Powstanie i działalność rządu polskiego na emigracji w czasie II wojny światowej

Klęska wrześniowa postawiła przed głównymi siłami politycznymi przedwojennej Polski problem utrzymania ciągłości władzy państwowej, co wiązało się z powołaniem rządu emigracyjnego, który powołano już we wrześniu 39, a okres jego największej aktywności przypadł na lata 1939-45.

Już 30 IX 1939 r. gen. Władysław Sikorski przyjął z rąk prezydenta Rzeczpospolitej na emigracji, Władysława Raczkiewicza, nominację na premiera rządu RP na emigracji.
W skład tego rządu weszli politycy z dawnych stronnictw opozycyjnych i mniej skompromitowani przedstawiciele sanacji. Rząd ten został natychmiast uznany przez Francję i Wielką Brytanię za legalne przedstawicielstwo narodu polskiego. Siedzibą rządu stało się miasto Anders, w pobliżu Paryża.

Powstanie i uznanie przez mocarstwa zachodnie, a następnie przez większość państw neutralnych, polskich władz na emigracji, miało doniosłe znaczenie dla walki o narodowe wyzwolenie Polaków.

Na przełomie 1939 i 1940 roku rząd RP nakreślił program swojego działania: w sprawach polityki bieżącej. Za główne swoje cele uznał konieczność utrzymania kontaktu z narodem, prowadzenie aktywnej walki zbrojnej z Niemcami przy bloku Francji i Wielkiej Brytanii oraz współpracę z aliantami dla zagwarantowania Polsce udziału w ustalaniu warunków przyszłego pokoju w Europie.

Rząd gen. Sikorskiego uznał, że Polska znajduje się w stanie wojny zarówno z Niemcami jak i ze ZSRR. Jednakże stanowiska tego nie chciały poprzeć państwa alianckie, które liczyły się z możliwością ewentualnego wspólnego, ze ZSRR, frontu przeciw Niemcom i chciały uniknąć zadrażnień na temat prawy polskiej. Kolejną kwestią, która różniła rząd polski i państwa sojusznicze była sprawa przyszłych granic na wschodzie, gdzie rząd polski postulował utrzymanie granicy z przed 1939 r. oraz pozyskanie dla przyszłej Polski terenów obejmujących Prusy Wschodnie.

W grudniu 1939 r. rząd polski wydaje deklarację w kwestii powojennego ustroju społeczno-politycznego. Głosiła ona, że państwo polskie będzie państwem demokratycznym, opartym o najszersze warstwy narodu. Kontrolę nad przyszły RP ma przejąć przedstawicielstwo narodowe, wybrane w uczciwych wyborach, dokonywanych na podstawie demokratycznej ordynacji wyborczej. W stosunkach gospodarczo-społecznych Polska miałaby urzeczywistnić zasady sprawiedliwości, prawa do pracy i prawa do ziemi. Rząd gen. Sikorskiego pozostawił całkowicie otwartą kwestię w sprawach ustrojowych.
Kluczową rolę w realizacji programu politycznego miały odegrać siły zbrojne. Dlatego też zasadniczy wysiłek rządu skoncentrowany był na sformowaniu we Francji ok. 100 tyś. Armii, która wzięłaby udział w wojnie z Niemcami jako odrębna polska siła zbrojna. Już 9 IX 39 r. podpisana została polsko-francuska umowa o utworzenie we Francji jednej polskiej dywizji oraz o stopniowym zwiększaniu liczby żołnierzy różnych formacji. W listopadzie 39 r. podpisano również układ z Wielką Brytanią o warunkach współpracy wojskowej: polskie okręty wojenne wraz z załogami miały podlegać brytyjskiemu dowództwu, a polscy piloci mieli służyć w brytyjskim lotnictwie.

Agresja Niemiec na kolejne kraje Europy Zachodniej przerwały proces formowania kolejnych jednostek Polskich Sił Zbrojnych we Francji, które na wiosnę 1940r. liczyły już ponad 80 tys. żołnierzy.
W obliczu klęski armii francuskiej gen. Sikorski zawarł porozumienie z premierem brytyjskiego rządu o ewakuacji Wojska Polskiego do Wielkiej Brytanii, z jednoczesną ewakuacją rządu RP.

Po klęsce Francji, rząd polski, rezydujący w Londynie podjął próbę określenia dalszej swojej polityki. Podstawą dalszych działań politycznych było założenie, że w niedługim czasie wybuchnie konflikt niemiecko-rosyjski, a Polska i ZSRR znajdą się we wspólnej grupie państw koalicji antyhitlerowskiej. W tej sytuacji gen. Sikorski złożył w czerwcu 1940 r. na ręce brytyjskiego premiera memoriał, w którym dał wyraz pragnienia poprawy stosunków ze ZSRR, niezależnie od istniejących różnic w sprawie granic. Premier polskiego rządu planował utworzyć w ZSRR 300 tys. armię, składającą się z internowanych w tym kraju polskich żołnierzy oraz z uchodźców wojennych. Memoriał ten wywołał sprzeciw sanacyjnych polityków, przebywających na emigracji, grupa ta podjęła starania o zdymisjonowanie Sikorskiego, co prezydent uczynił w lipcu 1940 r. Decyzja ta wywołała jednak sprzeciw rządu brytyjskiego i grupy wyższych oficerów polskich i pod presją – Raczkiecz wycofał się z poprzedniej decyzji.

Najwięcej uwagi rząd poświęcał jednak rozbudowie sił zbrojnych. W sierpniu 1940 r. podpisana została polsko-brytyjska umowa wojskowa. Przewidywała ona, że formacje polskie będą użyte do walki z Niemcami pod dowództwem brytyjskim. Fundusze na wyposażenie, uzbrojenie i utrzymanie Polskich Sił Zbrojnych rząd polski miał czerpać z przyznanych mu przez Wielką Brytanię kredytów.

Sytuacja na ziemiach polskich i wejście ZSRR do koalicji antyhitlerowskiej zmuszały polski rząd emigracyjny do zawarcia porozumienia ze Związkiem Radzieckim. W tej sytuacji w lipcu 1941 r. gen. Sikorski, przy dużym zaangażowaniu dyplomacji brytyjskiej, podpisał układ polsko-radziecki o wspólnej walce z Niemcami. Podpisanie porozumienia i brak w nim klauzuli dotyczącej uznania przez ZSRR wschodniej granicy Polski sprzed 1 IX 1939 r. wywołały kolejną falę ataków na gen. Sikorskiego ze strony emigracyjnych polityków sanacyjnych i endeckich. Doszło do kryzysu rządowego, nie udało się jednak opozycji doprowadzić do politycznej izolacji i obalenia rządu gen. Sikorskiego.

Następstwem normalizacji stosunków polsko-radzieckich było zawarcie w sierpniu 1941 r. umowy wojskowej w sprawie zorganizowania na terenie ZSRR Armii Polskiej, na dowódcę, której rząd polski wyznaczył gen. Andersa.
Na początku 1942 r. rząd radziecki przedstawił propozycję wysłania jednej dywizji polskiej na front, lecz gen. Anders chciał najpierw uzyskać zdolność bojową wszystkich swoich jednostek. Spowodowało to kryzys w stosunkach polsko-radzieckich, a kulminacyjnym punktem stało się nagłośnione przez propagandę hitlerowską odkrycie ciał pomordowanych przez ZKWD, polskich oficerów w lasach koło Katynia. Strona radziecka zerwała stosunki dyplomatyczne z polskim rządem na emigracji. Od tego momentu rząd polski w Londynie zaczął tracić swoją pozycję na arenie międzynarodowej, a i w sprawa polska uległa znacznemu skomplikowaniu, sytuacja ta pogłębiła się po 4 lipca 1943 r., gdy w katastrofie nad Gibraltarem zginął gen. Sikorski. Śmierć polskiego premiera i Naczelnego Wodza stała się poważnym wydarzeniem politycznym, zginął, bowiem znaczny w świecie i ceniony polityk.

Już w kilka dni po tej tragedii rozgorzała w Londynie walka o obsadzenie stanowisk. 14 VII 1943 r. powstał rząd pod przewodnictwem Stanisława Mikołajczyka – przywódcy Stronnictwa Ludowego na emigracji, zaś Naczelnym Wodzem został przeciwnik polityczny gen. Sikorskiego – gen. broni Kazimierz Sosnkowski. Ci dwaj politycy doprowadzili do zaostrzenia konfliktów i sporów w łonie rządu na emigracji, a przed tym rządem wyłoniły się sprawy o podstawowym dla Polski znaczeniu, szczególnie zaś stan stosunków polsko- radzieckich i związana z tym kwestia rychłego wkroczenia Armii Czerwonej na ziemie polskie.

W styczniu 1944 r., po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie nastąpił wzrost sił lewicowych w kraju, co wywołało reakcję rządu Mikołajczyka. Premier oświadczył, że jego rząd jest jedyny i prawomocny, ujawnił istnienia na obszarach II RP podziemnych władz krajowych podległych rządowi w Londynie oraz podkreślił, że nie uznaje praw ZSRR do Kresów Wschodnich byłej II Rzeczypospolitej.
W odpowiedzi rząd radziecki odrzucił roszczenia terytorialne Mikołajczyka, jednocześnie zadeklarował poparcie dla odzyskania przez Polskę ziemi przemocą zgermanizowanych.

Strona radziecka zaproponowała, aby przyszła granica między ZSRR i Polską przebiegała wzdłuż linii Curzona, co miało umożliwić przyłączenie do Polski terenów zamieszkałych przez ludność polską.
Oświadczenie radzieckie nie zmieniło w niczym stanowiska władz na emigracji, które zwróciły się o poparcie do rządów mocarstw zachodnich. Państwa te jednak nie chciały tego uczynić, a rząd brytyjski podjął nalegania na, Mikołajczyka, aby przyjął postulaty radzieckie, widząc w tym jedyną możliwość utrzymania Polski w systemie kapitalistycznym i zachowania jej związków z Zachodem.
Rząd polski w Londynie nie chciał jednak uznać realiów politycznych, co spowodowało, że nawet mocarstwa zachodnie zaczęły się odnosić do niego z rezerwą.

Kolejnym punktem zapalnym we wzajemnych stosunkach stała się sprawa Powstania Warszawskiego, gdzie rząd emigracyjny uważał, że sojusznicy zachodni wykazali się zbyt małą pomocą i poparciem dla Polaków.
Stanowisko Sosnowskiego, porównujące brak pomocy powstańcom warszawskim do bierności aliantów we wrześniu 1939r. doprowadziło w wyniku żądań Brytyjczyków do odwołania go ze stanowiska Wodza Naczelnego.

Zbliżające się przejęcie władzy w wyzwolonej Polsce przez lewicę spowodowało, że pod naciskiem Brytyjczyków rząd emigracyjny podjął w czerwcu 1944 rozmowy z ambasadorem ZSRR w Londynie. Lecz obie strony pozostały przy swoich poprzednich propozycjach i rozmowy zerwano.

Pod koniec lipca 1944 r. przy osobistym zaangażowaniu brytyjskiego premiera, Mikołajczyk wyjechał do Moskwy na ostatnią próbę znalezienia porozumienia polsko-radzieckiego. Delegacja londyńska przeprowadziła rozmowy z prorosyjskimi przedstawicielami Krajowej Rady Narodowej i Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Wobec znacznych rozbieżności, co do podziału miejsc w nowym rządzie, nieakceptowania przez rząd londyński granicy wschodniej wzdłuż linii Curzona oraz obstawania przez Mikołajczyka przy zasadach Konstytucji 1935 r. – negocjacje nie dały rezultatu. Po powrocie do Londynu Mikołajczyk pod naciskiem Brytyjczyków próbował ponawiać kontakty ze ZSRR, lecz za każdym razem napotykał na opory w swoim rządowym otoczeniu.
Ostatecznie w listopadzie 1944r. premier podaje się do dymisji, nowym premierem zostaje Tomasz Arciszewski, działacz nurtu prawicowego w PPS.

Wobec wzrostu pozycji Rządu Tymczasowego w wyzwolonym kraju, zakończenia wojny z Niemcami wzmógł się nacisk rządu brytyjskiego na Mikołajczyka, aby w imieniu polskiej emigracji podjął rozmowy z Rządem Tymczasowym. Tym samym Wielka Brytania dawała do zrozumienia, że nie wiąże już żadnych planów politycznych z rządem Arciszewskiego.
W rezultacie zabiegów strony brytyjskiej, doszło w czerwcu 1945 r. w Moskwie do rozmów pomiędzy przedstawicielami Rządu Tymczasowego a przedstawicielami obozu londyńskiego.
Mimo początkowych rozbieżności, osiągnięto w toku rozmów kompromis i ustalono jednolite stanowisko obu polskich delegacji.
W myśl tego porozumienia powołany został Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej liczący 21 osób w tym 5 z obozu londyńskiego.
Utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej wyjaśniło sytuację międzynarodową odrodzonego państwa polskiego. Rząd ten został uznany przez Francję, wielką Brytanię a następnie przez inne państwa koalicji antyhitlerowskiej.
Podważyło to całkowicie sens istnienia rządu londyńskiego, który nadal był uznawany tylko przez kilka niewiele znaczących na arenie międzynarodowej państw.

Ocena pracy rządu na emigracji jest zadaniem niezmiernie trudnym, lecz niewątpliwie dużą zasługą parysko-londyńskiego rządu była walka o budowę a następnie rozbudowę Polskich Sił Zbrojnych. Starania te zostały podjęte już we wrześniu 1939 r. i kontynuowane były po ewakuacji do Londynu.
Rząd polski na emigracji nie zerwał również kontaktów z okupowanym krajem, przyczyniając się do zorganizowania ruchu oporu przeciw okupantowi oraz do tworzenia struktur podziemnej administracji państwowej.