1. Części zdania
- orzeczenie czasownikowe i imienne
a) Orzeczenie naj częściej jest wyrażone czasownikiem w formie osobowej w różnych czasach i trybach, np. Arek kłócił się z Radkiem. Niektórzy uczniowie brudzą w klasie. Ania pragnęłaby porządku.
b) Rzadziej bywa wyrażone czasownikiem nieosobowym zakończonym na -no lub -to. Takie orzeczenie nazywa się orzeczeniem czasownikowym, np. W klasie zdjęto firanki do prania i wyczyszczono podłogę.
c) Orzeczenie może się składać z czasownika być, stać się lub zostać i z rzeczownika albo przymiotnika. Nazywa się wtedy czasownikiem imiennym. Czasownik to łącznik, a rzeczownik i przymiotnik, np. Dzisiaj klasa jest brudna. Ania jest dyżurna. Ania zostanie nauczycielką. jest-łącznik, dyżurną-orzecznik
- podmiot
Podmiot jest wykonawcą czynności. Podmiot nazywa osobę, rzecz, zwierzę czy zjawisko, czyli oznacza to, o czym w zdaniu orzeka za pomocą orzeczenia, np. Wczoraj mama ugotowała pyszną zupę.
c) O podmiot zapytaj :kto?co?
d) Jaka część mowy może być podmiotem?
Rzeczownik w mianowniku, np. Chłopcy poszli na boisko.
Zaimek rzeczowy, np. Ona jest bardzo zdolna.
Czasownik w formie bezokolicznika, np. Pływać jest przyjemnie.
e) Rodzaje podmiotów.
Podmiot szeregowy to podmiot składający się z szeregu wyrazów, które są równorzędne, np. Ola i Sylwia poszły na dyskotekę. Ona i on bardzo się lubią.
Podmiot domyślny. W zdaniu można opuścić podmiot ale tylko w specyficznym przypadku, gdy możemy się np., domyślić - stąd jego nazwa-podmiot domyślny.
Przykłady: Jutro idę do kina. Zapomnieliśmy o kartkówce.
Podmiot gramatyczny. To po prostu podmiot wyrażony rzeczownikiem w mianowniku, np. Marcin gra w piłkę. Damian śpiewa. Piekarze pracują w nocy.
Podmiot logiczny to podmiot wyrażony rzeczownikiem w dopełniaczu lub celowniku, np. Pieniędzy nam wystarczy. Pieniędzy - podmiot (rzeczownik w dopełniaczu; kogo? czego? -pieniędzy) Kasi jest zimno. Kasi -podmiot (rzeczownik w celowniku; komu?czemu? - Kasi)
2. Części mowy (odmienne, nieodmienne)
- odmiana rzeczownika i przymiotnika przez przypadki
Rzeczownik szkoła
Mianownik kto? co? szkoła
Dopełniacz kogo? czego? (nie ma) szkoły
Celownik komu? czemu? (się przyglądam) szkole
Biernik kogo? co? (widzę) szkołę
Narzędnik z kim? z czym? (idę) ze szkołą
Miejscownik o kim? o czym? (myślę) o szkole
Wołacz O! szkoła
Przymiotnik kolorowy
Mianownik kto? co? kolorowy
Dopełniacz kogo? czego? (nie ma) kolorowego
Celownik komu? czemu? (się przyglądam) kolorowemu
Biernik kogo? co? (widzę) kolorowego
Narzędnik z kim? z czym? (idę) z kolorowym
Miejscownik o kim? o czym? (myślę) o kolorowym
Wołacz O! kolorowy
- odmiana czasownika przez osoby
Czasownik mówić
Tryb rozkazujący
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
Ja – My mówmy
Ty mów Wy mówcie
On niech mówi Oni niech mówią
Ona niech mówi One niech mówią
Ono niech mówi
Tryb oznajmujący
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
Ja mówię My mówimy
Ty mówisz Wy mówicie
On mówi Oni mówią
Ona mówi One mówią
Ono mówi
Tryb przypuszczający
Liczba pojedyncza Liczba mnoga
Ja mówiłabym My mówiłybyśmy
Ty mówiłabyś Wy mówiłybyście
On mówiłby Oni mówiliby
Ona mówiłaby One mówiłyby
Ono mówiłoby
- stopniowanie przymiotników i przysłówków
a) stopnie to formy przymiotnika wyrażające większe lub mniejsze natężenie cechy kogoś lub czegoś albo ich oceny np. szybki rower, szybsze auto, najszybszy samolot.
b) przymiotniki nazywające materiał, z którego coś jest zrobione lub przynależności do kogoś lub czegoś, nie mają stopni np. drewniany, żelazny, metalowy, szklane, psi, koci.
Stopniowanie proste, regularne
stopień równy stopień wyższy stopień najwyższy
gładki gładszy najgładszy
jasny jaśniejszy najjaśniejszy
Stopniowanie opisowe
tajemniczy bardziej tajemniczy najbardziej tajemniczy
zmięty bardziej zmięty najbardziej zmięty
Stopniowanie nieregularne
dobry lepszy najlepszy
zły gorszy najgorszy
duży (wielki) większy największy
mały mniejszy najmniejszy
c) przymiotniki i przysłówki w stopniu wyższym i najwyższym piszemy oddzielnie z wyrazem nie np. mam rower nie gorszy od twojego, jeżdżę nie gorzej niż od ciebie.
d) przysłówek jest określeniem najczęściej czasownika np. biega szybko, uczy się pilnie, czyta wyraźnie. Może być określeniem przymiotnika np. bardzo sprawny oraz przysłówka np. ba5rdzo sprawnie.
3. Wypowiedzenia
- równoważnik zdania
Wypowiedzenie
Zdanie Równoważnik zdania
Zawiera co najmniej jedno orzeczenie. Nie zawiera orzeczenia
a) zdanie pojedyncze
zawiera jedno orzeczenie
~zdanie pojedyncze nierowinięte
zawiera podmiot, orzeczenie albo tylko orzeczenie.
~zdanie pojedyncze rozwinięte
zawiera przynajmniej jedno określenie orzeczenia lub podmiotu.
b) zdanie złożone współrzędnie np. mam 4 zł więc pójdziemy na lody.
c) zdanie złożone podrzędnie np. pójdę z tobą do kina kiedy odrobię lekcje.
Równoważnik zdania to wypowiedzenie, które nie zawiera w czasownika formie osobowej ale można go wstawić. Zdanie i równoważnik zdania to wypowiedzenia.
-zdania złożone
a) zdanie złożone podrzędnie składa się ze zdania nadrzędnego (określanego) i zdania podrzędnego (określającego) . Zdanie to zawiera co najmniej dwa orzeczenia, czyli czasowniki w formie osobowej. O zdanie podrzędne możemy zapytać tak jak o dopełnienie. okolicznik, przydawkę.
b) zdanie nadrzędne łączy się ze zdaniem podrzędnym za pomocą spójników (że, bo, ponieważ, gdyż, aby) i zaimków (kto, co, jaki, gdzie, ile) .
c) rodzaje zdań złożonych współrzędnie
~łączne, gdy treść zdań składowych łączą się. Spójniki:i, oraz, a, ani, również, ni.
1 ………… 2 .
~rozłączne, gdy treść zdań składowych wykluczają się. Spójniki:albo, lub, czy, bądź.
1 < > 2 .
~przeciwstawne, gdy treści obu zdań przeciwstawiają się sobie. Spóniki:ale, lecz, zaś, natomiast, jednak.
1 > < 2 .
~wynikowe, gdy z reści zdania wynika treść zdania drugiego. Spójniki:wię, zatem, dlatego.
1 > > 2 .
Zdania te rozdzielamy zawsze przecinkiem.
4. Słownictwo
- związki frazeologiczne (frazeologizm)
Jest to związek wyrazów, którego znaczenie jest inne, niż wynika ze znaczeń danych wyrazów.
Mieć cały dom na głowie. Myśleć o niebieskich migdałach. Syzyfowa praca.
- zdrobnienia kotek, domek.
- zgrubienia kocur. domisko.
- wyrazy pokrewne to wyrazy, które tworzą rodzinę wyrazów.
kot-kotek. kocur, kocisko, koci.
- synonimy (wyrazy bliskoznaczne) wyrazy o zbliżonym znaczeniu.
dom-budynek, chata, kamienica, mieszkanie.
- antonimy (wyrazy przeciwstawne) wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym.
biały-czarny.
- homonimy wyrazy brzmiące tak samo ale o innym znaczeniu.
dom, zamek, pączek itp.
5. Środki stylistyczne
- animizacja rodzaj przenośni. Nadanie przedmiotom martwym, zjawiskom, pojęciom cech istot żywych ludzi, zwierząt, roślin.
zegar idzie.
- epitet to najczęściej przymiotnik albo rzeczownik pełniący funkcję określenia rzeczownika stosuje się go po to, aby zachwycić czytelnika słowem i oddziałać na jego wyobraźnię.
szkolny kolega, wierny pies, skrzydlate słowa.
- przenośnia takie połączenie wyrazów. które zmienia ich znaczenie. W poezji jest to zazwyczaj połączenie wyrazów niezwykle zaskakujące.
fale morza+łany zbóż=fale zbóż ogromna powódź+dużo kwiatów=powódź kwiatów
- porównanie uwydatnienie pewnych cech przedmiotu, postaci, czynności i cechy na podstawie podobieństwa do innego przedmiotu. postaci, czynności i cechy. Dwa człony są połączone wyrazem;jak, jako. jakby. niby, na kształt.
pracowity jak mrówka jasne jak słońce uparty jak osioł
- uosobienie nadanie cech osoby (człowieka) przedmiotu, zwierzętom, roślinom.
słonko się śmieje bezlitosny mróz płakała woda itp.