Czynniki glebotwórcze

Gleba – jest utworem, który powstaje w powierzchniowej warstwie zwietrzeliny skalnej, pod wpływem działania czynników glebotwórczych, do których zaliczamy:

Skała macierzysta – materiał skalny, z którego i w obrębie którego tworzy się gleba. Skały w wyniku działania wietrzenia fizycznego, chemicznego i biologicznego podlegają przemianom, których rezultatem może być rozdrobnienie skały, powstanie nowych materiałów, zmiana właściwości powietrznych i wodnych. Do rodzaju skały macierzystej zależy skład mineralny gleby. Odmienne typy gleb rozwiną się na granitach, wapieniach czy glinach zwałowych. Skała macierzysta gleby wpływa na ważne właściwości fizyczne.

Klimat – oddziałuje na glebę w sposób bezpośredni i pośredni. Bezpośrednie oddziaływanie przejawia się między innymi niszczeniem pokrywy glebowej przez nawalne deszcze lub śniegi zalegające na stokach czy wywiewaniem drobnego materiału glebowego przez wiatr. Warunki klimatyczne decydują np. o ilości, rodzaju i rozkładzie opadów atmosferycznych, o przebiegu temperatury, wielkości parowania. W klimacie wilgotnym, który cechuje się przewagą opadów atmosferycznych nad parowaniem, często dochodzi do wypłukiwania (ługowania) określonych składników gleb ( np. alkalicznych). W klimacie suchym, gdzie dominuje parowanie, zachodzi przemieszczanie roztworów z dolnych poziomów gleby ku górze. Proces taki może doprowadzić do zasolenia gleb. Pośrednio warunki klimatyczne oddziałują na gleby przez świat roślin i zwierząt, rodzaj i przebieg wietrzenia, typ gospodarki rolnej czy leśnej.

Biosfera – odgrywa zasadniczą rolę w kształtowaniu pokrywy glebowej. Zawarte kompleksy leśne wpływają na modyfikację warunków klimatycznych, niwelując ekstrema termiczne i wilgotnościowe, tworząc swoisty mikroklimat. Świat roślin i zwierząt wpływa na przebieg wietrzenia, jego rodzaj i intensywność. Obumarłe organizmy w wyniku działania różnych procesów dostarczają glebie wielu składników, które są następnie wykorzystywane przez rośliny. Pokrywa roślinna pełni istotną funkcję ochronną w stosunku do gleb, gdyż zapobiega ona jej erozji zarówno wodnej, jak i eolicznej.

Rzeźba terenu – jest jednym z ważniejszych czynników, od których zależy miąższość zwietrzeliny, a tym samym głębokość, do jakiej sięgać mogą procesy glebotwórcze. Obszary silnie nachylone charakteryzują się występowaniem grawitacyjnych ruchów masowych, w wyniku których dochodzi do usuwania zwietrzeliny z górnej części stoku i jej akumulacji u podstawy stoku. W górnych partiach form wypukłych dochodzi często do niszczenia gleby poprzez jej usuwanie i odsłanianie nierzadko niezwietrzonego podłoża. Procesy erozji wodnej zachodzące na nachylonych powierzchniach także powodują zubożanie profili glebowych w górnych partiach stoku. W ten sposób usuwana jest powierzchniowa warstwa gleby, najczęściej najbardziej zasobna w próchnicę, co prowadzi do zmniejszenia jej żyzności. Przeciwstawne procesy zachodzą u podstawy stoku, gdzie transportowany materiał jest akumulowany.

Warunki wodne – decydują o przebiegu niektórych procesów glebotwórczych (np. glejowego). Obecność wody warunkuje powstanie gleb hydrogenicznych, np. torfowych czy glejowych. Jej nadmiar lub niedobór wpływa na możliwość wykorzystania poszczególnych gleb do uprawy.

Człowiek – może być zasadniczy sposób wpłynąć na modyfikację procesów zachodzących w glebie. Poprzez zabiegi agrotechniczne doprowadza do zmiany właściwości fizycznych gleb (np. jej zwięzłości, warunków powietrznych), a przez stosowanie nawozów powoduje zmiany składu chemicznego gleby. Na wielu obszarach człowiek uniemożliwił wręcz zachodzenie procesów glebotwórczych poprzez zbudowanie powierzchni parkingami, ulicami, budynkami mieszkalnymi i przemysłowymi itp.

Czas – w procesie powstawania gleby odgrywa ważną rolę. Gleba jest tworem dynamicznym, ponieważ podlega ciągłym zmianom pod wpływem omówionych czynników. Trudno jest nam określić kierunki zmian, jakim będzie ona podlegała. Procesy zachodzące w glebach można określić zarówno w milisekundach, jak i milionach lat. Jednym z głównych czynników, który podległ wyraźnym zmianom w czasie, jest klimat, a od jego zmian zależy wiele składników epigeosfery (roślinność, stosunki wodne, przebieg procesów geomorfologicznych i inne).