Osiągnięcia starożytnych Greków w dziedzinie kultury

Grecja i wyspy Morza Egejskiego zasiedlone zostały już ok.3000 lat p.n.e. Osiadła tam ludność stworzyła kulturę egejską (minojską), której najwspanialszym przykładem jest cywilizacja starożytnej Krety
(ok.2500-ok.1500 p.n.e.).

Około 2000 lat p.n.e. na tereny dzisiejszej Grecji przybyły z północy plemiona Achajów i Jonów tworząc tu swoje państewka. Z biegiem lat stworzyli własną kulturę, zwaną m y k e ń s k ą.

Wielka kolonizacja między VIII-VI wiekiem p.n.e. spowodowana rosnącą liczbą ludności i brakiem urodzajnej ziemi uprawnej ogarnęła wszystkie wybrzeża Morza Śródziemnego. Kontakty z ludnością tubylczą, a w szczególności z ludnością Wschodu wpłynęły dodatnio na kulturę grecką.

Zaczęła rozwijać się literatura, filozofia i sztuka grecka.
T a l e s z Miletu (ok. 620-ok.540 p.n.e.) filozof, matematyk i astronom grecki jeden z twórców tzw. szkoły jońskiej rozpoczął systematyzowanie wiedzy geometrycznej. Uważa się go za ojca matematyki i pierwszego greckiego filozofa. Dzięki własnemu twierdzeniu potrafił wyznaczyć wysokość piramidy, znał zjawiska oddziaływania magnesu na żelazo i elektryzowania się bursztynu, potrafił przewidzieć zaćmienie Słońca.

P i t a g o r a s (ok.572-497 p.n.e.) stworzył system poglądów naukowych, nazwanych jego imieniem. Jako pierwszy użył określenia f i l o z f i a w rozumieniu ,,miłość mądrości”, dla zaznaczenia, że mądrość jest rzeczą boską, a jedynie umiłowanie jej dostępne jest dla ludzi. Wprowadził pojęcie podobieństwa figur oraz ideę przeprowadzania systematycznych dowodów w geometrii. Przeprowadził dowód twierdzenia nazwanego twierdzeniem Pitagorasa znanego wcześniej jako reguła bez dowodu. Odkrył niewspółmierność boku i przekątnej kwadratu, przypisywał magiczne własności liczbom, wierzył w harmonię w Kosmosie.

Od VII w Grecji zaczęły kształtować się miasta-państwa tworząc silne militarnie i kulturowo ośrodki.
Jednym z nich były Ateny, które pod władzą Peryklesa przeżywają ogromny rozkwit.

P e r y k l e s (ok.500-429 p.n.e.) był przywódcą ludu, przebudował i ugruntował demokrację dopuszczając do rządów lud ateński (eklezja-zgromadzenie ludu, rada pięciuset-bule, organ doradczy eklezji, oraz heliaja-sąd przysięgłych). Przyczynił się do uczestnictwa w rządach uboższych obywateli (diety dzienne). Sprawił, że Ateński Związek Morski stał się organizacją państwową, a skarbiec związku umożliwił rozbudowę portu w Pireusie i zwiększenie floty do 400 tier. Sam port połączył z Atenami ,,długimi murami”, co zapobiegało odcięciu miasta od morza i dawało Ateńczykom przewagę na morzach. Same Ateny za czasów Peryklesa osiągnęły szczyt rozwoju i stały się centrum kulturalnym. Perykles był mecenasem i przyjacielem wielu artystów: Fidiasza, Sofoklesa, Ajschylosa Eurypidesa, przyczyniając się do rozkwitu greckiej literatury i sztuki. Wprowadził zasiłek teatralny, umożliwiając ubogim obywatelom uczestnictwo w spektaklach teatralnych.

T u k i t y d e s (ok.460-396 p.n.e.), historyk grecki, był politycznym przeciwnikiem Peryklesa. W czasie wojny peloponeskiej został wybrany strategiem. Z jego winy w ręce Sparty dostało się miasto Amfipolis, dlatego został skazany na wygnanie, w czasie którego bardzo wiele podróżował i zbierał materiały do swego jedynego dzieła ,,Wojna peloponeska”. W dziele swym oparł się na własnych obserwacjach i relacjach świadków. Zawarł w nim przestrogi dla przyszłych polityków. Nadano mu miano ,,ojca krytyki historycznej”.

Za rządów Peryklesa rozbudowano Akropolis-wzgórze w centrum Aten. Wzniesiono Partenon-świątynię dorycką, Erechtejon-główny ośrodek religijny na Akropolu, Świątynię Ateny Nike, oraz we wschodniej części Teatr Dionizosa. Całością prac kierował Fidiasz.

F i d i a s z (ok.490 p.n.e.-po 432 p.n.e.) był największym greckim rzeźbiarzem okresu klasycznego. Doniosłość jego twórczości polegała nie na oryginalności dzieł, lecz na doskonałej kompozycji monumentalnej rzeźby, oddającej majestat olimpijskich bóstw. Fidiasz łączył różne dyscypliny rzeźbiarskie: snycerstwo, złotnictwo, obróbka kości słoniowej i umiejętnie kierował zespołem artystów (fryz z procesją panatenajską). Zaprojektował i częściowo wykonał dekoracje rzeźbiarskie Partenonu w Atenach, brązowe posągi Ateny Promachos i Ateny Lemnia na Akropolu, chryzelefantynowe (złoto i kość słoniowa na drewnianym szkielecie posągi Ateny Partenos (dla Partenonu) i Zeusa Olimpijskiego, zaliczanego do 7 cudów świata (dla Olimpii). Twórczość Fidiasza wywarła decydujący wpływ na rozwój greckiej monumentalnej rzeźby klasycznej V wieku p.n.e.
Drugim najwybitniejszym rzeźbiarzem greckim stylu surowego był M y r o n żyjący w V wieku p.n.e. Był mistrzem odlewu w brązie. Stworzył słynny posąg Dyskobola i grupę Atena z Marsjaszem. Był twórcą rzeźb zwycięzców olimpijskich. W starożytności największą sławą cieszyła się jego brązowa rzeźba Jałówka stojąca na ateńskim Akropolu.

W Atenach tworzyli najwięksi tragediopisarze. Najstarszym był A j s c h y l o s (525-456 p.n.e.). Pierwsze sztuki wystawił w 25 roku życia, a pierwsze zwycięstwo, jako autor, odniósł w 484 roku p.n.e. Był wielokrotnym zwycięzcą zawodów dramatycznych, stworzył 70 tragedii i 20 dramatów m.in. ,,Siedmiu przeciw Tebom”, ,,Trylogia Oresteja” (Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy). Utwory jego były przesycone problematyką moralno-religijną. Starał się pogodzić nowoczesną moralność epoki demokratycznej z etyką zawartą w tradycji mitologicznej. Próbował zgłębić tajemnicę ludzkiego losu i postępowania (działanie fatum przez ludzkie namiętności i wolę bogów). Bohater Ajschylosa, który dał się ponieść pysze, popełniał zbrodnię, która nie pozostawała bez konsekwencji. Kary za popełnione zbrodnie spadały na sprawcę i jego ród, doprowadzając go do zagłady. Nauką wyciągniętą z cierpienia własnego i innych jest doświadczenie, dzięki któremu człowiek zdobywa się na umiar w postępowaniu.

Tragedie Ajschylosa cechowała powaga w treści, postaciach bohaterów, stylu, jak i w języku. Ajschylos uchodzi za twórcę tragedii greckiej. Wprowadził drugiego aktora, rozbudował akcję i ożywił dialog. Tragedię wzbogacił prologiem, stosował również nowe środki wyrazu jak opis, opowiadanie, wymowne milczenie. Dużą rolę odgrywa element muzyczny (partie chóralne i solowe). Ajschylosowi przypisuje się zróżnicowanie masek aktorskich, bogaty kostium i koturny. Wprowadził do teatru t e t r a l o g i ę: trzy tragedie i dramat satyrowy, połączone wspólną treścią.

Drugim wielkim tragediopisarzem był S o f o k l e s (496-406 p.n.e.), który stworzył 120 sztuk ( 90 tragedii, 30 dramatów satyrowych). Zachowało się tylko 7 tragedii: Ajas, Antygona, Edyp król, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonie. Sofokles wprowadził innowacje w zakresie sposobu wystawiania dramatu: dodał trzeciego aktora, zwiększył liczbę członków chóru z 12 do 15 i rolę przodownika chóru. Tematykę czerpał z mitów trojańskich, tebańskich i ateńskich.

Trzecim tragikiem był E u r y p i d e s (480-407/406 p.n.e.), uważany za ojca tragedii psychologicznej i tragikomedii. Napisał około 90 sztuk teatralnych m.in. ,,Medeę” i ,,Elektrę”. Jego nowatorstwo objawiało się zarówno w formie (prolog, pieśni chóru i arie nie musiały się łączyć z akcją sztuki-w jej przebieg interweniowali bogowie, pomagając w rozwiązywaniu skomplikowanej intrygi ,,deus ex machina), jak i w treści (m.in. bohaterowie byli często ludźmi prostymi, zaś technika monologu pozwalała głębiej sięgnąć do motywów ich działania ). Występował w obronie kryzysu demokracji ateńskiej odwołując się do średnich warstw społecznych, głównie wieśniaków.
Eurypides głosił idee równości wszystkich ludzi, wywierając swoja twórczością wpływ na teatr europejski do dziś.
Starożytna Grecja miała także komediopisarzy i historyków.

Przykładem tych pierwszych był A r y s t o f a n e s (446-386 p.n.e.), którego ulubioną tematyką były realia polityczne i społeczne. Jego komedie m.in. ,,Lizystrata”, ,,Acharnejczycy” odznaczają się bogactwem środków artystycznych (realizm, parodia, fantastyka). Sam autor posługiwał się czystym dialektem a t t y c k i m, który stał się wzorem dla innych twórców.

H e r o d o t (ok. 485-425 p.n.e.) zwany ojcem historii, był podróżnikiem i gorącym rzecznikiem demokracji, autorem licznych opisów podroży, jak też materiałów historycznych, etnograficznych i geograficznych. Najważniejsze jego dzieło „Dzieje” zawiera opis ekspansji Persji pierwszych Achemenidów, wypraw na Grecję zakończonych klęską pod Platejami (479 p.n.e.).

Prekursorem filozofii jako nauki i zwolennikiem demokracji był S o k r a t e s (469-399 p.n.e.) w etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań, stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Sokrates twierdził, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż „wie, że nic nie wie”. Stosował dwie metody: elenktyczną, polegająca na zbijaniu w dyskusji przeciwnika poprzez doprowadzenie jego wywodów do absurdu, i majeutyczna (jak twierdził odziedziczył ją po matce, która była położną) – uważał, że sam niczego nie wie, ale dyskutując pozwala, aby w rozmówcy „narodziła się” wiedza, co jest możliwe, ponieważ każdy człowiek ma w swoim umyśle wiedzę wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny) i poprzez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć. Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na śmierć poprzez wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz, powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę. Dyskutował do końca z uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.

P l a t o n (ok.437-347 p.n.e.), filozof grecki, który swoje zainteresowania filozoficzne zawdzięcza dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem. Po jego śmierci odbył liczne podróże. Przebywał w Megarze, Kyrene, w Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii i na Sycylii. Podczas podróży poznał wiele poglądów, w tym doktryny orfickie i pitagorejskie o wędrówce duszy, o uwięzieniu duszy w ciele, o dążności do najwyższej idei dobra. Platon w 389r. p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę, którą kierował przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny.

Platon rozwinął naukę o:
1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze.
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależności między duszą i ciałem.
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu-boskim budowniczym świata, naturze i materii.
4) poznaniu, (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.
5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach.
6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości.
7) państwie.
8) pięknie, sztuce, twórczości, czyli estetykę.

Platon był finalista w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika i medycyna. Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo.

Trzecim wielkim filozofem, myślicielem i uczonym był uczeń Platona A r y s t o t e l e s (384-322 p.n.e.). Arystoteles zajmował się wszystkimi ówczesnymi dyscyplinami naukowymi. W 335 p.n.e. otworzył w Atenach własną szkołę filozoficzną, zwaną Likejon, w której przez 12 lat nauczał, organizując po raz pierwszy w dziejach zespołowe badania naukowe. Poza filozofią zajmował się Arystoteles również biologią, logiką, psychologią, etyką i polityką. Stworzył wiele teorii i metod naukowych, które wywarły ogromny wpływ na dalszy rozwój nauki. Arystoteles bywa nazywany ojcem nauki. Największe dzieła Arystotelesa to: zawierające naczelne prawa logiki opatrzono tytułem „Organon”. Zagadnienia filozofii znalazły się w dziełach „Metafizyka” i „Fizyka”. Teorię państwa opracował w „Polityce”. Badania prowadzone w zakresie fizjologii i anatomii zwierząt przedstawił w „Historii zwierząt”. Poglądy Arystotelesa o istocie estetyki ujęte zostały w „Poetyce” i „Retoryce”, a także w VIII Księdze „Polityki”. Z dziedziny psychologii – najważniejsze dzieło „O duszy”.

Grecja w 27 roku p.n.e. stała się prowincją rzymską, ale podbiła Rzym swoją kulturą i religią. W ten oto sposób kulturę grecką przejęły w rzymskiej spuściźnie narody zachodniej Europy.

Tak więc mimo upadku politycznego państwa, kultura Grecka była tak rozwinięta, że stała się wzorem i impulsem rozwojowym takich dziedzin jak filozofia, nauki ścisłe czy religia w innych państwach.