Zarzadzanie środowiskiem:normy ISO 14000 i EMAS

Odchodząca do historii Europa to wielki niszczyciel przyrody a Europa współczesna to lider nowoczesnego podejścia do zarządzania środowiskowego. Charakteryzuje się ono zasadą neutralności - a więc dążeniem do działania, które w żaden sposób nie wpływa na środowisko naturalne. Pod względem normalizacji Unia Europejska jest wzorcem godnym do naśladowania. Systemy środowiskowe obecnie stały się także orężem walki konkurencyjnej. Nowoczesne przedsiębiorstwa zdają sobie z tego sprawę coraz częściej.

Jeszcze niedawno obok ceny podstawowym atrybutem większości towarów, pozwalającym na zdobycie nowych klientów była jakość. Unia Europejska dopracowała się już drugiej edycji norm określających wymagania dla modeli zapewnienia jakości. Produkty wyższej jakości dają na ogół większą satysfakcję nabywcom i spełniają pełniej ich wymagania. Także w Polsce normy ISO serii 9000 znalazły ponad 2000 zainteresowanych firm, które w ciągu sześciu lat wdrożyły i certyfikowały systemy zapewnienia jakości.
Wkrótce po określeniu wymagań w stosunku do jakości Unia Europejska wydała także zasady zarządzania środowiskowego. Przez kilka lat nie stanowiły one jednak przedmiotu powszechnego zainteresowania. Dla przykładu obecnie w Polsce certyfikat ISO serii 14000 posiada niespełna 200 przedsiębiorstw. Następuje jednak coraz większe zainteresowanie regulacjami prośrodowiskowymi. Stosowanie nowoczesnych zasad zarządzania środowiskowego staje się bowiem nie tylko wyrazem ekologicznej świadomości przedsiębiorców lecz także instrumentem walki konkurencyjnej. Posiadanie i stosowanie systemów środowiskowych polepsza znacznie wizerunek firmy i ułatwia kreowanie pozycji rynkowej. Społeczeństwa rozwiniętych państw o dominującej kulturze przemysłowej w coraz większym stopniu zwracają uwagę na rodzaj stosowanych opakowań, na możliwość stosowania recyklingu, na ograniczenie szkodliwego wpływu emisji, ścieków a nawet hałasu. Migracja konsumentów w kierunku zdrowych i bezpiecznych produktów stawia pozostałych wytwórców w trudnej sytuacji ekonomicznej i wymusza także z ich strony działania prośrodowiskowe.
Do najbardziej znanych systemów zarządzania środowiskiem należą:
- europejski EMAS
- światowy ISO 14000.

Normy ISO serii 14000

W połowie 1991 roku Międzynarodowa Organizacja do spraw Standaryzacji ISO utworzyła Strategiczną Grupę Doradczą do spraw Środowiska (SAGE – Strategic Advsory group on the Environment). Organizacja ta powstała na skutek wzrostu świadomości, chęci stosowania jednolitej międzynarodowej normy dotyczącej systemów zarządzania środowiskowego. Celem jej miała być ocena niezbędnych międzynarodowych standardów zarządzania środowiskowego. Wiosną 1993 roku SAGE zostało zastąpione przez Komitet Techniczny ISO/TC 207 Zarządzanie środowiskowe, który został powołany do standaryzowania światowych systemów zarządzania środowiskowego.
Działalność Komitetu Technicznego TC 207 powiązana jest z ISO/TC 61, ISO/TC 176, ISO/TC 203, IEC/TC 75 a także z 26 zewnętrznymi organizacjami. Komitet Techniczny TC 207 skupia 51 członków czynnych i 19 obserwatorów. Prace Komitetu wykonywane są w 6 podkomisjach, w skład których wchodzą:
- SC 1 - Systemy zarządzania środowiskowego,
- SC 2 - Auditowanie środowiskowe i związane badania środowiskowe,
- SC 3 - Etykietowanie środowiskowe,
- SC 4 - Ocena efektów działalności środowiskowej,
- SC 5 - Ocena cyklu życia,
- SC 6 - Terminy i definicje,
a także dwóch grupach roboczych:
- WG 1 - Aspekty środowiskowe w normach wyrobu,
- WG 2 - Gospodarka leśna.
Od kwietnia 1997 roku Polska jest czynnym członkiem w ISO/TC 207 i we wszystkich pozostałych podkomitetach . W ISO/TC 207 Zarządzanie środowiskowe opracowywane są następujące normy:
- System zarządzania środowiskowego (ISO 14001, ISO 14002, ISO 14004),
- Przeglądy ekologiczne (ISO 14010-14012 i 14015),
- Ekoetykietowanie (ISO 14020-14025),
- Ocena efektów działalności środowiskowej (ISO 14031),
- Ocena cyklu życia (ISO 14040-14043 i 14049),
- Słownictwo i definicje (ISO 14050),
- Aspekty ekologiczne w normach wyrobu (ISO 14061).
Celem norm ISO serii 14000 jest udoskonalenie efektów działalności środowiskowej organizacji i harmonizacja różnych norm krajowych dotyczących zarządzania środowiskowego, a w efekcie ułatwienie międzynarodowej wymiany handlowej. Seria norm ISO 14000 obejmuje zarówno normy dotyczące systemów zarządzania środowiskowego, oceny efektów działalności środowiskowej i audytowania, które skupiają się na systemie zarządzania, jak i normy dotyczące ekoetykietowania i oceny cyklu życia, skupiające się głównie na wyrobach przedsiębiorstwa.

Rozwój norm ISO serii 14000

W podkomitecie SC 1 opracowano następujące normy dotyczące systemów zarządzania środowiskowego:
- ISO 14001 - Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacje i wytyczne stosowania.
Norma ta podaje wymagania dotyczące Systemu Zarządzania Środowiskowego w celu umożliwienia organizacji sformułowania polityki i celów, z uwzględnieniem wymagań przepisów prawnych oraz informacji dotyczących znaczących wpływów na środowisko. Zawiera wymagania, które mogą być obiektywnie auditowane dla celów certyfikacji.
- ISO 14004 - Systemy zarządzania środowiskowego. Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik wspomagających.
Norma ta zawiera wytyczne opracowania i wdrożenia systemów i zasad zarządzania środowiskowego oraz ich koordynacji z innymi systemami zarządzania.
Ma zastosowanie we wszystkich organizacjach, które są zainteresowane opracowaniem, wdrożeniem i doskonaleniem Systemu Zarządzania Środowiskowego. Traktowana jest jako dobrowolne narzędzie wewnętrznego zarządzania i nie jest przeznaczona do stosowania jako kryterium certyfikacji SZŚ.
Podkomitet Techniczny SC 2 opracował następujące normy audiotowania środowiskowego:
- ISO 14010 - Wytyczne do auditowania środowiskowego. Ogólne zasady.
Norma podaje ogólne zasady auditowania środowiskowego, które mają zastosowanie do wszystkich rodzajów auditów środowiskowych.
- ISO 14011 - Wytyczne do auditowania środowiskowego. Procedury auditu.
Auditowanie systemów zarządzania środowiskowego.
Norma ta podaje procedury auditu, dotyczące planowania i przeprowadzania auditów Systemu Zarządzania Środowiskowego, mające na celu określenie zgodności z kryteriami auditu SZŚ.
- ISO 14012 - Wytyczne do auditowania środowiskowego. Kryteria kwalifikowania
auditorów.

W Podkomitecie Technicznym SC 3 opracowywane są normy, które pomogą zabezpieczyć przed rozpowszechnianiem się na świecie niezgodnych systemów znakowania. Do tych norm należy zaliczyć:
- ISO/DIS2 14020 - Etykiety i deklaracje środowiskowe. Ogólne zasady.
Norma ta zawiera zasady opracowania i stosowania etykiet i deklaracji środowiskowych. Jeżeli w innej normie ISO z tej serii będą podane szczegółowe wytyczne dotyczące jednej lub więcej z tych zasad, wytyczne powinny być stosowane łącznie z tą normą .
- ISO/CD33 14021 - Etykiety i deklaracje środowiskowe. Symbole.
- ISO/DIS 14024 - Etykiety i deklaracje środowiskowe. Rodzaj I4 etykietowania środowiskowego. Wytyczne dotyczące zasad i procedur.
- ISO 14025 - Etykiety i deklaracje środowiskowe. Rodzaj III5 etykietowania. Wytyczne dotyczące zasad i procedur.

Celem działalności podkomitetu SC 4 jest opracowanie dokumentów, które pomogą organizacji w stworzeniu wewnętrznych systemów oceny i monitorowania efektów działalności środowiskowej. Opracowywana jest tutaj norma: ISO/DIS 14031 – Zarządzanie środowiskowe – Ocena efektów działalności środowiskowej – Wytyczne.

Podkomitet Techniczny SC 5 zajmuje się oceną cyklu życia. Ocena cyklu życia jest procesem analizowania wpływu wyrobów na środowisko (np. zużycie materiałów i energii, zanieczyszczenie wody, powietrza i gleby) podczas całego cyklu życia wyrobu. Analiza ta obejmuje ocenę wpływów na środowisko, począwszy od wydobycia surowców poprzez produkcję, dystrybucję, użytkowanie do końcowej likwidacji odpadów. Dotychczas opracowane są następujące dokumenty z powyższego zakresu:
- ISO 14040: 1997 - Zarządzanie środowiskowe. Ocena cyklu życia. Zasady i struktura.
- ISO/DIS 14041 - Zarządzanie środowiskowe. Ocena cyklu życia. Określenie celu i zakresu oraz analiza inwentarza.
- ISO/CD2 14042 - Zarządzanie środowiskowe. Ocena cyklu życia. Ocena wpływu
cyklu życia.
- ISO/CD2 14043 - Zarządzanie środowiskowe. Ocena cyklu życia. Interpretacja cyklu
życia.
- ISO/TR6 14049 - Przykłady ilustrujące jak stosować ISO 14041. Ocena cyklu życia.
Określenie celu i zakresu oraz analiza inwentarza.

Zadaniem podkomitetu SC 6 (Terminy i definicje) jest zharmonizowanie terminologii między poszczególnymi podkomitetami ISO/TC 207 oraz innymi komitetami i odpowiednimi organizacjami, a w szczególności opracowanie międzynarodowej normy terminologicznej z dziedziny zarządzania środowiskowego. Wynikiem dotychczasowej działalności komitetu jest:
- ISO/FDIS7 14050 - Zarządzanie środowiskowe. Terminologia.
Norma ta dotyczy podstawowych terminów i definicji dotyczących systemów zarządzania środowiskowego i auditowania.
Grupa robocza WG 1 zajmuje się aspektami środowiskowymi w normach wyrobu. Celem prac prowadzonych w tej grupie roboczej jest dostarczenie osobom opracowującym normy wyrobu, wskazówek dotyczących uwzględniania aspektów środowiskowych w tych normach. Wynikiem dotychczasowej działalności jest przewodnik:
- ISO Guide 64:1997 - Wytyczne dotyczące włączenia aspektów środowiskowych do
norm wyrobu.
Przewodnik ten podaje wytyczne, jak podejść do zagadnień środowiskowych podczas opracowywania norm wyrobów. Jest w ISO pewną próbą uświadomienia, że postanowienia w normach wyrobu mogą wpływać zarówno w pozytywny, jak i negatywny sposób.

Zadaniem grupy roboczej WG 2 (Gospodarka leśna) jest opracowanie raportu przedstawiającego materiał odniesienia dla wdrożenia ISO 14001 oraz stosowania ISO 14004 przez organizacje zajmującą się gospodarką leśną. W wyniku prac powstał:
- ISO/TR 14061 - Materiał informacyjny, służący pomocą organizacjom zajmującym
się gospodarką leśną, stosującym normy ISO 14001 i ISO 14004 dotyczące systemów
zarządzania środowiskowego.

Spośród wszystkich opublikowanych norm z serii ISO 14000 najbardziej rozpowszechnioną jest norma ISO 14001. Jest ona najważniejsza z serii norm ISO 14000, ponieważ określa sam system. Jest to norma, według której przedsiębiorstwa wdrażają System Zarządzania Środowiskowego. Bardzo ważne jest to, że jest ona przystosowana do ustawodawstwa środowiskowego na całym świecie, przez co tworzy „coś na kształt parasola”, pod który można umiejscowić wymagania legislacyjne poszczególnych krajów.

Budowa systemu – założenia ogólne

Norma ISO 14001 jest specyfikacją Systemu Zarządzania Środowiskowego, która zawiera wymagania podlegające obiektywnemu auditowi dla celów certyfikacji lub deklaracji własnej. Została ona opracowana w sposób umożliwiający zastosowanie jej do różnych warunków geograficznych, kulturowych i społecznych. Podstawowym zadaniem tej normy jest wspomaganie działań związanych z ochroną środowiska i zapobieganie zanieczyszczeniom w sposób wyważony z potrzebami społeczno-ekonomicznymi. Nie zostały ustalone w niej wymagania bezwzględne, które dotyczą efektów działalności środowiskowej. Wymaga się jedynie podjęcia zobowiązania wyrażonego w polityce środowiskowej, iż organizacja będzie działała zgodnie z odpowiednim ustawodawstwem i przepisami prawnymi oraz zobowiązuje się do ciągłej poprawy wobec środowiska. Dlatego dwa przedsiębiorstwa prowadzące podobna lub różną działalność i mające różne efekty działalności środowiskowej mogą spełniać wymagania normy ISO 14001.
W spirali „ciągłej poprawy” można wyróżnić następujące etapy:
- zaangażowanie i polityka,
- cel i plan,
- wdrażanie i funkcjonowanie,
- sprawdzanie i działania korygujące,
- przegląd i poprawa.

Polityka środowiskowa

Polityka środowiskowa, to opracowana przez jednostkę organizacyjną definicja zamierzeń i zasad związanych z całością prowadzonej działalności, stanowiąca ramy działań podejmowanych przez jednostkę, a także umożliwiająca określenie celów i zadań środowiskowych.
Polityka musi mieć odniesienie do rzeczywistych działań, produktów i usług świadczonych przez jednostkę organizacyjną i musi angażować ją w proces stałej poprawy poprzez zapobieganie zanieczyszczaniu i zgodność z obowiązującym ustawodawstwem. Istnieje jasny związek pomiędzy polityką a wynikającymi z niej celami i zadaniami. Jeżeli jednostka organizacyjna stanowi część szerszej grupy, posiadającej własną politykę środowiskową, związek z polityką szerszej grupy powinien zostać jasno zdefiniowany.

Planowanie

Etap związany z planowaniem dotyczy zastanowienia się nad tym, co chce zrobić dana jednostka organizacyjna. Podpunkty planowania mają za zadanie przedstawić w jaki sposób jednostka organizacyjna ma:
- zrozumieć jak wygląda jej współdziałanie ze środowiskiem oraz jaki wpływ na
środowisko ma jej działalność,
- zrozumieć zobowiązania prawne i inne przepisy,
- opracować strategię opartą na wpływie jednostki organizacyjnej na środowisko oraz na
własnej polityce, co ma doprowadzić do poprawy wyników środowiskowych poprzez
wyznaczenie celów i zadań,
- opracować program prowadzący do osiągnięcia celów i zadań.
Jeżeli jednostka organizacyjna ma podjąć działania ukierunkowane na budowę Systemu zarządzania środowiskowego, konieczne jest stworzenie znacznej bazy angażującej zarówno ludzi, jak i fundusze. Dlatego też kierownictwo powinno dokonać identyfikacji istotnych aspektów środowiskowych swojej działalności. Jest to niezmiernie ważne, ponieważ wszystkie takie aspekty muszą podlegać nadzorowi i zarządzaniu przez SZŚ. Również na etapie planowania ustalane są cele dla realizacji ciągłej poprawy, przy ustalaniu których muszą być uwzględniane istotne aspekty środowiskowe. Na tym etapie ustala się także program realizacji celów i zadań środowiskowych.
Identyfikacja aspektów środowiskowych
Pod nazwą aspektów środowiskowych określa się elementy działań, produktów i usług realizowanych przez jednostkę organizacyjną, które prowadzą do oddziaływania na środowisko.
Wszelkie zmiany zachodzące w środowisku, korzystne i niekorzystne, częściowo lub w całości wynikające z zadań prowadzonych przez jednostkę organizacyjną, oferowanych usług lub produktów to oddziaływania środowiskowe.
Każda jednostka organizacyjna opracowuje własną procedurę identyfikacji aspektów środowiskowych prowadzonej działalności, oferowanych produktów, bądź świadczonych usług, na które można oddziaływać. Z procedury takiej korzysta się następnie w celu określenia, które z aspektów środowiskowych prowadzą lub mogą prowadzić do powstania istotnych oddziaływań środowiskowych. Jeżeli jednostka organizacyjna nie posiadająca systemu zarządzania środowiskiem określiła rezultaty środowiskowe działań na bazie przeglądu, wstępny przegląd środowiskowy nie stanowi części systemu podlegającej auditowi, lecz jest kluczowy z perspektywy opracowania sensownych celów i zadań. Wymagania prawne i inne
W celu utrzymania zgodności z przepisami prawnymi organizacja powinna zidentyfikować i zrozumieć wymagania zawarte w przepisach, które mają zastosowanie do jej działań, wyrobów lub usług. Przepisy mogą istnieć w wielu postaciach, między innymi:
- przepisy specyficzne dla działalności (np. pozwolenia na lokalizację działalności),
- przepisy specyficzne dla wyrobów lub usług organizacji,
- przepisy specyficzne dla branży przemysłowej organizacji,
- ogólne przepisy prawne dotyczące środowiska,
- autoryzacje, licencje, pozwolenia.
W celu identyfikacji przepisów związanych ze środowiskiem i wprowadzanych do nich zmian można wykorzystać kilka źródeł:
- wszystkie szczeble rządowe,
- stowarzyszenia lub grupy przemysłowe,
- komercyjne bazy danych,
- usługi profesjonalne.
Ponadto jednostka organizacyjna opracowuje procedurę identyfikacji własnych wymagań prawnych w odniesieniu do działań środowiskowych. Może ona także przyjąć inne zobowiązania, takie jak: branżowe przepisy postępowania, ustalenia z odnośnymi władzami, wytyczne pozaustawowe. Mogą to być zobowiązania obowiązkowe (np. przepisy porządkowe dla jednostek organizacyjnych z branży chemicznej) lub mogą być związane z wymaganiami prawnymi nałożonymi na jednostkę organizacyjną ( np. ustalenia z odnośnymi władzami). Cele i zadania
Celami są ogólne cele środowiskowe, wynikające z określonej przez jednostkę organizacyjną polityki środowiskowej.
Zadania, to szczegółowe wymagania dotyczące efektów działalności środowiskowej, wyrażane ilościowo zawsze, gdy jest to możliwe, mające zastosowanie dla organizacji albo jej części, wynikające z celów środowiskowych, które należy określić oraz zrealizować, aby osiągnąć cele.
Wymagane jest zdefiniowanie procedury określającej i pozwalającej na realizacje celów i zadań dotyczących wszystkich wiążących funkcji i poziomów jednostki organizacyjnej. Do celów należy zaliczyć: ogólne cele środowiskowe, wynikające z określonej przez jednostkę organizacyjną polityki środowiskowej, kwantyfikowane (mierzalne) tam, gdzie ma to zastosowanie. Natomiast zadania, to szczegółowe wymagania dotyczące wyników środowiskowych zdefiniowane w sposób pozwalający na ich zmierzenie tam, gdzie ma to zastosowanie, odnoszące się do jednostki organizacyjnej lub jej części, wynikające z celów środowiskowych i wymagające zdefiniowania i realizacji, aby cele te zostały osiągnięte. W procesie wyznaczania celów i zadań należy wziąć pod uwagę następujące elementy:
- wymagania prawne i inne,
- istotne aspekty środowiskowe,
- opcje technologiczne, wymagania finansowe,
- eksploatacyjne i biznesowe,
- poglądy zainteresowanych stron.
Cele i zadania muszą zostać zdefiniowane w sposób spójny z polityką środowiskową. Jednostki organizacyjne nie są zobligowane do korzystania z metodyk środowiskowego rozliczania kosztów, ale ich zastosowanie będzie korzystne. Opracowanie realistycznie ujętych celów jest jednym z najtrudniejszych aspektów normy.
Program zarządzania środowiskowego
Po określeniu aspektów środowiskowych, uwzględnieniu wymagań prawnych oraz sformułowaniu celów i zadań należy sformułować program zarządzania środowiskowego, który zawiera harmonogram i zakresy odpowiedzialności pozwalające zrealizować cele i zadania.
Tworząc program, należy wziąć pod uwagę następujące aspekty:
- planowanie,
- projektowanie,
- produkcję,
- marketing,
- utylizację.

Wdrażanie i funkcjonowanie

Kolejny etap to etap wdrażania, który ma na celu uruchomienie wszystkich możliwości i mechanizmów wspierających. Wdrożenie systemu jest zapewnione poprzez:
- określenie funkcji i odpowiedzialności w celu realizacji polityki oraz zapewnienie
odpowiedniego szkolenia,
- udokumentowanie tych aspektów systemu i powiązań między nimi,
- kontrolowanie dokumentacji,
- stosowanie pisemnych procedur i instrukcji dla działań, które w sposób istotny mogą wpływać lub wpływają na środowisko,
- prowadzenie tych działań w warunkach kontrolowanych.
Struktura i odpowiedzialności
Etap ten wymaga stworzenia udokumentowanej struktury organizacyjnej z jasnym schematem stanowisk i zakresów odpowiedzialności, łącznie z powołaniem przedstawiciela kierownictwa. Wymaga także od jednostki organizacyjnej zapewnienia odpowiednich zasobów ludzkich, technologicznych i finansowych.
Szkolenia
Cały personel, którego działanie może wywierać istotne oddziaływanie na środowisko, a także kontrahenci występujący w imieniu jednostki organizacyjnej, muszą przejść niezbędne przeszkolenie. Zakres i typ szkolenia uzależniony jest od znaczenia środowiskowego stanowisk przypisanych poszczególnym uczestnikom szkolenia.
Komunikowanie się
Jednostka organizacyjna opracowuje i realizuje procedury komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej. Norma nie wymaga od jednostki organizacyjnej wyjawienia wszystkich szczegółów wyników środowiskowych. Zakres ujawnionych informacji pozostaje w gestii jednostki organizacyjnej. Nie mniej musi on zostać określony w obrębie systemu zarządzania. Tam gdzie jest to właściwe procedury powinny określać informacje, które należy przekazać odpowiednim władzom w sytuacji awaryjnej.
Dokumentacja systemu
Nie jest wymagane posiadanie podręcznika, jednak przedsiębiorstwo może opracować i utrzymywać informacje w dowolnym formacie (wersja papierowa lub elektroniczna), pod warunkiem, że będzie on ukierunkowywać na dokumentację związaną i opisywać kluczowe elementy systemu oraz ich wzajemne zależności. Dokumentacja może zostać zintegrowana z innymi systemami zarządzania, np. z systemem zarządzania jakością, systemem zarządzania bezpieczeństwem. Odnośna dokumentacja może zawierać:
- informację o procesach,
- schemat struktury organizacyjnej,
- normy wewnętrzne,
- procedury operacyjne,
- plany awaryjne dla poszczególnych zakładów.
Nadzór nad dokumentacją
Dokumentacja systemu powinna odzwierciedlać wdrożenie systemu, a sama kontrola dokumentacji nie powinna odchodzić od podstawowego celu systemu jakim jest kontrola oddziaływań środowiskowych.
Opracowanie procedury umożliwia:
- lokalizację dokumentów,
- przegląd i aktualizację dokumentów,
- znalezienie aktualnej wersji,
- usunięcie nieaktualnych wersji,
- prowadzenie aktualnej i czytelnej dokumentacji,
- prowadzenie wykazu dat aktualizacji,
- określenie czasu przetrzymywania dokumentacji.
Sterowanie operacyjne
Działania i czynności związane z istotnymi aspektami środowiskowymi powinny być zidentyfikowane przez przedsiębiorstwo, a udokumentowane procedury dla wszystkich sytuacji, w których ich brak mógłby prowadzić do odejścia od realizacji polityki środowiskowej lub jej celów i zadań. Tam gdzie występuje taka potrzeba, kryteria operacyjne powinny zostać zastrzeżone. Mogą one wypływać z obowiązującego ustawodawstwa lub stanowić zestaw wewnętrznych norm jednostki organizacyjnej.
Należy opracować procedury związane z istotnymi aspektami środowiskowymi produktów i usług, a jednostka organizacyjna musi poinformować o treści właściwych procedur kontrahentów i dostawców.
Sytuacje awaryjne
Jednostka organizacyjna powinna zidentyfikować potencjalne sytuacje awaryjne i podjąć przeciwdziałania kiedy takowe wystąpią. Jednocześnie nałożone są wymagania niwelowania wpływu wypadków. Procedury należy przetestować i w razie potrzeby uaktualniać. Bardzo ważne jest, aby jednostki organizacyjne wzięły pod uwagę wymagania w procesie oceny aspektów i oddziaływań, ponieważ wielu jednostkom organizacyjnym nie udaje się zidentyfikować oddziaływań powstających wyłącznie w sytuacjach awaryjnych.

Sprawdzanie i działania korygujące

Trzeci etap, to etap sprawdzania, który obejmuje:
- monitoring i pomiar skuteczności działań środowiskowych,
- podejmowanie odpowiednich działań korygujących lub prewencyjnych,
- prowadzenie zapisów każdego działania,
- auditowanie systemu.
Monitorowanie i pomiary
Przedsiębiorstwo musi posiadać procedury służące monitorowaniu kluczowych aspektów swych wyników środowiskowych, musi być w stanie dokonywać pomiarów wyników środowiskowych w funkcji czasu. Bez takiej możliwości ilościowe cele i zadania tracą znaczenie.
Niezgodności i działania korygujące i zapobiegawcze
Przedsiębiorstwo opracowuje także procedury pozwalające na zdefiniowanie odpowiedzialności za badania i reagowanie na przypadki niezgodności. Zakres podjętych działań powinien być proporcjonalny do rozmiaru problemu wywołanego przez niezgodność. Każdy przypadek niezgodności może prowadzić do powstania zmian w udokumentowanych procedurach. Przy ustanawianiu i utrzymywaniu procedur dotyczących badania i poprawiania niezgodności organizacja powinna uwzględnić następujące elementy:
- identyfikowanie przyczyn niezgodności,
- identyfikowanie i wdrażanie niezbędnych działań korygujących,
- wdrażanie lub modyfikowanie środków nadzoru niezbędnych do uniknięcia powtórzenia się niezgodności,
- zapisywanie wszelkich wynikających z działań korygujących, zmian w pisemnych procedurach.
Zapisy
Przedsiębiorstwo opracowuje również procedurę archiwizacji. Zapisy muszą obejmować dane dotyczące przeprowadzonych szkoleń oraz rezultaty auditów i przeglądów. Należy wziąć pod uwagę:
- informacje dotyczące wiążącego ustawodawstwa i inne wymagania,
- historię reklamacji,
- dane dotyczące przeprowadzonych szkoleń,
- informacje dotyczące procesów produkcyjnych,
- dane dotyczące badania, konserwacji i kalibracji,
- sprawozdania z zaistniałych zdarzeń,
- informacje o przygotowaniu do działania w sytuacjach awaryjnych,
- dane dotyczące istotnych aspektów środowiskowych,
- rezultaty auditów,
- przeglądy przeprowadzane przez kierownictwo.
Audit Systemu Zarządzania Środowiskowego
Wymaganie normy nakłada na jednostkę organizacyjną obowiązek opracowania programu auditu i procedur w oparciu o znaczenie środowiskowe działań poddanych analizie oraz rezultatów poprzednich auditów.
Zakres procedur i programu powinien obejmować:
- czynności i obszary poddane analizie w czasie auditu,
- częstotliwość prowadzenia auditów,
- zakresy odpowiedzialności związane z zarządzaniem i przeprowadzaniem auditów,
- sposób informowania o wnioskach płynących z auditów,
- kompetencje osób przeprowadzających audit,
- sposób prowadzenia auditów.

Przegląd wykonywany przez kierownictwo

Etap ostatni dotyczy przeglądu systemu, co prowadzi do redefinicji polityki, celów oraz zadań dla realizacji ciągłej poprawy.
Przegląd prowadzony przez kierownictwo musi zostać zrealizowany przez kierownictwo najwyższego szczebla, a jego rezultaty muszą być udokumentowane.
Jest to jedna z najważniejszych ścieżek oceny i udoskonalania systemu.
Zakres przeglądu powinien:
- obejmować rezultaty auditów,
- określać stopień realizacji założonych celów i zadań,
- odpowiedzieć na pytanie: czy system zarządzania środowiskowego jest stale adekwatny do zmieniających się warunków i dostępnych informacji środowiskowych,
- przedstawić kwestie zgłoszone przez zainteresowane strony.







EMAS
29 czerwca 1993 roku Unia Europejska przyjęła rozporządzenie w sprawie dobrowolnego uczestnictwa firm przemysłowych w systemie zarządzania ochroną środowiska i przeglądów ekologicznych. Zarządzanie wprowadza system zarządzania środowiskowego i przeglądów ekologicznych Environmental Managemental and Audit Scheme- EMAS.
Celem EMAS jest:
- poprawa stanu środowiska w miejscu zakładu z uwzględnieniem ograniczenia negatywnego wpływu na środowisko do poziomu, w którym stosowane są najlepiej opłacalne ekonomicznie technologie
- zmniejszenie szkodliwych oddziaływań na środowisko w miejscu przedsiębiorstwa
- przestrzeganie przepisów zajmujących się ochroną środowiska
- opracowanie celów i poszczególnych kroków do osiągnięcia celów
- wdrażanie systemu zarządzania ochroną środowiska
- edukacja ekologiczna pracowników zakładu
- zobowiązanie pracowników do przestrzegania norm dotyczących ochrony środowiska.
System EMAS wymaga wstępnej inspekcji ze strony instytucji akredytowanej, poddania do publicznej informacji podejmowanych działań oraz stosowanie najlepiej opłacalnych ekonomicznie technik. Certyfikat EMAS może otrzymać obiekt (zakład) lub całe przedsiębiorstwo.
Do elementów uczestnictwa w Europejskim SZŚ wg. EMAS należą:
1) raport ekologiczny
2) polityka, cele, program ekologiczny i SZŚ
3) przeprowadzanie kontroli ekologicznych SZŚ
4) walidacja w celu sprawdzenia, czy przedsiębiorstwo spełnia wymagania EMAS
5) rejestracja miejsca przedsiębiorstwa
6) zaświadczenie o uczestnictwie w EMAS.
W systemie EMAS do końca 1996 roku zarejestrowano 444 przedsiębiorstwa, a155 instytucji uzyskało akredytację. 78%wszystkich zarejestrowanych przedsiębiorstw pochodzi z Niemiec, 7,3% z Austrii, 32% z Norwegii, 4,5% z Wielkiej Brytanii oraz 7% z pozostałych krajów.


W 1993 roku przystąpiono do dostosowania EMAS do potrzeb samorządów terytorialnych. Istnieją trzy różnice pomiędzy pierwotną regulacją EMAS, a EMAS dla samorządów lokalnych:
1) Jednostką wdrażającą EMAS dla przemysłu jest przedsiębiorstwo, a dla samorządów lokalnych jest jednostka operacyjna.
2) EMAS dla przemysłu pozwala na rejestrację obiektu (zakładu) w przedsiębiorstwie, a dla samorządu lokalnego pozwala na rejestrację pojedynczej jednostki operacyjnej, ale gmina musi dążyć do uzyskania rejestracji.
3) EMAS dla przemysłu dotyczy kontroli oddziaływań na środowisko powodowanych przez firmy produkcyjne, a dla samorządów lokalnych uwzględnia bezpośrednie oddziaływanie jak i oddziaływanie powodowane przez sektor usług.
Uczestnictwo w EMAS dla samorządów lokalnych tak jak i dla przemysłu jest dobrowolne.


Podstawowe kroki wdrażania EMAS dla samorządów lokalnych

Polityka ekologiczna
Polityka ekologiczna jest to pisemna deklaracja celów i zamiarów dotyczących ochrony środowiska.
Powinna:
- określać cele ochrony środowiska i zasady podejmowania działań zapobiegawczych
- deklarować spełnienie wymogów prawnych dotyczących ochrony środowiska
- deklarować wdrażanie ciągłych usprawnień, co przyczyni się do redukcji negatywnego wpływu na środowisko
- stosować jak najlepsze osiągalne technologie
- być dostępna i zrozumiana dla społeczności lokalnej
- być zatwierdzona przez gminę.

Wstępny przegląd ekologiczny
Wstępny przegląd jest elementem determinującym wdrożenie SZŚ.
Powinien zdefiniować:
- bezpośrednie efekty powodowane przez jednostki operacyjne
- funkcje usługowe pełnione przez jednostkę operacyjną
- obowiązujące wymogi środowiskowe.
Wstępny przegląd ekologiczny przeprowadzany jest w trzech etapach:
1) przegląd zakresu
2) szczegółowy przegląd
3) raport z przeglądu.

Program środowiskowy
Program środowiskowy współdziała z opracowanymi przez gminy strategiami, planami działań i programami ekorozwoju. Program formułuje zadania, które służą do realizacji celów oraz zakres środków za pomocą których zostaną zrealizowane zadania.
Program powinien określać:
- wskaźniki za pomocą których działania będą oceniane i mierzone
- zadania, które będą oceniane przez dany wskaźnik
- harmonogram realizacji zadań
- odpowiedzialność
- niezbędne zasoby (np. finansowe)

System zarządzania ekologicznego
System zarządzania ekologicznego określa odpowiedzialność pracowników, procedury postępowania oraz mechanizmy przechowywania i gromadzenia informacji.
Celem systemu zarządzania ekologicznego jest:
- zapewnienie, że uwzględnione są wszystkie oddziaływania na środowisko
- wdrażanie określonej praktyki zarządzania i metod działania
- określenie odpowiedzialności za odpowiednie działania
- wprowadzanie mechanizmów usprawniających
- dostarczenie informacji dla zewnętrznych weryfikatorów.
System zarządzania ekologicznego składa się z elementów podstawowych i narzędzi wspomagających.

Przegląd ekologiczny
Przegląd ekologiczny jest to: systematyczna, udokumentowana, okresowa i celowa ocena osiągnięć organizacji, systemu zarządzania i procesów stworzonych w celu ochrony środowiska (definicja Międzynarodowej Izby Handlowej).
Celem przeglądu ekologicznego jest:
- kontrola realizacji celów polityki ekologicznej i zadań programu środowiskowego
- sprawdzenie czy spełnione są prawne wymogi środowiskowe
- ocena założeń programu środowiskowego
- ocena efektywności realizacji polityki.
Wymogiem EMAS jest przeprowadzanie przeglądu ekologicznego przynajmniej raz na trzy lata

Oświadczenie środowiskowe
Oświadczenie środowiskowe przeprowadzane jest w celu dostarczenia do publicznej informacji wiadomości dotyczących ochrony środowiska na terenie gminy.
Oświadczenie powinno zawierać:
- opis działalności poszczególnych jednostek
- ocenę oddziaływań na środowisko
- zestawienie dotyczące efektów środowiskowych
- opis polityki ekologicznej
- opis programu środowiskowego i systemu ekologicznego zarządzania
- termin opublikowania następnego oświadczenia.

Ocena
Ocena jest dokonywana przez zewnętrznego weryfikatora. Weryfikator powinien stwierdzić:
- niegodności z regulacją prawną EMAS
- braki w metodzie przeprowadzania wstępnego przeglądu i przeglądu ekologicznego
- niezgodności z oświadczeniem środowiskowym.
Jeżeli ocena zostanie przeprowadzona, a weryfikator podpisze oświadczenie środowiskowe, to samorząd lokalny jest gotowy do zgłoszenia swojej rejestracji EMAS.


Różnice EMAS i ISO 14000

Różnice i podobieństwa między opisanymi powyżej systemami zarządzania środowiskiem przedstawia poniższa tabela: