Motyw "danse macabre" w literaturze i sztuce średniowiecza

Motyw "danse macabre" w literaturze i sztuce średniowiecza. Analiza porównawcza drzeworytów Hansa Holbeina i "Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią".

Zestawienie drzeworytów Hansa Holbeina i Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią nie jest przypadkowe. Te dwa dzieła, mimo iż są przedstawicielami dwóch różnych dziedzin, połączone są z sobą tematycznie. Zarówno Hans Holbein jak i anonimowy autor Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią ukazują charakterystyczny dla średniowiecza wątek – danse macabre, czyli taniec śmierci.

Rozmowę Mistrza Polikarpa ze Śmiercią z pewnością możemy zaliczyć do najcenniejszych zabytków polskiej literatury średniowiecznej. Autor (nieznany) wykazał się wielkimi zdolnościami doskonale parafrazując XIV wieczny tekst łaciński pisany prozą, w taki sposób, że powstały utwór znacznie przewyższa pierwowzór. Stworzył najdłuższy ze znanych średniowiecznych wierszy polskich, 500 wersowy dialog.
Rozmowę Mistrza Polikarpa ze Śmiercią rozpoczyna apostrofa do Boga, w której autor prosi Go o pomoc, a także zwraca się do czytelnika, bądź widza z prośbą o wysłuchanie. Dalszą część utworu możemy podzielić na trzy części. Pierwsza poświęcona jest biologizmowi głównej bohaterki utworu – Śmierci. Ukazana jest ona w sposób odrażający, budzący lęk i przerażenie. Objawia się Polikarpowi jako nagi kobiecy rozkładający się trup.

Uźrzał człowieka nagiego,
Przyrodzenia niewieściego
Autor skupił się przede wszystkim na twarzy postaci, którą opisuje nie pomijając nawet najdrobniejszego szczegółu.
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa; (…)
Nie było warg u jej gęby,
Poziewając skrżyta zęby

Reszta ciała Śmierci opisana jest mniej dokładnie, Wiemy, że była ona nagą kobietą, więc nie mogła być szkieletem, gdyż można rozróżnić cechy płciowe. Była także Chuda, blada żołte lice (…), czyli musiała posiadać skórę w niezbyt zaawansowanym stopniu rozkładu skoro autor precyzyjnie określił jej barwę. Kolejną częścią Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią są pytania zadawane przez Mistrza. Miejscem spotkania dwójki bohaterów jest kościół. Na widok Śmierci Polikarpa paraliżuje strach, nie potrafi prowadzić inteligentnej rozmowy, jednak mimo to zadaje dość naiwne pytania i oczekuje odpowiedzi. Chce poznać pochodzenie swej rozmówczyni, dowiedzieć się dlaczego jest ona tak bardzo zaciekła wobec ludzi a także czy można ją w jakikolwiek sposób przekupić i czy on sam może coś zrobić by jej uniknąć. Nieumiejętność prowadzenia rozmowy i naiwne pytania irytują Śmierć. W swych odpowiedziach, które stanowią główny temat utworu, ukazuje ona swą wszechwładność. W pewien sposób stara się wzbudzić w Polikarpie grozę i strach, dlatego swą władzę przedstawia w subiektywnym, korzystnym dla siebie świetle. Jej ręka dotyka wszystkich, bez względu na płeć, pochodzenie czy stan majątku. Jej taniec zamienia się w korowód, w skład którego wchodzą młodzi i starzy, bogaci (kupcy, tłuste panie) i ubodzy (żebracy), duchowni (kardynałowie, biskupi) i ludzie świeccy. Oprócz tego jednak jej wypowiedzi można też traktować jako satyryczny i wyolbrzymiony obraz ówczesnego społeczeństwa. Opisuje życie karczmarzy oszukujących przy nalewaniu piwa, plebańców pogrążonych w nałogu pijaństwa, sędziów biorących łapówki. Najdłuższy jest opis mnichów, podzielonych na dobrych, którzy umierają, ale bez lęku, oraz złych, którzy za życia uciekają z klasztorów i wiodą rozpustne życie. W Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią przewija się popularny wówczas motyw vanitas pochodzący z księgi Koheleta. Mówi on o marności życia na ziemi i traktuje je jako etap, drogę wiodącą do śmierci, która jest dla wszystkich przejściem do wieczności.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią obfituje w wiele związków stylistycznych, językowych. W naturalistycznym opisie Śmierci pojawia się wiele epitetów i obrazów: chuda, blada, nie było warg u jej gęby, upadł jej koniec nosa. Natomiast wypowiedzi samej bohaterki pozwalają nam poznać szerzej dziedziny i sposoby jej działalności. Potrafi ona wypędzić duszę, morzyć, zabić, udusić, szkodzić w żywocie, ściąć a także pokąsać, za włosy swe ofiary wetknąć pod kosę czy zsunąć królom koronę. W utworze Śmierć porusza się pieszo,
Chodzę nie pytając brodu
ale jej środek transportu zmieniał się w różnych utworach średniowiecznych. Uwagę odbiorcy przyciąga także ironiczny, nieco humorystyczny i nie do końca pasujący ze średniowiecznymi wyobrażeniami sposób wypowiedzi Śmierci.

Przykładem przedstawiania Śmierci w sztuce średniowiecznej jest 41 drzeworytów Hansa Holbeina. Pierwsze dwa przedstawiają stworzenie świata przez Boga i pobyt Adama i Ewy w Raju. Jest to podobieństwo z Rozmową Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Na pytanie Mistrza o miejsce i czas jej narodzin bohaterka odpowiada:

(…) w ten czas się ja poczęła;
Gdy Ewa jabłko ruszyła;
Adamowi jebłka dała,
A ja w onem jebłk[u] była.

Trzeci i czwarty drzeworyt obrazują wygnanie pierwszych ludzi i Adama uprawiającego ziemię w towarzystwie Śmierci. Na piątym nie występują ludzie żywi. Przedstawione są jedynie ich kości. Kolejne 34 drzeworyty obrazują Śmierć, która porywa do swego tańca następne osoby z różnych warstw społecznych. Poczynając od najwyższych przedstawicieli duchowieństwa (papież, kardynał, biskup, kanonik, opat, proboszcz, kaznodzieja, zakonnik), lekarzy, poprzez władze państwowe (cesarz, król, książę), ludzi bogatych i wysoko sytuowanych (sędzia, adwokat, hrabia, szlachcic, rajca, bogacz, kupiec, astronom, kramarz, żeglarz) i kończy na coraz biedniejszych (rolnik, starzec). W korowodzie Śmierci pierwsi stoją mężczyźni, dopiero później pojawiają się kobiety ustawione jednak w podobnej hierarchii (cesarzowa, królowa, księżna, hrabina, szlachcianka, opatka, zakonnica, staruszka), a na samym końcu pojawia się dziecko.

Wyobrażenia Holbeina o Śmierci znacznie różnią się od obrazu przedstawionego w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Artysta przedstawił ją w postaci szkieletu pozbawionego jakichkolwiek cech ludzkich, w przeciwieństwie do autora wspomnianego wcześniej utworu, który nadał jej płeć i wyposażył w skórę, odzież, twarz. Szkieletom na drzeworytach towarzyszą liczne atrybuty. Motyw danse macabre był bardzo popularny, być może dlatego właśnie artysta często ukazywał „Władczynię cmentarzy” z instrumentami. Towarzyszyły jej między innymi: gitara, trąbki, bęben a także dzwon i cymbały. Ich dźwięki poprzedzały taneczny korowód śmiertelników, budząc jednocześnie zachwyt i grozę. Śmierć rzadko posługiwała się bronią, używała jedynie kosy lub miecza. Jej wszechwładność i zwycięstwo nad żywymi symbolizował wieniec laurowy. Na drzeworytach często występuje z klepsydrą, która przypuszczalnie odliczała czas pobytu na ziemi każdemu człowiekowi. Śmierć atakuje nagle, często złośliwie, nie dając grzesznikowi możliwości poprawy występnego życia. Udowadnia, że spodziewać się jej można wszędzie i o każdej porze, więc nie tylko w boju, czy w łożu śmierci, lecz także w parku, podczas wystawnej uczty, czy w trakcie rozkosznych zabaw w ogrodzie. Wykonawczyni boskiej woli często zabija własną bronią. Lekarzowi podaje miksturę, którą leczył ludzi (drzeworyt 14), proboszcza wyprowadza wraz ze światłością, którą głosił (drzeworyt 11). „Władczyni żywota” w swym posiadaniu chciała mieć wszystkie insygnia władzy. Popiera to fragment Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią: Ja z krola koronę semknę i drzeworyt 15 przedstawiający Śmierć ściągającą cesarzowi koronę.

W drzeworytach przeważają odcienie czerni. Na pierwszym planie eksponowane są postaci przedstawione w sposób dynamiczny. Wykonują pełne ekspresji ruchy. Podejmują z góry skazaną na niepowodzenie walkę lub ucieczkę. Próbują uniknąć przeznaczenia i nie dać się poprowadzić w śmiertelnym korowodzie. Holbein pokazał także ludzi, którzy są bierni. Ich statyczna postawa symbolizuje poddanie się. W głębi widać czyhającą Śmierć. Tło drzeworytu jest różne, charakterystyczne dla danej grupy ludzi.

Drzeworyty Hansa Holbeina i Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią są charakterystycznymi dziełami przedstawiającymi powszechność i równość Śmierci wobec wszystkich ludzi. Występują wprawdzie niewielkie różnice, głównie w naturalistycznym przedstawieniu postaci, bądź sposobie działania. Jednak motyw danse macabre pozostaje niezmienny. Przytoczone dzieła są nie tylko przedstawieniem średniowiecznej Śmierci, są także źródłem ukazującym życie ludzi w tej ciemnej epoce.