Oświecenie

Nowe myśli zapoczątkowali Francuzi, Anglicy, Holendrzy. Rozwój przypada na XVIII w. Jednym z pierwszych uczonych był Kartezjusz. W "Rozważaniach o metodzie" stwierdził, że najważniejszym czynnikiem jest rozum. Wszystko niezgodne z rozumem odrzucał: "cogito ergo sum" (myślę więc jestem). Okres ten nazwano oświeceniem, ponieważ przywiązywał szczególną wagę do siły rozumu, jako światła rozjaśniającego poznanie świata. W związku z docenianiem rozumu odczuwano potrzebę szerzenia oświaty i wpajania w społeczeństwa przekonania o konieczności powszechnej edukacji. Najpopularniejszym kierunkiem był racjonalizm i deizm, który uznawał Boga za stwórcę świata, ale odrzucał jego ingerencję w sprawy ludzkie. Głównymi ideami oświecenia były: krytycyzm, utylitaryzm (użyteczność), natura. Właśnie literatura zajmowała się oświeceniem i wychowaniem człowieka.

Filozofia oświecenia głosiła kult wiedzy i rozumu, proklamowała racjonalistyczny pogląd na świat, krytykowała religię i Kościół, propagując ateizm bądź deizm. Potępiała fanatyzm religijny, nietolerancję wyznaniową, ciemnotę, uprzywilejowanie kleru i szlachty, domagała się laicyzacji państwa. Przedstawiciele oświecenia krytykowali feudalny porządek społeczny i przywileje stanowe, głosili hasła wolności człowieka, równości wobec prawa, przygotowywali grunt do powstania nowego społeczeństwa i jego nowej, burżuazyjnej organizacji. Wybitnymi przedstawicielami myśli oświecenia we Francji byli: Wolter (Voltaire), zwany królem filozofów, wróg kleru, bojownik o wolność słowa; Monteskiusz (Ch. L. Montesquien), zwolennik monarchii parlamentarnej i twórca teorii o podziale władzy państwowej na wykonawczą.

Najwięksi twórcy oświecenia:
J. Locke - napisał „Dwa traktaty o rządzie” i „Listy o tolerancji”
I. Newton – prawo powsz. ciąż. , rachunek różniczkowy
Franciszek Maria Wolter – wiek Ludwika XIV
Christian Wolff i G. Leibnitz – twórcy filozofii optymizmu
Jan Jakub Roussean – napisał “Umowę społeczną”, twórca sentumentalizmu
Adam Smith – napisał dzieło „O pochodzeniu i naturze bogactwa narodów”

FILOZOFIE
Racjonalizm
Twórcą był Kartezjusz. “Cogito ergo sum” - “myślę więc jestem”. Uważał, ze celem poznania jest myślenie. Człowiek poznaje prawdę o świecie za pomocą myślenia. Prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć. Odrzucenie przesądów.
Empiryzm
Twórca - Franciszek Bacon. Twierdził, ze prawdziwe jest to co można sprawdzić za pomocą doświadczenia.
Ateizm
Odrzucał wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiści uznawali kult materii. Wartości duchowe były dla nich nieważne. Ateizm wypływał z racjonalizmu.
Deizm
Założenie o istnieniu jedynie Boga jako stwórcy i początku świata.
Humanitaryzm
Zwracał uwagę na godność człowieka, a równość i braterstwo uznawał za zasadę niepodważalną. Oświecenie “odkryło” człowieka, który stał się centrum zainteresowania filozofii, nauki, sztuki i polityki. Dążono do ulżenia jego doli, oszczędzenia mu cierpień, zapewnienia wolności osobistej i odpowiednich warunków wszechstronnego rozwoju.
“Tabula rasa”
John Locke twierdził, że człowiek urodził się jak czysta tablica i w ciągu swojego życia zapisuje tą tablicę (korzystając z rozumu, doświadczenia). Była ona odzwierciedleniem niewinności człowieka.
Utylitaryzm
Celem jednostki miało być dobro ogółu.
Sensualizm
Źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, są odbiciem rzeczywistości. Dzięki nim człowiek może dociec sensu istnienia. Wszystko daje się nazwać, określić słowami.
Relatywizm
Teoria względności

Najwięksi twórcy oświecenia:
J. Locke - napisał „Dwa traktaty o rządzie” i „Listy o tolerancji”
I. Newton – prawo powsz. ciąż. , rachunek różniczkowy
Franciszek Maria Wolter – wiek Ludwika XIV
Christian Wolff i G. Leibnitz – twórcy filozofii optymizmu
Jan Jakub Roussean – napisał “Umowę społeczną”, twórca sentumentalizmu
Adam Smith – napisał dzieło „O pochodzeniu i naturze bogactwa narodów
Główne nurty artystyczne okresu Oświecenia:

- klasycyzm - kierunek artystyczno-literacki, mający swoje źródła w kulturze antycznej (czyli
klasycznej: grecko-rzymskiej). Sztuka epok późniejszych nawiązywała do tradycji antyku,
wykorzystując jego wzorce. Wyróżniamy klasycyzm renesansowy, oświeceniowy oraz
neoklasycyzm (przeł. XIX i XX w).

Główne założenia klasycyzmu:
- piękno jest jedyne i obiektywne - istnieją ustalone kanony piękna
- sztuka ma wyrażać harmonię i zachowywać ład (proporcje, równowaga, statyczność)
- należy tworzyć według ustalonych reguł (poetyk, podręczników sztuki)
- należy wzorować się na sztuce antycznej (greckiej i rzymskiej),
która najlepiej oddawała harmonię natury
- piękno ma wynikać z prostoty, a nie z zawiłości

- sentymentalizm - prąd umysłowy i literacki konkurencyjny wobec oświeceniowego
klasycyzmu, który został stworzony przez filozofa francuskiego J. J. Rousseau. Doświadczenie
jednostki Rousseau uważa za główne źródło wiedzy o świecie. Klasycznym przekonaniom
o harmonii i ładzie świata przeciwstawia napięcie i emocje świadczące o kryzysie współczesnej cywilizacji.
- rokoko - styl ten miał najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego epoki
oświecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej twórczości.
Rokoko było znamienne dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istotą tego stylu
było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami
sztuki. Poza literaturą rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach
architektonicznych oraz w architekturze pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej
ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności wystroju, w porcelanowych bibelotach, w malarskich
miniaturach i w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: Jana Watteau czy Francois
Bouchera. W kulturze polskiej przykładem ogrodu urządzonego w stylu rokoko są Powązki
Izabeli Czartoryskiej (patrz również hasło: "Powązki").
Sztuka

W epoce o. sztuka nie miała jednolitego charakteru stylowego ani ideowego. Ówczesne poglądy filoz. , społ. , moralne i polit. , biegnące wieloma nurtami i nie tworzące spójnego systemu, wpływały na nią w różnoraki, czasem rozbieżny sposób. Po części wynikiem oddziaływania idei o. były, dokonujące się wówczas zasadnicze dla dalszego rozwoju sztuki, przemiany instytucjonalne: akademizacja nauczania i profesjonalizacja twórczości artyst. , kształtowanie się nowych, gł. świeckich, form mecenatu zarówno prywatnego, jak publ. oraz nowych sposobów odbioru sztuki (publ. wystawy, muzea). W dziedzinie myśli o sztuce nastąpiło wydzielenie się nauki o pięknie, tzw. estetyki (M. Baumgarten), nauk. historii sztuki i archeologii (J. J. Winckelmann) oraz, ściśle związanej z rozwojem wystaw — krytyki artyst. (D. Diderot). W teorii sztuki zarysowała się elementarna kontrowersja między pojmowaniem sztuki jako realizacji jednego ideału estet. (Winckelmann) a rozumieniem jej jako wyrazu indywidualności epok, narodów i jednostek (J. G. Herder). Istotny wpływ na sztukę o. miały encyklopedyzm i rozwój nauk hist. , otwierający drogę historyzmowi, relatywizmowi i pluralizmowi estetycznemu. Podstawowa dla wielu nurtów filozofii o. chęć dotarcia do źródeł i powrotu do nieskażonego stanu naturalnego, idąca w parze z zakwestionowaniem wartości cywilizacji (J. J. Rousseau), wyrażała się zarówno w odrzuceniu zastanych form artyst. (gł. barok. -rokok.), jak w szeroko rozpowszechnianej w 2. poł. XVIII w. modzie na naturalne parki krajobrazowe, czy wreszcie w inspiracji — widzianą jako pierwotna — architekturą dorycką (C. N. Ledoux, J. Soane). Idealistyczne utopie społ. i duch radykalnych reform znalazły odbicie w projektach idealnych miast i budowli tzw. architektów wizjonerów (C. N. Ledoux, E. L. Boulle). Za najbliższy racjonalist. postawom o. jest uważany klasycyzm, z jego normatywną, idealist. estetyką, który w 2. poł. XVIII w. stał się dominującym stylem ponadnarodowym. W sztukach przedstawiających bliskie moralnym i dydakt. celom o. były zarówno obyczajowa satyra (W. Hogarth, później F. Goya), sentymentalne moralizatorstwo (J. B. Greuze), jak odwoływanie się do antycznych przykładów heroizmu i cnót (J. L. David).


Oświecenie
Anglia
Dominującą tendencją w Anglii był EMPIRYZM - DOŚWIADCZALNOŚĆ. Zaś we Francji RACJONALIZM = LOGIKA MYŚLENIA ( zdolność racjonalnego myślenia). W Anglii wybijają się dwa nazwiska Isaak Newton ( opis zjawisk fizycznych w j. matematyki) John Lock. Lock twierdził, że umysł człowieka jest niezapisaną kartą. Karta ta zapisuje się poprzez doświadczenie i wychowanie. Jedyne dążenie powszechne dla całego rodzaju ludzkiego to dążenie do szczęścia i unikanie cierpienia. Poglądy Johna Locka miały przełożenie na doktrynę władzy państwowej. Każdy człowiek jest odpowiedzialny za swoje szczęście i każdy winien unikać cierpienia, ale tak naprawdę jest wolny. Podstawą jego wolności jest posiadanie własności. Efekt pracy człowieka należy do niego. Państwo jest neutralne światopoglądowo, ma obowiązek chronić wolność i własność ludzi. Każdy człowiek sam odpowiada za swoje zbawienie i postępowanie. W ten sposób powstała ideologia liberalna, gdzie podstawą wolności jest własność jako nienaruszalna i święta, pilnowana przez państwo. Państwo nie interesuje się ubogimi.

Francja
W połowie XVlll w. Francja dominowała w dziedzinie kultury. Z jednej strony przyswajali sobie osiągnięcia angielskie, z drugiej na twórczo je przekształcali. Do osób najbardziej znanych z tego okresu zaliczamy WOLTERA - nowatorskie opisywanie. Interesował się historią - ostro przeciwstawiał się średniowieczu jako wieku szczególnie barbarzyńskim. MONTESQIEU - uważany był za ojca socjologii - odrzucał koncepcję historii jako procesu posiadającego rozumny cel i uznawał, że losem państwa ( wzrostem lub upadkiem) rządzą pewne prawidłowości ( O duchu praw 1748 r.). Jednak w pamięci potomnych zapisał się jako politolog. Był zwolennikiem republikańskiego ustroju, lecz twierdził że " czas republik minął ", dlatego uważał, że najlepszy ustrój to ustrój monarchii konstytucyjnej ( Anglia). Sformułował słynną zasadę TRÓJPODZIAŁU WŁADZY na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Polska
W Polsce oświecenie zaczęło się około roku 1740, kiedy to założono Collegium Nobilum. Właściwy rozwój przypada na lata 1764-1795. W 1747 roku Załuscy założyli bibliotekę publiczną. W 1749 Stanisław Leszczyński napisał dzieło pt. "Głos wolny wolność ubezpieczający", dotyczące liberum veto. Domagał się poprawy bytu ludzi, wzmocnienia administracji. Stanisław Konarski napisał "O skutecznym rad sposobie", w którym prowadzi rozważania o Sejmie. Proponuje usunięcie liberum veto i wprowadzenie zasady większości głosów. W roku 1765 założono Teatr Publiczny w Warszawie. Powstała też Szkoła Rycerska, która miała przygotować młodych ludzi do służby wojskowej. Absolwentami zostali później: J. Jasiński, T. Kościuszko, J. U. Niemcewicz. Szkołą kierował książę Adam Czartoryski. Zaczął wychodzić "Monitor", którego redaktorami byli: Czartoryski, Krasicki, Bohomolec. Czasopiśmiennictwo odgrywało znaczną rolę w oświecaniu ludzi epoki. Wychodziło też pismo pt. "Zabawy przyjemne i pożyteczne", w którym drukowali swe utwory: Krasicki, Naruszewicz, Zabłocki. W 1773 r. powstała KEN. Powodem powstania KEN była likwidacja zakonu jezuitów. Przyznała prawo do nauki wszystkim dzieciom. Dokonano reformy Uniwersytetów w Wilnie i w Krakowie. Ogromny wpływ miały działania króla Stanisława Poniatowskiego, który próbował dźwignąć kraj z upadku. Przyczynił się on do rozwoju kultury i sztuki. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów i malarzy, których zapraszał na słynne obiady czwartkowe. W literaturze rozwijały się trzy prądy: klasycyzm - nawiązywał do literatury starożytnej, posługiwał się motywami mitologicznymi, cenił tragedię i epos, język powinien być zrozumiały; sentymentalizm - opisywano przeżycia wewnętrzne, ludzkie uczucia, by silniej oddziaływać na odbiorcę; rokoko-odrzucał dydaktyzm, utwory powinny być tworzone dla przyjemności. W sztuce rozwijał się klasycyzm. W okresie tym tworzyli Canaletto i Bacciarelli.
Teatr powstał w Warszawie z inicjatywy króla w 1765 roku. Był to pierwszy publiczny teatr, który zapoczątkował działalność sceny narodowej. Pierwszym dyrektorem został Wojciech BOGUSŁAWSKI. Mieścił się on w Operalni. Występowały zespoły: francuskie, polskie i włoskie. Pierwszą wystawioną sztuką była "Natręta" J. Bieleckiego (na zamówienie króla, dnia 19. XI.).

Rola teatru i przykłady:

Franciszek Bohomolec - pisał komedie dla szkół jezuickich. Był ojcem polskiej komedii (tworzył komedie dydaktyczne). Zajmował się również przerabianiem francuskich komedii klasycznych. Ośmieszał sarmatyzm, a za wzór podawał Francję i kreował obraz nowoczesnego Polaka. Krytykował cudzoziemszczyznę i zabobony ludowe.

Franciszek Zabłocki - pisał komedie obyczajowe i przerabiał francuskie komedie klasyczne. Najbardziej znany utwór to "Fircyk w zalotach".

Julian Ursyn Niemcewicz - "Powrót posła" (wystawiony w 1791 roku). Pisał ztuki moralizatorskie, próbował edukować społeczeństwo polskie i ukazywał wady postępowań i postaw.

Wojciech Bogusławski - Ojciec teatru polskiego (dbał o to by wystawiano sztuki narodowe). Przyczynił się do podniesienia prestiżu Teatru Narodowego w Polsce. Usprawnił scenografię i zadbał o wykwalifikowanie aktorów.

Schematy w sztuce:

- adaptacja francuska,
- intryga, konflikt narzeczeński (dwóch zalotników i jedna oblubienica),
- bohater pozytywny kontra łowca posagów,
- rola służącej,
- cele moralne,
- charakterystyczne nazwiska (Dobrotliwski, Gadulski, itp.),
- kontrasty społeczne, ideowe.
Czołowymi przedstawiciele oświecenia w Polsce:

- S. Konarski – pisarz polityczny, pedagog, reformator szkolnictwa, pijar. Zwalczał liberum veto. Opracował i wydał zbiór praw polskich „Volumina legum”.

- H. Kołłątaj – pisarz, polityk, filozof, reformator szkół, duchowny.

- S. Staszic – uczony, filozof, wybitny działacz i pisarz polityczny, ksiądz, czołowy przedstawiciel obozu reform w okresie Sejmu Czteroletniego, rzecznik interesów mieszczaństwa i chłopów.

- Jan i Jędrzej Śniadeccy
- L. Osiński
- J. K. Kluk
- A. Popławski
- A. Naruszewicz
- I. Krasicki