Omów zakres praw i obowiązków kuratorów sądowych, zasady i tryb wykonywania dozoru stosowanego w związku z orzeczeniami karnymi, środkami karnymi, zabezpieczającymi i profilaktycznymi.

Kurator sądowy jest to przedstawiciel osoby, która potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw. Przedstawiciel ten jest wyznaczony przez właściwy organ państwa czyli przez sąd. Kuratorzy sądowi wykonują swoje zadania w środowisku podopiecznych, także na terenie zamkniętych zakładów i placówek ich pobytu, w szczególności na terenie zakładów karnych, placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz leczniczo-rehabilitacyjnych.

Powierzenie kuratorowi sądowemu sprawowania dozoru powinno nastąpić bezzwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 14 dni od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu. Kuratorzy sądowi realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń sądu. Wykonując swoje obowiązki służbowe, kurator zawodowy ma prawo do odwiedzania w godzinach od 700 do 2200 osób objętych postępowaniem w miejscu ich zamieszkania lub pobytu, a także w zakładach zamkniętych. Żądania okazania przez osobę objętą postępowaniem dokumentu pozwalającego na stwierdzenie jej tożsamości. Żądania niezbędnych wyjaśnień i informacji od podopiecznych objętych dozorem, nadzorem lub inną formą kontroli zleconej przez sąd. Przeglądania akt sądowych i sporządzania z nich odpisów w związku z wykonywaniem czynności służbowych oraz dostępu do dokumentacji dotyczącej podopiecznego i innych osób objętych postępowaniem. Żądania od Policji oraz innych organów lub instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, stowarzyszeń i organizacji społecznych w zakresie ich działania, a także od osób fizycznych pomocy w wykonywaniu czynności służbowych. . Do obowiązków kuratora sądowego po objęciu dozoru należy zaznajomienie się z aktami sprawy karnej i innymi informacjami o skazanym oraz z przebiegiem dotychczasowych nadzorów. Nawiązanie pierwszego kontaktu z podopiecznym, nie później niż w ciągu 7 dni od daty wpływu prawomocnego orzeczenia do zespołu kuratorskiej służby sądowej. Poucza skazanego o prawach i obowiązkach wynikających z orzeczenia sądu oraz omawia sposób i terminy ich realizacji. Udziela podopiecznemu pomocy w rozwiązaniu trudności życiowych. Współdziała z organizacjami, instytucjami, stowarzyszeniami i innymi podmiotami, których celem działania jest pomoc podopiecznym. Ponadto Kurator ma obowiązek przebieg nadzoru i podejmowane na bieżąco czynności dokumentować w karcie czynności nadzoru, prowadzonej osobno dla każdego podopiecznego, w której wpisuje datę, miejsce i rodzaj czynności, uzyskane dokumenty i informacje oraz ich źródła, a także własne uwagi i zamierzenia w zakresie sprawowania nadzoru. Pierwsze sprawozdanie z objęcia dozoru kurator składa później niż w ciągu 14 dni od dnia nawiązania kontaktu ze skazanym, kolejne zaś sprawozdania z przebiegu dozoru - na żądanie sądu. W sprawozdaniu z objęcia dozoru należy przedstawić diagnozę środowiskową, zamierzenia readaptacyjne, metody prowadzenia dozoru i kontroli zachowania skazanego, warunki osobiste i bytowe skazanego oraz jego stosunek do dozoru i obowiązków okresu próby, a także określić możliwości i przeszkody ich realizacji oraz podać źródła informacji o skazanym. Pod koniec dozoru kurator składa sprawozdanie w którym jest opisany jego przebieg, ze szczególnym uwzględnieniem realizacji planu pracy z dozorowanym, oceny wykonania obowiązków i postawy dozorowanego w okresie próby.

Przez lata jedynym środkiem reakcji na przestępstwo były kary kryminalne. Rozwój współczesnego prawa karnego charakteryzuje się zróżnicowaniem środków reakcji na przestępstwo. Oprócz kar i środków zabezpieczających („dwutorowość” przewidująca obok kary tzw. środki zabezpieczające stosowane wobec sprawców niepoprawnych, wymagających szczególnego oddziaływania leczniczego) rozwijają się również środki probacyjne, oraz środki polegające na pozbawieniu lub ograniczeniu niektórych praw. W obowiązującym Kodeksie Karnym w miejsce tradycyjnego podziału na kary zasadnicze i dodatkowe jak było w kodeksie karnym z 1969 roku, wprowadzono podział na kary i środki karne. Według art. 32 k. k. z 1997 roku karami są: grzywna; ograniczenie wolności; pozbawienie wolności; 25lat pozbawienia wolności oraz odroczenia pozbawienia wolności. Podział ten jest nazwany katalogiem kar który jest ułożony według stopnia dolegliwości. Jeśli chodzi o środki karne to ich katalog- oprócz środków probacyjnych przedstawia się następująco: pozbawienie praw publicznych; zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenie określonej działalności gospodarczej; zakaz prowadzenia pojazdów; przepadek przedmiotów; obowiązek naprawy szkody; nawiązka; świadczenia pieniężne; podanie wyroku do publicznej wiadomości.

W połowie XIX wieku wykształciły się inne niż kary środki stosowane wobec sprawców przestępców, polegające na zawieszeniu orzeczenia lub wykonania kary celem poddania sprawcy próbie i dozorowi kuratora. Środki te zwane są środkami probacyjnymi. U podstawy tej instytucji tkwi przekonanie, że proces oddziaływania resocjalizacyjnego przeprowadzić można bez pozbawienia wolności, zwłaszcza gdy chodzi o sprawców, których dotychczasowe życie oraz warunki osobiste pozwalają na prognozę iż nie wróci na drogę przestępstwa. Probacja charakteryzuje ją duża efektywność, o czym świadczy niski procent powrotność do przestępstw sprawców poddanych tej metodzie. Pod tym względem góruje ona w znacznym stopniu nad karą pozbawienia wolności. Są trzy instytucje: warunkowe umorzenie postępowania, jest to najkorzystniejszy środek probacyjny dla sprawcy, będący reakcją na zawinienie sprawcy. Mimo, że sprawca jest odnotowany w Krajowym Rejestrze Karanych ale uchodzi za osobę niekaralną; warunkowe zawieszenie wykonania orzeczonej kary; oraz warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbywania reszty kary pozbawienia wolności.

Instytucja warunkowego umorzenia postępowania jest oryginalnym tworem polskiej myśli prawniczej. Jej istota polega na rezygnacji ze skazania i kary wobec sprawcy uznanego winnym przestępstwa i zastosowaniu przewidzianych przez prawo karne środków o charakterze probacyjnym. Nie jest to uwolnienie od odpowiedzialności, lecz swojego rodzaju środek karny, polegający na nałożeniu określonych obowiązków na sprawcę w celu poddania go próbie. Oczywiście nie każdy sprawca przestępstwa może liczyć na warunkowe umorzenie postępowania. Istnieją pewne warunki, które muszą być spełnione, abym można było zastosować tę instytucję. Oto one: zagrożenie czynu karą nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności; wina sprawcy i stopień społeczny szkodliwości popełnionego czynu nie są znaczne; brak jest wątpliwości co do popełnienia przestępstwa i jego okoliczności; sprawca nie był dotąd karany za przestępstwo umyślne; występuje pozytywna prognoza, iż pomimo warunkowego umorzenia postępowania sprawca nie popełni następnego przestępstwa i będzie przestrzegał porządku prawnego. Warunkowe umorzenie następuje na okres próby od 1 roku do 2 lat podczas której sąd zobowiązuje sprawcę do naprawienia szkody w całości lub w części. Ponadto umarzając warunkowo postępowanie może orzec świadczenia pieniężne oraz zakaz prowadzenia pojazdów na okres do 2 lat. W celu kontroli czy sprawca wykonuje obowiązki nakazane mu przez sąd i wzmocnienia oddziaływania na sprawcę sąd może orzec dozór kuratora sądowego lub innej osoby godnej zaufania do której należy troska o wychowania, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanemu. Jeśli sprawca podczas próby popełni przestępstwo umyślne, sąd podejmuje postępowanie karne za które został prawomocnie skazany. Natomiast może podjąć postępowanie karne, jeśli sprawca rażąco naruszy porządek prawny, w szczególności, gdy popełni inne niż to za które został skazany przestępstwa. Warunkowo umorzonego postępowania nie można podjąć, gdy upłyną okres próby i dodatkowe 6 miesięcy.
Instytucja warunkowego zawieszenia wykonania kary spełnia ważną rolę instrumentu indywidualizacji reakcji na przestępstwo. Podstawową przesłanką warunkowego zwieszenia wykonywania kary jest pozytywna prognoza, która wyraża się w przekonaniu sądu, że pomimo niewykonania kary przestępca będzie przestrzegał porządku prawnego i oczywiście nie popełni następnych przestępstw. Kodeks karny przewiduje warunkowe zawieszenie kary pozbawienia wolności nieprzekraczającej 2 lata, kary ograniczenia wolności oraz grzywny samoistnej. Warunkowe zawieszenie kary następuje na okres próby, która biegnie od uprawomocnienia się wyroku. W wypadku warunkowego zawieszenia wykonywania kary pozbawienia wolności okres ten wynosi od 2 do 5 lat. Zawieszając karę sąd może orzec grzywnę. W przypadku warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności wymiar grzywny określono do 180 stawek dziennych, natomiast przy zawieszeniu wykonania kary ograniczenia wolności do 90 stawek dziennych. Zawieszając warunkowo wykonanie kary można na sprawce nałożyć odpowiednie obowiązki próby. Ich obszerny katalog, jest katalogiem otwartym, gdyż sąd może nałożyć inne stosowne obowiązki niewymienione w katalogu. Katalog ten zawiera zobowiązania do: informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby; przeproszenia pokrzywdzonego; wykonywania ciążącego na sprawcy obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby; wykonywania pracy zarobkowej, nauki lub przygotowania się do zawodu; potrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających; poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu; powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach; innego stosowanego postępowania w okresie próby, jeżeli może to zapobiec popełnieniu ponownie przestępstwa. Ponadto sąd może zobowiązać skazanego do naprawienia w całości lub w części wyrządzonej szkody albo do uiszczenia świadczenia pieniężnego. Zawieszając wykonywanie kary pozbawienia wolności można skazanego poddać dozorowi. Zadaniem dozoru jest podjęcie starań, aby sprawca w okresie próby przestrzegał porządku prawnego, wykonywał nałożone przez sąd obowiązki i co najważniejsze, aby nie popełnił ponownie przestępstwa. Istotą warunkowego skazania jest uzależnienie skutków prawnych od przebiegu okresu próby. Pozytywny wynik powoduje zatracie skazania. Natomiast negatywny wynik próby oznacza naruszenie jej warunków, a więc następuje obligatoryjne zarządzenie wykonania zawieszonej kary.

Warunkowe przedterminowe zwolnienie od odbycia części kary pozbawienia wolności nie jest probacją w sensie ścisłym, gdyż nie stanowi środka reakcji na przestępstwo związanego z poddaniem sprawcy próbie. Zaliczamy je jednak do środków probacyjnych, o czym przesądza warunkowy charakter zwolnienia. Przesłanką merytoryczną warunkowego przedterminowego zwolnienia jest prognoza kryminologiczna, oparta na ocenie właściwości i warunków osobistych skazanego, jego sposobu życia przed i po popełnieniu przestępstwa, a przede wszystkim zachowania się w toku odbywania kary, która uzasadnia, iż mimo wcześniejszego zwolnienia nie powróci on na drogę przestępstwa. O warunkowym przedterminowym zwolnieniu orzeka sąd penitencjarnym na wniosek skazanego lub jego obrońcy, dyrektora zakładu karnego lub kuratora sądowego. Przesłanką formalną jest odbycie przez skazanego określonej w ustawie części kary, chyba że sąd w wyroku określił warunki ubiegania się o warunkowe zwolnienie. Ogólną przesłanką jest wiec odbycie połowy kary, lecz nie mniej niż 6 miesięcy. Jeśli chodzi o skazanego na 25 lat pozbawienia wolności, to można go warunkowo zwolnić po upływie 15 lat pozbawienia wolności, natomiast skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności dopiero po upływie 25 lat. Warunkowe zwolnienie następuje na okres próby. W zasadzie stanowi go czas pozostały do odbycia całej kary, ale nie może on być krótszy niż 2 lata. Dłuższy okres próby przewidziany jest dla skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności, którzy mogą być wyjątkowo zwolnieni po 25 latach, gdyż wynosi on 10 lat. Kodeks karny regulując obowiązki próby warunkowego zwolnienia, odsyła do odpowiednich przepisów kodeksu karnego o dozorze kuratorskim i obowiązkach próby wobec warunkowo skazanego. Ponadto normuje prawo skazanego do zwrócenia się o pomoc kuratora, jak również zapewnia mu w miarę możliwości pomoc w uzyskaniu zatrudnienia i zakwaterowania po zwolnieniu. Odwołanie zwolnienia warunkowego następuje, gdy zwolniony popełni przestępstwo umyślne, bądź rażąco naruszy porządek prawny lub uchyli się od dozoru. W razie odwołania warunkowego zwolnienia nie zalicza się na poczet kary okresu spędzonego na wolności. W takim przypadku nie można ponownie warunkowo zwolnić skazanego przed upływem roku od osadzenia w zakładzie karnym, a w przypadku dożywotniego pozbawienia wolności przed upływem 5 lat. Pozytywny wynik próby reguluje kodeks karny i oznacza on nieodwołanie warunkowego przedterminowego zwolnienia, czyli jego kontynuacje. Pozytywny upływ okresu próby oznacza zrealizowanie celu warunkowego zwolnienia.