi odczuwa potrzebę posiadania kręgu bliskich osób. Związków uczuciowych w rodzinie jest wiele - między małżonkami, rodzicami a dziećmi, rodzeństwem, powiązania w ramach kolejnych pokoleń. Dzięki tym zależnościom człowiek zaspokaja potrzeby emocjonalne i zbliża się do ideału, jakim jest szczęście osobiste. Prawidłowy rozwój emocjonalny w dzieciństwie ma duży wpływ na dalsze, dorosłe życie człowieka.
Funkcja kulturotwórcza - dom wprowadza dziecko w świat kultury i sztuki oraz pozwala na rozwijanie własnych zainteresowań i talentów. Rodzina jest także szkołą języka, obyczajów, postaw i wzorów zachowań. Taka kontynuacja tradycji wzmacnia więzi jej członków.
Funkcja wspomagająca rozwój osobowości - przez osobowość należy rozumieć indywidualne właściwości psychiczne i duchowe danej osoby, kształtowane w ciągu całego jej życia. Na osobowość ma również wpływ wiedza o sobie i świecie. Rodzina jest miejscem, gdzie pod jednym dachem żyją ludzie o różnych temperamentach, usposobieniach i gustach. Wszyscy mają wpływ na wszystkich i takie wielokierunkowe zachowanie daje szansę na wzbogacenie własnej osobowości.
Funkcja religijna - wspiera rozwój moralno-religijny, jest swoistym kodeksem moralnym. Dzięki tej funkcji realizowany jest przekaz kultury religijnej, wierzeń
i wartości.
Funkcja ekonomiczna - służy zaspokojeniu potrzeb materialnych (jedzenie, ubranie, mieszkanie). Każdy członek rodziny ma swój wkład w zasilanie domowego budżetu. Rodzice czerpią dochody przez pracę, dla dzieci z kolei to nauka jest swoistą inwestycją
w przyszłość. Szczególnie w społeczeństwach dawnych, ale też współcześnie - stan posiadania rodziców, ich miejsce zamieszkania i poziom wykształcenia – decydowały
o karierze i drodze życiowej ich dzieci.
Funkcja stratyfikacyjna - obejmuje funkcjonujące w społeczeństwie prawo, zwyczaje dziedziczenia, przekazywanie pozycji społecznej dzieciom, np. w Indiach - przynależność do określonej kasty determinuje życie człowieka aż do śmierci. Nie może on zmienić kasty, w której się urodził na inną.
Funkcja integracyjna - rodzina powinna jednoczyć swoich członków. Wewnętrzna spójność powoduje, że stanowi ona podstawową komórkę społeczną utworzoną
w sposób naturalny. Funkcja integracyjna służy nawiązywaniu kontaktów towarzyskich przez osoby wchodzące w skład rodziny.
Funkcja rekreacyjna - łączy się z rozumieniem rodziny jako azylu, w którym można odpocząć i zregenerować siły w cieple "domowego ogniska".
Funkcja opiekuńcza - chroni przed negatywnymi skutkami życia np. ucieczką
w alkoholizm, narkomanię, prostytucję. Dobry przykład wyniesiony z domu zapobiega popełnianiu błędów życiowych i daje punkt odniesienia do tego co dobre,
a co złe. Rodzina sprawuje kontrolę nad postępowaniem swoich członków, a przede wszystkim młodego pokolenia. Spójna, zrównoważona rodzina zapobiega skutecznie odchyleniom od norm zachowani we wszystkich prawie dziedzinach życia społecznego, gdyż odchylenia te mogą pociągać ujemne skutki dla wszystkich członków rodziny. Przykładowo: zła opinia jednego dziecka zagraża powodzeniu życiowemu całego rodzeństwa, alkoholizm ojca jest zgubny dla całej rodziny, natomiast dobra opinia rodziców jest rekomendacją dzieci itd.
Funkcje rodziny ulegają przekształceniom pod wpływem przemian ustrojowych, ekonomicznych, ustawodawczych, emancypacyjnych itp. Współczesna rodzina ulega szybkim przeobrażeniom na skutek pracy zawodowej kobiet, szerokiego oddziaływania oświaty i kultury, rozbudowy instytucji opieki nad małym dzieckiem, zmiany stosunków między małżonkami itp. Niepokojąco rozluźniają się więzi w rodzinach wielopokoleniowych. Socjologowie alarmują, że „podstawowa komórka społeczna” staje się coraz mniejsza. Amerykańscy futurolodzy twierdzą nawet, iż niedługo sprowadzi się do pojedynczej osoby. W obecnych czasach trudno jest zaobserwować jeden dominujący model rodziny: pojawiają się małżeństwa homoseksualne, małżeństwa „na próbę”, życie w pojedynkę. Matki wychowują dzieci samotnie, a wiele rodzin realizuje „bezdzietny styl życia”.
Na zakończenie mojej pracy przytoczę teraz kilka psychologicznych modeli współczesnej rodziny według Zbigniewa Lwa-Starowicza.
AUTOKRATYZM OJCÓW – ojciec jest w tej rodzinie głową, sędzią i prokuratorem. Jego autorytet nie podlega dyskusji. Role męskie i kobiece są ściśle określone i oddzielone.
MAMIZM – rodzina kierowana jest przez pełną energii kobietę, która podporządkowała sbie swojego partnera – męża. Jest on sprowadzony do roli wykonawcy poleceń.
RODZINA „ATOMOWA” – każdy z członków rodziny żyje własnym życiem. Przeważają relacje pozadomowe (zawodowe, przyjacielskie, towarzyskie). Dzieci szybko się usamodzielniają, wobec rodziców ujawniają dystans i chłód emocjonalny.
RODZINA „KRÓLA MACIUSIA” – typ rodziny zogniskowany na dziecku. Rodzice nastawiają się na realizację jego potrzeb, ułatwienie mu życia i uwolnienie go od obowiązków.
RODZINA KUMPLOWSKA – stosunki między członkami rodziny są koleżeńskie, na pograniczu infantylizmu. Między pokoleniem rodziców i dzieci nie ma bariery wieku, pozycji, autorytetu.
RODZINA Z MITAMI – typ rodziny, w której jedno z rodziców przebywa przez długi czas poza kręgiem życia rodzinnego. Drugie z rodziców konstruuje na użytek własny i dzieci mity na temat jego osoby.
RODZINA Z SOJUSZAMI – w relacjach uczuciowych dochodzi do powstawania jawnych bądź ukrytych sojuszy (np. matki z córkami przeciwko ojcu, ocja z synami przeciwko matce itp.).
RODZINA PARTNERSKA – współpraca członków rodziny z demokratycznym podziałem ról i obowiązków. Autorytet rodziców opiera się na ich dojrzałości i kompetencji,
a działania wychowawcze są świadomie planowane i sterowane.
Wszystkie przytoczone przeze mnie argumenty pozwalają na wysnucie wniosku,
że przede wszystkim rodzina, prawidłowo realizująca swe liczne funkcje, pełni podstawową rolę
w życiu każdego człowieka i rozwoju społeczeństwa.

Źródła:

F. Adamek, Rodzina – wymiar społeczno-kulturowy;
M. Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży;
G. Heim, Między rodzicami a dziećmi;
Miesięcznik Focus, 07/2003
Internet.