1. Przedmowa
Postulaty rozwijania pełnej osobowości dziecka od wczesnych lat jego życia, rozszerzania zakresu jego wiadomości, pogłębiania uzdolnień oraz wyrabiania aktywnego stosunku do otoczenia społecznego, stworzyły konieczność szukania najskuteczniejszych sposobów i metod realizacji tych założeń.
Wybór ich zależy oczywiście od wieku dzieci, którymi zamierzamy się zajmować.
Niniejsza książka dotyczy dzieci w wieku przedszkolnym, czyli – od lat 3 do 7. Aby osiągnąć realizację myśli wychowawczej odnośnie tych najmłodszych, należy stworzyć atmosferę sprzyjającą nawiązaniu możliwie bliskiego kontaktu z nimi.
Jedną ze skuteczniejszych metod oddziaływania są w tym wieku zabawy dydaktyczne.
Zabawy dydaktyczne, czyli kształcące, przyśpieszają rozwój umiejętności porozumiewania się z otoczeniem przez rozszerzanie skromnego jeszcze zasobu słów, którymi dzieci się posługują, ugruntowują pojęcia, utrwalają wiadomości uzyskane drogą własnych doświadczeń w toku zabaw i zajęć, ćwiczą funkcje umysłowe i rozwijają uzdolnienia. Ponadto wywierają one poważny wpływ na zdyscyplinowanie dzieci. Poznając obowiązujące w tych zabawach prawidła, dzieci zaczynają rozumieć potrzebę ich istnienia i wdrażają się do podporządkowywania stawianym im wymaganiom.
Pomimo tych poważnych wartości wychowawczych zabawy dydaktyczne o różnym charakterze są, ogólnie biorąc, nader rzadko stosowane w przedszkolach. Przyczyny takiego stanu rzeczy należy szukać w braku odpowiednich wzorów zabaw oraz instrukcji do ich przeprowadzania.
Lukę tę w publikacjach wychowawczo-dydaktycznych próbuje w pewnej mierze wypełnić niniejszy zbiór przykładów zabaw dydaktycznych.
Przekazując tę pracę do użytku koleżanek nauczycieli mam nadzieję, że jej treść przyczyni się do upowszechniania zabaw tego typu oraz zachęci do wzbogacenia dość ograniczonej liczby przykładów nowymi cennymi pomysłami.
Pragnę wyrazić wdzięczność kol. Doc. Dr Halinie Mystkowskiej za cenne rady dotyczące formy opisywania przebiegu zabaw. Jej zabawy ortofoniczne jako pionierskie, stanowiły podstawę opracowania zabaw mających na celu usprawnienie i korektę wymowy (IV gr. Zabaw). Serdecznie dziękuję również tym koleżankom, które dostarczyły mi koncepcji niektórych zabaw oraz kol. Kol. I. Dudzińskiej, D. Horn, Z. Łaskiej, J. Ostrowskiej, T. Szulewskiej i I. Złomskiej za wypróbowanie wielu zabaw, przeprowadzenie ich w grupach dziecięcych i udzielenie mi cennych uwag dotyczących organizacji ich przebiegu.
2. Właściwości zabaw dydaktycznych
W przedszkolu wyróżniamy:
a) zabawy nie wyuczone, które dzieci podejmują z własnej inicjatywy i kierują ich przebiegiem samorzutnie
b) zabawy inicjowane i kierowane przez nauczycielkę
c) fragmenty zabaw dydaktycznych wplecione w przebieg zajęć
3. Zabawy dla trzylatków
a) polegające na rozróżnianiu cech przedmiotów: barwy, kształtu, wielkości
Wkładamy chorągiewki:
Cel dydaktyczny. Utrwalanie znajomości kolorów niebieskiego, czerwonego, żółtego, zielonego.
Rozumienie określeń – taki sam, inny.
Pomoce. 8 chorągiewek na patyczkach. Po 2 egzemplarze każdego z wyżej wymienionych kolorów, po 4 pojemniki.
Liczba uczestników i miejsce zabawy. 4 dzieci. Przebieg zabawy na sali.
Wprowadzenie wstępne. Nauczycielka podnosi w górę, po kolei 4 chorągiewki. Dzieci określają kolory.
Przebieg zabawy. Cztery pojemniki są rozstawione na stolikach. Nauczycielka wstawia do każdego z nich chorągiewkę innego koloru. Dzieci otrzymują również po jednej chorągiewce. Nauczycielka mówi: „Gdy dam wam znak, pójdziecie i dołożycie do każdej chorągiewki drugą tego samego koloru”. Gdy dzieci spełnią polecenie, nauczycielka zastanawia się chwilę i mówi: „A może będzie ładniej, gdy w każdym kubeczku będzie po dwie chorągiewki, ale każda innego koloru. Spróbujcie je zmienić. Każde z was podejdzie do kubeczka, do którego włożyło chorągiewkę, wyjmie ją i przeniesie do innego”. Nauczycielka zamyka oczy, dzieci wykonują poleconą czynność.
Następnie na pytanie nauczycielki, dzieci próbują odpowiadać, w jakich kolorach są teraz chorągiewki w poszczególnych kubeczkach.
Prawidła. Dzieci opuszczają miejsca dopiero po usłyszeniu hasła podanego przez nauczycielkę.
b) utrwalające wiadomości o otoczeniu społecznym i przyrodniczym
Do kogo toczysz piłkę?
Cel dydaktyczny. Utrwalenie imion kolegów z grupy.
Pomoce. Piłka duża, lekka.
Liczba uczestników i miejsce zabawy. 10-15 dzieci. Przebieg na otwartym terenie na trawniku lub na sali.
Wprowadzenie wstępne. Nauczycielka sprawdza, czy dzieci znają imiona kolegów. Jako motyw sprawdzania podaje udział w zabawie. „Musicie dobrze wiedzieć, jak komu na imię, żeby móc uczestniczyć w zabawie, która się za chwilę zacznie”.
Przebieg zabawy. Dzieci siedzą na trawniku lub na podłodze, tworząc raczej zwarte koło. Wskazane przez nauczycielkę dziecko staje na środku koła, rozgląda się, a po zdecydowaniu do kogo będzie toczyc piłkę wypowiada głośno i wyraźnie imię kolegi i dopiero wówczas toczy piłkę w jego kierunku. Jeśli trafi poprawnie, dostaje piłkę z powrotem i ma prawo do powtórnego rzutu, tym razem do innego dziecka. Jeśli chybi, zastępuje je dziecko, którego imię było wywołane. Jest to nagroda za doznany zawód próżnego oczekiwania na piłkę.
Prawidła. Dziecko, które trzyma piłkę, toczy ją dopiero po wypowiedzeniu imienia kolegi.
c) ćwiczące mięśnie narządów mowy
Przygoda kurcząt
Cel dydaktyczny. Przećwiczenie narządów mowy przez powtarzanie zgłosek: pi, hau, ko.
Pomoce. a) symboliczne przebrania dla kury, kota i psa. b) patyk do wyznaczania koła na boisku.
Liczba uczestników i miejsce zabawy. 8-10 dzieci. Przebieg zabawy na otwartym terenie.
Wprowadzenie wstępne. Nauczycielka opowiada historyjkę o kurze, która broniła swoich dzieci przed skradającym się kotem. W obronie kurcząt staje pies. Przepędza on kota. Wszystkie powtarzające się w opowiadaniu głosy zwierząt są akcentowane przez nauczycielkę przesadnie. Po opowiadaniu proponuje się dzieciom odtworzenie historyjki: „Zabawimy się w przygodę kury i kurcząt”.
Przed rozpoczęciem zabawy dzieci powtarzają niektóre fragmenty akcji i naśladują głosy poszczególnych zwierząt. „Kto potrafi tak groźnie zaszczekać, żeby się kot przestraszył? Kto potrafi zawołać tak jak kura? Kto zapiszczy jak te kurczęta, które bały się kota?”
Przebieg zabawy. Na boisku zakreśla się koło o średnicy ok. 5-6 m. Nauczycielka przydziela role: psa, kota i kurcząt i przy wprowadzaniu zabawy po raz pierwszy rezerwuje dla siebie rolę kury – matki. Kurczęta biegają po zakreślonym placu. Kura zwołuje rozproszone dzieci wołając „ko-ko-ko”. Kurczęta piszczą „pi-pi-pi”. Kot okrąża teren miaucząc, Pies przepędza kota groźnym ujadaniem. Kurczęta tulą się do matki, a potem znowu wybiegają ponownie na teren piszcząc wesoło „pi-pi-pi”. Powtarzając zabawę, rolę kury można powierzyć dziecku, które bez trudu i wyraźnie wymawia głoskę k.
Prawidła. Dzieci starają się możliwie wiernie naśladować głosy zwierząt i ptaków.
4. Zabawy dla czterolatków
a) polegające na rozróżnianiu cech przedmiotów, np.: barwy, kształtu, wielkości, spoistości, rodzaju, powierzchni, dźwięku oraz ustawienia osób i układu przedmiotów w przestrzeni
Kto zmienił miejsce?
Cel dydaktyczny. Utrwalenie imion kolegów. Ćwiczenie orientacji i pamięci.
Liczba uczestników i miejsce zabawy. 7-8 dzieci. Przebieg zabawy na trawniku w ogrodzie, ewentualnie na sali.
Wprowadzenie wstępne. Dzieci stoją półkolem. Nauczycielka poleca 1 lub dzieciom, po kolei, zmienić zajmowane miejsce i pyta: „Gdzie te dzieci stały poprzednio? Kto zauwazył zmianę”?
Przebieg zabawy. Gromadka siedzi kołem. Dzieci dostają wskazanie, by przyjrzały się dokładnie, kto koło kogo siedzi: „Koło kogo siedzi Jaś, koło kogo Basia, Janeczka. W zabawie jedno z was zmieni miejsce. Trzeba będzie zgadywać, kto się przesiadł i powiedzieć, gdzie siedział przedtem”.
Po tej zapowiedzi jedno z dzieci odchodzi na bok, o tyle daleko, by nie słyszeć rozmów kolegów. Dzieci wyznaczają same, kto i gdzie ma się przesiąść, i wówczas wzywają zgadującego. Gdy nadejdzie, pytają: „Powiedz, kto zmienił miejsce?” Po otrzymaniu prawidłowej odpowiedzi dzieci proszą dalej: „To przeprowadź go tam, gdzie siedział poprzednio”. Kto wypełni obydwa zadania poprawnie, jest nagrodzony oklaskami.
Prawidła. Dziecko zgadujące powinno podać imię dziecka, które zmieniło miejsce. Dzieci nie mogą podpowiadać.
b) utrwalające pojęcia i stosunki liczbowe
Słuchamy bębenka
Cel dydaktyczny. Utrwalanie znajomości liczb w zakresie od 1 do 3 przez odtwarzanie liczby słyszanych dźwięków za pomocą zbioru krążków.
Pomoce.
a) 12 kartoników ze zbiorami krążków w ilości 1, 2, 3. Każdy jednakowo liczny zbiór powtórzony jest 4 razy.
b) bębenek i pałeczka.
Liczba uczestników i miejsce zabawy. 4 dzieci. Przebieg gry przy stoliku, na otwartym terenie lub na sali.
Wprowadzenie wstępne. Nauczycielka uderza młotkiem w klocek lub bębenek – jeden raz. Dzieci określają czynność i mówią, ile usłyszały uderzeń. Następnie nauczycielka uderza dwa razy. Tym razem dzieci wyszukują wśród leżących na stole kartoników te, których zbiór odtwarza liczbę uderzeń.
Przebieg zabawy. Każde z dzieci otrzymuje po 3 uprzednio potasowane kartoniki. Po obejrzeniu odwracają je na lewą stronę. Nauczycielka uderza w bębenek jeden raz, potem trzy i dwa razy tak, by dzieci nie widziały wykonywanej czynności. Za każdym razem czeka, żeby dzieci sprawdziły, czy wśród swoich kartoników mają zbiory odpowiadające liczbie uderzeń i te z nich odkryły. Zależnie od szczęścia niektóre dzieci wcześniej, inne później odkrywają wszystkie kartoniki. Kto pierwszy odkrył „temu się udało”.
Powtarzając zabawę, której przebieg trwa bardzo krótko, trzeba zmienić kolejność liczby uderzeń oraz wymienić rozdane dzieciom kartoniki.
Prawidła. Dzieci przeliczają uderzenia po cichu.
c) utrwalające wiadomości o otoczeniu społecznym i przyrodniczym
Pokaż obrazek, o którym mówiłam
Cel dydaktyczny. Wdrażanie do uważnego słuchania opisu słownego i wiązania go z treścią obrazka.
Pomoce. 4-5 obrazków kolorowych. Każdy z nich przedstawia wyraźnie odmienną od pozostałych scenę z życia dzieci czy zwierząt.
Liczba uczestników i miejsce zabawy. 8-10 dzieci. Przebieg zabawy na sali.
Przebieg zabawy. Dzieci zajmują miejsca przed tablicą, na której wiszą obrazki przysłonięte papierem. Nauczycielka odsłania papier i mówi: „Opowiem wam o jednym z tych obrazków. Nie powiem o którym. Gdy będziecie wszyscy bardzo uważnie słuchać, na pewno domyślicie się sami. Gdy skończę opowiadać, pokażecie mi ten obrazek, o którym mówiłam”. Mając w pamięci dokładną treść każdego obrazka, nauczycielka pisuje, co znajduje się na jednym z nich nie zwracając wzroku w jego kierunku.
Dzieci śledzą opis. Każde z nich stara się zorientować, o którym obrazku mowa. Po zakończeniu opowiadania jedno z dzieci wskazuje obrazek, a pozostałe omawiając znajdujące się na nim postacie, czynności i sytuacje, uzasadniają w ten sposób słuszność wyboru wskazanego przez kolegę.
Prawidła. Dzieci odpowiadają dopiero wtedy, gdy nauczycielka skończy opowiadanie.