Ocena wiedzy uczniów i formy jej oceniania

Zagadnienie oceniania osiągnięć uczniów należy do najgoręcej dyskutowanych we współczesnej dydaktyce. W autorytarnych systemach dydaktycznych przecenia się role oceniania i nadużywa go, wykorzystując przekazywanie informacji o osiągnięciach lub częściej - braku osiągnięć uczniów, do podniesienia autorytetu nauczyciela i zwiększenia jego władzy. W humanistycznych systemach dydaktycznych poszerza się zakres oceny osiągnięć do "oceniania (całego) ucznia" jako niepodzielnej i oryginalnej postaci, a zarazem wzbrania się przed normowaniem wymagań, które mogłoby ulokować szkołę, dość zbiurokratyzowaną instytucję, ponad żywym i wrażliwym młodym człowiekiem.

Ocena szkolna jest informacją o wyniku kształcenia wraz z komentarzem dotyczącym tego wyniku. Komentarz dotyczy zwykle:
a. warunków uczenia się,
b. sposobu uzyskania informacji o wyniku oraz poprawnej interpretacji wyniku,
c. sposobu wykorzystania tej informacji w toku dalszego uczenia się.

Stopień szkolny jest symbolem (słownym, cyfrowym, literowym) spełnienia określonych wymagań programowych. Jego znaczenie jest zależne od wymagań, jakie zastosowano w sprawdzaniu osiągnięć, danego ucznia, oraz od poziomu obiektywizmu sprawdzania osiągnięć, a pośrednio - także od innych właściwości sprawdzania, analogicznych do niezbędnych właściwości pomiaru dydaktycznego: trafności, rzetelności, dokładności, niezależności sytuacyjnej sprawdzania. Stopnie szkolne tworzą określonej długości skalę stopni szkolnych, która, jak każda skala pomiarowa, jest systemem symboli przedstawiających wyniki pomiaru. Symbole te są najogólniej, ramowo, zdefiniowane w oświatowych aktach prawnych o zasięgu krajowym, bardziej szczegółowo - w standardach edukacyjnych, programach kształcenia i materiałach metodycznych określonych przedmiotów kształcenia, a najbardziej szczegółowo - w indywidualnej praktyce dydaktycznej każdego nauczyciela, w tym ostatnim przypadku nie na piśmie, lecz przez czynności i decyzje podejmowane w procesie sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów z zastosowaniem skali stopni szkolnych.

Ocenianie osiągnięć uczniów

Ocenianie osiągnięć uczniów jest procesem ustalania i komunikowania ocen szkolnych. Proces ten ma wiele odmian, które można podzielić na dwa typy: intuicyjny i analityczny.

-Ocenianie intuicyjne jest oparte na przeświadczeniu, które pojawia się nagle i z dużą mocą w świadomości nauczyciela. Towarzyszy temu emocja, której ocenianie analityczne jest na ogół pozbawione. Ta emocja każe nauczycielowi bronić swego przekonania, które trudno zmienić, gdyż dochodzenie do niego nie podlega ścisłej kontroli logicznej. Dawniej sądzono, że intuicja jest przejawem działania sił nadprzyrodzonych. Obecnie uważa się raczej , iż jest ona wykorzystaniem nagromadzonego doświadczenia i mało ścisłym, lecz sprawnym wnioskowaniem przez analogię.
Według amerykańskiego psychologa Jerome Brunera intuicja jest "umysłową techniką dochodzenia do prawdopodobnych, lecz prowizorycznych sformułowań, bez przechodzenia przez poszczególne szczeble analizy, dzięki którym można stwierdzić, czy te formułowania są wnioskami prawdziwymi, czy fałszywymi.
Nasz umysł nie kontroluje procedur myślenia intuicyjnego, wskutek czego nieświadomie podlega ubocznym wpływom, które mogą być potem ujawnione. "Myślenie intuicyjne opiera się zazwyczaj na doskonałej znajomości danej dziedziny i jej struktury, co pozwala myślącemu na dokonywanie przeskoków i korzystanie ze skrótów myślowych w sposób, który wymaga późniejszego sprawdzenia wniosków bardziej analitycznymi metodami - bądź dedukcyjnymi, bądź też indukcyjnymi". Wykonano wiele badań pokazujących zależność intuicyjnych ocen nauczycielskich od takich okoliczności, jak chwilowe usposobienie nauczyciela, płeć ucznia, wcześniejsze oceny danego ucznia i innych uczniów, pochodzenie społeczne i etniczne ucznia, kolejność ocenianych prac i wiele innych. Trafność nauczycielskich ocen intuicyjnych jest na ogół umiarkowana lub niska, ale największą ich wadą jest niemożność samokontroli procesu oceniania, i w konsekwencji, trudność dokładnego objaśnienia sposobu uzyskania ocen. Ocena intuicyjna może być broniona także poprzez odwołanie się do ramowej skali stopni szkolnych lub przez przytaczanie wybranych faktów, ale będzie to zawsze dodawaniem argumentacji do decyzji o innej naturze niż logiczne wnioskowanie.
Krytyka oceniania intuicyjnego nie powinna sugerować eliminacji twórczego myślenia intuicyjnego z pomiaru sprawdzającego i dydaktyki technologicznej. Wręcz przeciwnie, proces pomiarowy obfituje w czynności intuicyjno-arbitralne, takie jak tworzenie koncepcji tekstu, budowanie zadań, kierowanie przebiegiem testowania, ustalanie norm wymagań. Wszakże po każdym z tych etapów następuje dokładna analiza i ocena wyniku ,co ogranicza rolę intuicji do wytwarzania pomysłów.
Intuicję nauczycieli w zakresie pomiaru dydaktycznego należy kształcić przez przewidywanie i sprawdzanie osiągnięć uczniów w wybranych dziedzinach oraz przewidywanie i sprawdzanie wyników poszczególnych etapów procesu pomiarowego.

-Analityczne ocenianie obejmuje wykonanie czynności składających się na proces pomiaru sprawdzającego. Im dokładniej te czynności są wykonane, tym wyższy jest stopień analityczności oceniania. Zarówno ocenianie intuicyjne, jak i ocenianie analityczne stanowią istotne części nauczycielskiego systemu kształcenia, są bowiem rodzajem współdziałania nauczyciela z uczniami. Szczególnie doniosłym dla kariery szkolnej i zawodowej ucznia oraz dla ewaluacji tego systemu. Ważna rola oceniania w systemie dydaktycznym tłumaczy ograniczoną podatność nauczycieli na podręcznikowe wzory i rady w tym zakresie, bowiem wymiana tego elementu musiałaby pociągać za sobą daleko idące zmiany strukturalne systemu. Tłumaczy ona także niewielki wpływ wyników badań osiągnięć szkolnych i standaryzowanych testów osiągnięć uczniów na oceny nauczycielskie. Droga do podnoszenia jakości oceniania szkolnego jest dłuższa i trudniejsza niż przekazywanie wzorów i gotowych wyników, a jej początkiem jest systematyczne kształcenie nauczycieli w dziedzinie pomiaru dydaktycznego.

Znaczenie treściowe

Znaczenie treściowe wyników pomiaru dydaktycznego jest takim powiązaniem wyników z treścią kształcenia, by o uczniu uzyskującym dowolny wynik można było zasadnie wnioskować, jakie elementy tej treści opanował. a jakich nie opanował. Znaczenie treściowe wyników testowania jest postulatem pomiaru sprawdzającego od zarania jego dziejów. Chodzi tu o to, by możliwie dokładnie rozróżnić czynności opanowane i nie opanowane przez ucznia i absolwenta szkoły. Ten postulat przenosimy na ocenianie osiągnięć uczniów. Oczekujemy, że stopień szkolny dokładnie powie nam, co uczeń umie.

Kompetencje uczniów jako przedmiot oceniania

W działaniach zmierzających do podniesienia znaczenia treściowego stopni szkolnych akcent pada zwykle nie na materiał, lecz na osiąganie celów kształcenia. Chodzi zwłaszcza o uzyskanie przez uczniów określonych kompetencji, to znaczy złożonych umiejętności o największym znaczeniu praktycznym (życiowym, szkolnym i zawodowym).
W miarę rozwoju psychologii poznawczej rozumienie kompetencji ucznia oddało sie do programu nauczania, a zbliżało do modelu umiejętności poznawczych, to jest wyćwiczonych dyspozycji do opanowania określonej treści kształcenia. Jeden z takich modeli tworzą \"wymiary myślenia\", stanowiące "sieć rdzennych procesów myślowych ",składających się na przetwarzanie informacji w toku uczenia się. Te wymiary są następujące:
A. Koncentracja - skupienie uwagi na dostępnej informacji.
B. Zbieranie informacji - uświadamianie sobie danych , które będą przetwarzane w procesie poznawczym.
C. Pamiętanie - przechowywanie i odtwarzanie informacji.
D. Organizacja - przekształcanie informacji w celu bardziej skutecznego jej wykorzystania.
E. Analiza - objaśnianie posiadanej informacji przez badanie jej elementów i związków między elementami.
F. Wytwarzanie informacji - wykorzystywanie wcześniejszej wiedzy do zdobycia nowej wiedzy, logicznie spójnej z
wcześniejszą.
G. Integracja - łączenie i wiązanie informacji.
H. Ocena - Wartościowanie pomysłów i wyników.
Do tego wykazu można by dodać:
X - wytwarzanie oryginalnych pomysłów w sytuacjach zasadniczo nowych.

Proces oceniania szkolnego

Pełny cykl oceniania osiągnięć uczniów na podstawie wyników testowania może być przedstawiony następująco:

OCENIANIE OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW

1. Sformułowanie wymagań programowych w układzie wielostopniowym jako norm jakościowych i zakomunikowanie tych wymagań uczniom z niezbędnym objaśnieniem.
2. Zaplanowanie i zbudowanie testu sprawdzającego według wymagań programowych.
3. Dokonywanie analizy kontekstu osiągnięć uczniów na podstawie własnej znajomości warunków ich uczenia się oraz celowo zebranych danych obiektywnych.
4. Ustalenie wstępnej wersji norm ilościowych, zakomunikowanie tych norm uczniom oraz wysłuchanie ich opinii o wymaganiach.
5. Przeprowadzenie testowania z zachowaniem niezależności sytuacji pomiarowej.
6. Dokonanie analizy zadań i analizy tekstu dla ustalenia, w jakim stopniu wyniki testowania są obiektywną miarą osiągnięć uczniów w wybranym zakresie treści kształcenia.
7. Dokonanie zamiany punktowych wyników testowania na stopnie szkolne przez zastosowanie wstępnej wersji ilościowych norm wymagań.
8. Dokonanie ograniczonej rewizji norm jakościowych i wstępnej wersji norm ilościowych na podstawie wyników testowania. Rewizja norm nie może prowadzić do podniesienia wymagań, gdyż obowiązuje wcześniejsza umowa z uczniami.
9. Przygotowanie komentarza na temat zbiorowych i indywidualnych osiągnięć uczniów. Komentarz powinien dotyczyć zaobserwowanych warunków uczenia się uczniów, metody sprawdzania i sposobu wykorzystania wyniku sprawdzania osiągnięć.
10. Zakomunikowanie ocen szkolnych, to jest stopni i komentarza, uczniom. Komentarz może być przedstawiony uczniom ustnie lub na piśmie, w postaci oceny opisowej.
11. Dokonanie pełnej rewizji jakościowych i ilościowych norm wymagań jako elementu procesu standaryzacji testu sprawdzającego.
12. Dokonanie analizy systemu dydaktycznego, w którym oceniane osiągnięcia uczniów były uzyskane. Zaprojektowanie zmian systemowych, mających na celu podniesienie skuteczności kształcenia w wybranym zakresie programowym.


Mimo że ustalanie i stosowanie wymagań programowych stanowi główny wątek procesu oceniania osiągnięć uczniów, zmienne kontekstowe także odgrywają w nim pewną rolę. Z tego względu cały proces możemy nazwać ocenianiem społeczno- wychowawczym, a więc ocenianiem wielokryterialnym, w którym warunki uczenia się mogą modyfikować stopień szkolny wynikający z zastosowania wymagań, czyli z oceniania dydaktycznego, jednokryteryjnego. Ponieważ poszerzanie zbioru kryteriów oceny szkolnej niemal zawsze prowadzi do podniesienia tej oceny, a więc do obniżenia wymagań programowych, musi być stosowane ostrożnie, w niewielkim zakresie i na okres przejściowy, przeznaczony na odpowiednie zmiany w nauczycielskim systemie kształcenia.